آقاخانیهآقاخانیه نام یکی از فرق مهم اسماعیلیه است، بازماندگان اسماعیلیه نزاریه از شاخه الموت هستند، از آن‌جا که امامان این فرقه ملقب به آقاخان هستند، آن‌ها را آقاخانیه (آغاخانیه) می‌نامند. [۱]
اعلام اسماعیلیه، غالب، ج۱، ص۲۱۴، مصطفی، دارالیقظة، بیروت، ۱۹۶۴م.
امام ایشان کریم آقاخان بوده است. فهرست مندرجات۲ - حسن صباح رهبر اسماعیلیه شرق ۲.۱ - ادامه دعوت حسن صباح از طریق کیا و فرزندانش ۲.۱.۱ - سقوط قلعه الموت ۲.۱.۲ - پیدایش امامان مستور فرقه اسماعیلیه ۲.۲ - منظور از قاسمیه و مؤمنیه ۲.۲.۱ - عاقبت فرقه قاسمیه ۳ - علت پیدایش فرقه آقاخانیه ۳.۱ - آقاخان اول ۳.۲ - آقاخان دوم ۳.۳ - آقاخان سوم ۳.۴ - آقاخان چهارم ۳.۴.۱ - فعالیت‌های آقاخان چهارم ۳.۴.۲ - عقاید فرقه آقاخانیه ۳.۴.۳ - ارتباط آقاخانیه با مشایخ صوفیه ۳.۴.۴ - پیروان آقاخیه ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منابع ۱ - علت پیدایش اسماعیلیه نزاریهدر دوره حکومت فاطمیون اسماعیلی در مصر، مستنصرباللّه هشتمین خلیفه، فرزند بزرگ‌تر خود نزار را به امامت برگزید. بعد از مرگ مستنصر در سال۴۸۷ق. افضل جمالی، فرمانده سپاهیان، نزار را برکنار و برادرش مستعلی را به خلافت رساند، اما نزار نپذیرفت و به طرف اسکندریه فرار کرد و در آن‌جا در همان سال به دست افضل کشته شد. در این زمان بین اسماعیلیه اختلاف افتاد؛ گروهی نزار را خلیفه دانستند که به آن‌ها نزاریه گفته می‌شود و دسته‌ای دیگر که مستعلی را برگزیدند مستعلیه نام گرفتند. [۳]
قواعد العقائد، طوسی، ج۱، ص۱۱۹، خواجه نصیرالدین، حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
۲ - حسن صباح رهبر اسماعیلیه شرقدر زمان مستنصر، حسن صباح به آیین اسماعیلی درآمد، او در سال ۴۷۱ق، به مصر رفت و جزو طرفداران خلافت نزار شد. به دستور مستعلی او را از مصر بیرون کردند، وی به ایران بازگشت و در سال ۴۹۴ق قلعه الموت را ـ که به معنای آشیانه عقاب است ـ تصرف کرد [۵]
لغت نامه دهخدا، دهخدا، ج۳، ص۳۲۶۸، علی اکبر، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
و رهبری دعوت اسماعیلیه در شرق (دعوت جدید) در مقابل دعوت اسماعیله در مصر (دعوت قدیم) را به دست گرفت. [۶]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۱۰۵، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
در این زمان پایگاه نزاریه، شمال ایران بود. [۷]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۱۰۰، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲.۱ - ادامه دعوت حسن صباح از طریق کیا و فرزندانشپس از مرگ حسن صباح در سال ۵۱۸ق. یکی از شاگردانش به نام کیا بزرگ امید رودباری به جای او نشست، پس از او پسرش محمد بن کیا امام شد، سپس فرزندش حسن ملقب به «علی ذِکر السلام» دعوی امامت کرد. [۸]
طوسی، خواجه نصیرالدین، حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
او صریحاً اعلام کرد من امام آخرالزمان از نسل نزار هستم. [۹]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۰۸۸، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۱۰]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۰۸۹، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
وی در سال ۵۶۱ ق کشته شد.پس از او جلال الدین حسن، معروف به نومسلمان، از نوادگان وی در سال ۶۰۸ق، پیشوای این فرقه شد و در سال ۶۱۸هـ فوت کرد. پسرش علاء الدین محمد در نه سالگی به جای پدر نشست. [۱۲]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۰۵۹، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۱۳]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۰۵۸، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲.۱.۱ - سقوط قلعه الموتبعد از او رکن الدین خورشاه جانشین وی شد. در زمان او هولاکوخان مغول در حمله به ایران قلعه الموت را ویران کرد و بسیاری از اسماعیلیان را کشت و قدرت اسماعیلیه نزاریه را در سال ۶۵۴ق، از بین برد. [۱۴]
مذاهب الاسلامیین، بدوی، ج۱، ص۱۰۷۸، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲.۱.۲ - پیدایش امامان مستور فرقه اسماعیلیهپس از سقوط الموت دوره دیگری نزدیک به دو قرن از امامان مستور در این فرقه آغاز شد و پیروان آن در مناطق مختلف ایران، افغانستان، هند، پاکستان پراکنده شدند. [۱۵]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۱۹، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۱۶]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۲۰، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲.۲ - منظور از قاسمیه و مؤمنیهتا این‌که پس از مرگ شمس الدین محمد، یکی از امامان نزاریه در سال ۷۱۰ق بین قاسم شاه و مؤمن شاه برادر بزرگ‌تر بر سر جانشینی پدرشان اختلاف افتاد، عده‌ای از نزاریه جانب قاسم شاه را گرفتند که به آن‌ها قاسمیه یا قاسم شاهی می‌گفتند، و گروهی دیگر که از مؤمن شاه حمایت کردند مؤمنیه نام گرفتند (ک مؤمنیه). ۲.۲.۱ - عاقبت فرقه قاسمیهفرقه مؤمنیه را محمدشاهی نیز گفته‌اند. [۱۷]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۵۱۰، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۸]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۵۱۱، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
امیر محمد باقر آخرین و چهلمین امام این گروه بود. آخرین تماس او با پیروانش در شام در سال ۱۲۱۰ق بوده است. جامعه نزاری شام، از امامان محمدشاهی تبعیت کرده بود، اما پس از آن‌که جست و جو برای یافتن کسی از اخلاف امیرمحمدباقر که در شهر اورنک آباد هند اقامت گزیده بود [۱۹]
الامامة فی الاسلام، تامر، ج۱، ص۱۰۶، عارف، دارالاضواء، بیروت، ۱۹۹۸م.
به نتیجه‌ای نرسید در سال ۱۳۰۴ق، اکثریت نزاریان محمدشاهی شام تبعیت خویش را به سلسله قاسم شاهی، که در آن موقع امامشان آقاخان سوم بود منتقل ساختند.تنها اعضای بازمانده از این گروه اکنون در شام زندگی می‌کنند و در انتظار امام غایب خود هستند، محمد شامیان شام در مسائل و امور فقهی خود از مذهب شافعی پیروی می‌کنند. [۲۰]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۵۶۰ـ ۵۶۱، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
۳ - علت پیدایش فرقه آقاخانیهشاخه قاسم شاهی که به آقاخانیه معروفند تا روزگار ما، دوام آورده است. [۲۱]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۲۴، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
چهل و پنجمین امام نزاری به نام شاه خلیل اللّه در سال ۱۱۵۳ق در شهر کرمان متولد شد، او بعد از پدرش در سال ۱۱۹۴ق به امامت رسید. وی پس از به امامت رسیدن به یزد سفر کرد، پس از دو سال توقف در آن شهر در نزاعی که میان پیروان او و شیعیان اثنی عشری در سال ۱۲۳۳ق اتفاق افتاد کشته شد. [۲۲]
تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، ج۱، ص۳۱۸، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م.
فتحعلی شاه قاجار برای دلجویی از فرزندش حسنعلی شاه یکی از دختران خود را به ازدواج او درآورد و لقب افتخاری «آقاخان» به او عطا کرد. [۲۳]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۶۷، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
او مقر خود را به زادگاهش محلات منتقل کرد و آن شهر، مرکز امامت اسماعیلیان بود که از اطراف و اکناف برایش خمس و زکات می‌فرستادند. [۲۴]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۳۲۱، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
او پس از چندی به دلیل نامساعد بودن شرایط، ایران را به قصد هند ترک کرد و در آن‌جا دولت انگلیس از وی حمایت کرد [۲۵]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۵۸۱ـ ۵۸۲، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
و از او رسماً درخواست کرد تا برای حل اختلاف بین دولت انگلستان و امرای قبایل سند وساطت کند، او پذیرفت و این درگیری‌ها تمام شد. دولت بریتانیا از او خواست تا در سند بماند اما نپذیرفت. وی بعد از نقل مکان به شهرهای مختلف هند سرانجام بمبئی را مرکز فعالیت و دعوت خود قرار داد. او از طرف آن دولت لقب «سِرْ» دریافت کرد. [۲۶]
تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، ج۱، ص۳۲۲، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م.
۳.۱ - آقاخان اولآقاخان اول، نخستین امام اسماعیلی نزاری از سلسله قاسم شاهی بود که در هند ساکن شد. وی در سال ۱۲۹۸ق درگذشت و در حسن آباد بمبئی دفن شد. [۲۷]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۵۸۹، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
۳.۲ - آقاخان دومپسرش آقاعلی شاه یا آقاخان دوم بعد از پدرش پیشوای اسماعیلیان هند شد. وی در سال ۱۳۰۲ق درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. ۳.۳ - آقاخان سومپس از او فرزندش سلطان محمدشاه، متولد سال ۱۲۹۴ق در شهر کراچی ملقب به آقاخان سوم در سال ۱۳۰۲ق امام این فرقه شد. [۲۸]
تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، ج۱، ص۳۳۸، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م.
[۲۹]
تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، ج۱، ص۳۳۹، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م.
وی در سال ۱۳۷۶ق در ویلای خود در ژنو درگذشت و در آسوان مصر دفن شد [۳۰]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۲۰، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
آقاخان سوم ابتدا پسر ارشدش علی خان را برای ولیعهدی برگزیده بود، اما در آخر عمر خود هر دو پسرش علی خان و صدرالدین را از امامت محروم کرد و طیّ وصیتی، نوه‌اش کریم را به عنوان جانشین خویش معرفی کرد. [۳۱]
طائفة الاسماعیلیة، کامل حسین، محمد، ص ۱۵۴، مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۵۹م.
۳.۴ - آقاخان چهارمکریم آقاخان چهل و نهمین امام اسماعیلیان نزاری ملقب به آقاخان چهارم امام این فرقه شد. وی در سال ۱۹۳۶م در شهر ژنو متولد شد. [۳۲]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۲۰، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
مادرش اهل انگلستان بود، علوم ابتدایی را در سوئیس و تحصیلات دانشگاهی را در دانشگاه‌هاروارد امریکا تمام کرد. در سال ۱۹۶۹م ازدواج کرد و دو پسر به نام‌های رحیم و حسین و دختری به نام زهرا دارد.اولین جشن انتصاب او در تانزانیا در شهر دارالسلام در سال ۱۹۵۷م بود و در ماه‌ها و سال‌های بعد در نایروبی (پایتخت کنیا)، کامپالا (پایتخت اوگاندا)، کراچی، داکا و زار سوریه برگزار شد. او در سال ۱۹۷۶م دفتر مرکزی خود را از سوئیس به اگْلُمان در نزدیکی پاریس منتقل کرد. [۳۳]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۲۰، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
او در سال ۱۹۸۶م یک سند عمومی به نام قانون اساسی مسلمانان شیعه امامی اسماعیلی برای همه پیروان خود در جهان انتشار داد، که پس از تأیید اصول عقاید اسلام بر تعلیم امام به مسائل دینی و دنیوی تأکید دارد. [۳۴]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۸۳، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
۳.۴.۱ - فعالیت‌های آقاخان چهارماسماعیلیان نزاری فعالیت‌های اجتماعی و دینی خود را به صورت جماعت خانه‌ها و جماعت‌های محلی حفظ کرده‌اند. امور اجتماعی هر جماعت زیر نظر یک مکی یا کامریا که اکنون کار خزانه دار را می‌کند، اداره می‌شود. این کارگزاران در موارد خاص، چون مراسم ازدواج، تدفین و نیز عبادات روزانه شرکت می‌جویند. آن‌ها همچنین وجوهات مذهبی را جمع آوری می‌کنند. از زمان آقاخان سوم، موضوعات دینی به ویژه تعلیم و تربیت دینی اسماعیلیان نزاری به هیئت‌های خاصی که انجمن‌های اسماعیلی خوانده می‌شد سپرده شده بود این انجمن‌ها از سال ۱۹۸۷م هیئت‌های تعلیم دینی طریقه اسماعیلی ـ ITREB ـ نام یافته‌اند. آنان مسئول توزیع و پخش ادبیات و نوشته‌های دینی، از جمله برنامه‌های درسی که برای کودکان و دانش آموزان اسماعیلی در سراسر جهان پدید آمده است نیز هستند. آقاخان چهارم شبکه‌ای به نام شبکه توسعه آقاخان ـ AKDN ـ به وجود آورده است که برنامه‌های مربوط به توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را اجرا می‌کند. او از طریق دفتر خود، تمام فعالیت‌های نهادها و مؤسسات خود را تنظیم می‌کند. [۳۵]
مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، ج۱، ص۲۸۴ـ ۲۸۶، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
۳.۴.۲ - عقاید فرقه آقاخانیهعقاید این فرقه در باره خداشناسی و نبوت، همان اعتقادات اسماعیلیان پیشین است، اما درباره امامت معتقدند که امام باید حاضر و ظاهر باشد، در غیر این صورت در حق پیروان خود ظلم کرده است. احکام و فرامین هر امامی تا زنده است ارزش دارد و باید مورد امتثال قرار بگیرد، اما همین که از دنیا رفت دستورهای امام وقت، جای گزین فرامین امام گذشته می‌گردد. [۳۶]
لغت نامه دهخدا، دهخدا، ج۱، ص۷۸ و ۷۹، علی اکبر، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
همچنین معتقدند نور و روح حضرت علی (علیه‌السلام) در تمامی امامان اسماعیلی حلول کرده است و به هر یک پس از دیگری منتقل می‌شود. [۳۷]
الدررالثمینة، غالب، ج۱، ص۱۱، مصطفی، تعالیم وارشادات آقاخان، مطبعة الاهلیة، حماة.
به جهت این عقیده به امام وقت خود کریم آقاخان نسبت روحانی می‌دهند و او را مانند آبا و اجدادش جلوگاه صفات حضرت علی علیه‌السلام می‌دانند. [۳۸]
لغت نامه دهخدا، دهخدا، ج۱، ص۷۷، علی اکبر، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
۳.۴.۳ - ارتباط آقاخانیه با مشایخ صوفیهآقاخانیه با مشایخ صوفیه ارتباط داشته و به طریقه آنان متمایل بودند. آقاخان اول با برخی از مشایخ سلسله نعمت اللهی رابطه دوستی داشت. [۳۹]
بستان السیاحة، شیروانی، ج۱، ص۵۳۰، زین العابدین، تهران، ۱۳۱۵ش.
آقاخان دوم نزد مشایخ صوفی طریقت را آموخته بود. [۴۰]
طرائق الحقائق، علیشاه، ج۳، ص۴۱۳، معصوم، تصحیح محمد جعفر محجوب، کتابخانه سیاسی، ۱۳۱۹ش.
آقاخان سوم هم در سفری که به ایران آمد، در خانقاه صفی علیشاه حضور یافت، در آن‌جا کمربند مخصوص صوفیه بر کمر او بسته شد. [۴۱]
تاریخ تهران، بلاغی، حجت، ج۱ ص۱۶۰، بی تا، ۱۳۵۰ش.
۳.۴.۴ - پیروان آقاخیهقریب به یک میلیون نفر بر این فرقه در ایران و آسیای وسطی و آفریقا پراکنده‌اند. [۴۲]
تاریخ شیعه، ص۲۳۱.
پیروان این فرقه در کشورهای هند، پاکستان، بدخشان افغانستان، ایالت سین کیانگ چین، سوریه، کنیا، تانزانیا، فرانسه، پرتغال، انگلستان، کانادا، امریکا، افریقای شرقی، اوگاندا و زنگبار وجود دارند. [۴۳]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۲۳، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
در حال حاضر حدود سی هزار اسماعیلی نزاری در ایران زندگی می‌کنند که تقریباً نیمی از این عده در خراسان هستند و بقیه در تهران، محلات و روستاهای اطراف آن و نیز در شهرهای کرمان، شهربابک، سیرجان، یزد و اطراف آن به سر می‌برند. [۴۴]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۱۶، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۴۵]
تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، ج۱، ص۶۱۷، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
۴ - فهرست منابع• اعلام اسماعیلیه، غالب، مصطفی، دارالیقظة، بیروت، ۱۹۶۴م. • الامامة فی الاسلام، تامر، عارف، دارالاضواء، بیروت، ۱۹۹۸م. • بستان السیاحة، شیروانی، زین العابدین، تهران، ۱۳۱۵ش. • تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م. • تاریخ تهران، بلاغی، حجت، بی تا، ۱۳۵۰ش. • تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش. • الدررالثمینة، غالب، مصطفی، تعالیم وارشادات آقاخان، مطبعة الاهلیة، حماة. • طائفة الاسماعیلیة، کامل حسین، محمد، مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۵۹م. • طرائق الحقائق، علیشاه، معصوم، تصحیح محمد جعفر محجوب، کتابخانه سیاسی، ۱۳۱۹ش. • قواعد العقائد، طوسی، خواجه نصیرالدین، حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق. • الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزالدین محمد بن محمد شیبانی. • لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی اکبر، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش. • مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش. • مذاهب الاسلامیین، بدوی، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م. • نامه الموت، جوینی، عطاء الدین ملک با مقدمه نجیب مایل مروی و اکبر عشیق کابلی. ۵ - پانویس
۶ - منابعدانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «آقاخانیه»، شماره۸. فرهنگ علم کلام، احمد خاتمی، ص۴۳. |