آخرالزمانبه واپسین دوران جهان، آخرالزمان گفته می‌شود؛ از دیدگاه اسلامی، هم به دوران پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و هم به دوران ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) دوران آخرالزمان گفته شده است. در آخرالزمان حوادث خارق العاده‌ای رخ می‌دهد. مهم‌ترین ویژگی این دوران کم شدن دینداری مردم و پس از آن ظهور یک منجی است. پس از ظهور این منجی قیامت خواهد شد. فهرست مندرجات۲ - توضیح اجمالی ۳ - اشاره قرآن به آخرالزمان ۴ - بررسی روایات و تفاسیر ۵ - دیدگاه ادیان دیگر ۵.۱ - آیین زرتشت ۵.۲ - آیین هندوان ۵.۳ - آیین بودایی ۵.۴ - آیین ادیان ابراهیمی ۶ - دیدگاه برخی مکاتب بشری ۷ - دیدگاه قرآن ۷.۱ - پیمان از پیامبران گذشته ۷.۲ - جاهلیت در ماقبل اسلام ۸ - رخدادهای مهم آخرالزمان ۸.۱ - بحران معنویت ۸.۲ - وقوع اختلاف‌های بسیار ۸.۳ - ظهور دجّال ۸.۴ - وقوع مصائب ۸.۵ - خروج سفیانی ۸.۶ - ندای آسمانی ۸.۷ - ظهور منجی بزرگ بشر ۸.۸ - نزول حضرت عیسی ۸.۹ - خروج جنبنده‌ای از زمین ۸.۱۰ - هجوم یأجوج و مأجوج ۸.۱۰.۱ - نظر اکثر مفسران ۸.۱۱ - رجعت ۸.۱۲ - صلح و آرامش در جهان ۹ - مقالات مرتبط ۱۰ - پانویس ۱۱ - منابع ۱ - معنای آخرالزمانآخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود، و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است، «آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی حیات دنیا است. ۲ - توضیح اجمالیآخرالزمان، اصطلاحی که در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا دیده می‌شود و در ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است.عقاید مربوط به آخرالزمان بخشی از مجموعه عقایدی است که به پایان این جهان و پیدایش جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ درباره آن پیشگویی‌هایی کرده‌اند.در این مقاله نخست به بررسی عقاید مسلمانان پرداخته می‌شود و سپس به لحاظ قرابت میان اسلام و آیین یهود و مسیحیت، عقاید این دو آیین آورده می‌شود.در پایان برای آگاهی از فرهنگ باستانی ایران قبل از اسلام، عقاید زردشتی درباره آخرالزمان به این مقاله افزوده می‌گردد. ۳ - اشاره قرآن به آخرالزمانواژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است، قرآن به‌طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَخِرینَ) قسمت کرده است افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود، این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند و برخی از نشانه‌های قیامت که از آن به «اَشْراط الساعة» تعبیر شده نیز در این بخش واقعند. ۴ - بررسی روایات و تفاسیردر روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛ ازاین‌رو برای جدایی این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولاً در کتاب‌هایی تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن و کتاب‌های مربوط به غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است. [۱۸]
موسوی، سلیمان و هاشمی، آصف، الکشّاف الموضوعی، ج۱، ص۹۷-۱۰۲.
تعبیر «الیوم الأخر» که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمی‌شود، ازآنجاکه مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد [۲۰]
هزاره گرایی، ص۲۱.
و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات می‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست؛ [۳۵]
ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، ج۲۶، ص۱۰۴.
البته در بیش‌تر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) مقارن است، اطلاق شده است.۵ - دیدگاه ادیان دیگربشر به مقتضای حب ذات و طبیعت جستجوگر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است، [۳۶]
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ج۱، ص۳۰۳.
همه ادیان الهی و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند، [۳۷]
راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص۱۳-۱۴.
[۳۸]
فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۱۵- ۲۵.
در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛ [۳۹]
هزاره گرایی، ص۲۵.
ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است، [۴۰]
راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص۱۳-۱۴.
در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادتمند بشر پیش‌بینی شده است، ۵.۱ - آیین زرتشتدر متون زرتشتی (از آیین‌های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می‌شود، [۴۲]
اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب۱۰-۱۷ و فروردین، ب۱۲۹.
[۴۳]
راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص۳-۷۱.
۵.۲ - آیین هندواندر آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ [۴۴]
هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص۴۸۵.
[۴۵]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱.
[۴۶]
اوپا‌نیشا‌دها، اوپانیشاد، ص۷۷۲-۷۷۴.
[۴۷]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱.
[۴۸]
اوپا‌نیشا‌دها، اوپانیشاد، ص۷۳۷.
۵.۳ - آیین بوداییدر متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است. [۴۹]
بودا، ص۵۱۸-۵۱۹.
[۵۰]
فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۲۳.
۵.۴ - آیین ادیان ابراهیمیدر ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است، در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود. [۵۱]
کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲.
[۵۲]
کتاب مقدّس، یوئیل ۳-۴.
[۵۳]
کتاب مقدّس، زکریا ۹.
[۵۴]
کتاب مقدّس، دانیال ۲: ۴۴.
[۵۵]
کتاب مقدّس، دانیال ۷: ۱۳.
[۵۶]
کتاب مقدّس، دانیال ۷: ۲۷.
در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده [۵۷]
کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵-۴۴.
[۵۸]
کتاب مقدّس، و‌رسل ۲: ۱۷-۲۱.
و مکاشفه یوحنا به‌طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است. [۵۹]
کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴-۲۲.
[۶۰]
راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص۱۱۳ ۱۳۳
۶ - دیدگاه برخی مکاتب بشریدر میان مکاتب بشری، پیش‌بینی «مارکس» از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد، [۶۱]
میلز، چارلز، مارکس و مارکسیسم، ص۹۱-۹۴.
پیش‌بینی‌های «رنه گنون» عبدالواحد یحیی از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد، [۶۲]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۲.
[۶۳]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۲۰.
[۶۴]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۵۵.
[۶۵]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۰۵.
[۶۶]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۵۴.
[۶۷]
گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۸۶.
[۶۸]
گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۱۸۸-۱۹۹.
[۶۹]
گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۲۰۰.
[۷۰]
گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۳۱۸.
نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است [۷۱]
«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها»، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص۲۲.
و نظریّه «برخورد تمدّن‌ها» از « هانتنگتون » جنگ جهانی تمدّن‌ها و نظم جهانی نوین بر اساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند، برخورد. [۷۲]
هانتینگتون، ساموئل، تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص۴۸۵.
[۷۳]
هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص۵۱۶.
۷ - دیدگاه قرآندیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش‌بینانه بوده، پایان دنیا پایانی روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است، سرانجامِ سعادتمند جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان‌ها است که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود: «و‌مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ» عبودیت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، بر اساس برنامه‌ریزی خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره‌مند می‌شوند: «وَعدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّلِحتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِی‌الأَرضِ...ولَیُمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِی ارتَضی لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم أَمناً یَعبُدونَنِی لاَیُشرِکونَ بِی شَیئاً» «هُو الَّذِی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ.» آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش‌بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد. از نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتی و رَضیتُ لَکُم الإِسلمَ دِیناً» و همواره با انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر شکوفاتر می‌گردد: «مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهم و یُحِبّونَه»، [۸۵]
مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، ص۲۴۷-۲۵۱.
۷.۱ - پیمان از پیامبران گذشتهخداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته که به پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ایمان آورده، به او یاری رسانند، بنابراین، تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش‌درآمد شریعت ختمیّه‌اند، از ظاهر برخی آیات، چون «والسَّبقونَ السَّبقونَ • أُولئِکَ المُقرَّبونَ...• ثُلَّةٌ مِن الأَوَّلینَ • وَ قَلیلٌ مِن الأَخِرین» و نیز بعضی روایات برمی‌آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته‌اند؛ [۹۴]
فضل‌الله، سیدمحمدحسین، من وحی القرآن، ج۲۱، ص۳۲۹.
امّا اهل تفسیر، سبقت‌گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند؛ البته روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده که درست به نظر نمی‌رسد؛و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته، جای خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده و وحی قرآنی، با سخن از قرائت و علم و قلم، آغاز می‌شود: «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ • خَلَقَ الإِنسنَ مِن عَلَق • اِقرَأ و رَبُّکَ الأَکرَمُ • الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلمِ • عَلَّمَ الإِنسنَ ما لَم یَعلَم». ۷.۲ - جاهلیت در ماقبل اسلامو قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می‌کند: «الجَهِلیَّةِ الأُولَی» ازاین‌رو، طبق روایات، سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‌های دینی، از اقوام پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند. در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه‌ها و آشوب‌های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده‌اند؛ بنابراین، میان دیدگاه خوش‌بینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت‌های اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ‌گونه تنافی وجود ندارد، برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند. قرآن، امت پیامبر را معتدل‌ترین و در نتیجه کامل‌ترین: «و‌کَذلِکَ جَعلنکُم أُمَّةً وَسَطاً» و بهترین امّت: «خَیرَ أُمَّة اُخرِجَت لِلنَّاسِ» معرفی می‌کند؛ بر همین اساس، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنت‌های طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش‌های مختلف به حدی از بلوغ، شعور و تجربه می‌رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شده [۱۱۳]
صدر، سيدمحمد، تاریخ الغیبه الکبری، ص۲۴۲-۲۴۴.
و بر اساس سنّت همیشگی خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزی پایدار می‌رساند: «إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ • و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغَلِبون»، از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به وقوع خواهد پیوست.۸ - رخدادهای مهم آخرالزمانختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود؛ [۱۱۶]
صادقی تهرانی، محمد، تفسیر الفرقان، ج۲۶، ص۱۰۹.
لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های قیامت را در آیه ذیل، بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: «فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها»، در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیش‌تر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.۸.۱ - بحران معنویتپیش از ظهور امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود، «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و‌هُم فِی غَفلَة مُعرِضون» در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده‌اند، در روایات نیز منظور از‌اشراط الساعة که در آیه ۱۸ سوره محمد به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر‌شمرده شده است. ۸.۲ - وقوع اختلاف‌های بسیاریکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم»روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد. آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است، [۱۲۹]
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۳۲.
براساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ و الأَنفُس...»به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.۸.۳ - ظهور دجّالدر هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین ومخرّب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‌بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است، [۱۳۲]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶.
[۱۳۳]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۷.
[۱۳۴]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، دانیال ۷: ۱۹-۲۷.
[۱۳۵]
کتاب مقدّس، عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵-۲۵.
[۱۳۶]
کتاب مقدّس، عهد جدید، نامه اول یوحنا ۴: ۱-۶.
[۱۳۷]
کتاب مقدّس، عهد جدید، مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱-۱۷.
[۱۳۸]
قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۲، ص۱۶۲.
[۱۳۹]
قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۲، ص۱۶۳.
دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند، برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس» را به ظهور دجّال ناظر دانسته‌اند که دردید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛ [۱۴۲]
گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۳۰۳-۳۱۶.
درحالی‌که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد، [۱۴۳]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۸، ص۴۸۲-۴۸۴.
سرانجام این پدیده به دست عیسی (علیه‌السلام) محو و نابود خواهد شد. [۱۴۴]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۳.
۸.۴ - وقوع مصائببرخی از آیات عذاب بر کافران و گنه‌کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتکُم عَذابُهُ بَیَتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ» «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین». با استفاده از آیه ۶۵ سوره انعام برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرو رفتن برخی انسان‌ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و‌یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض». در این دوره زمانی، [۱۵۳]
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۳۲.
ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس....» ۸.۵ - خروج سفیانیبیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیانگر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکان قَرِیب» را درباره آن لشکر دانسته‌اند، در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است. آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیِّاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ....» نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است، آیه «...ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا» نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد. ۸.۶ - ندای آسمانیبنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید»، آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب • یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» نیز درباره این حادثه، تأویل شده است. ۸.۷ - ظهور منجی بزرگ بشرمهمترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البطِلُ إِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقًا» این آیه که از پیروزی چشم‌گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تأویل شده است، آیه ۱۴۸ سوره بقره (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده‌است آیه «فَإِن یَکفُربِها هؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکفرین» نیز چنین است. ۸.۸ - نزول حضرت عیسییکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان است: «و‌إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (وإِن مِن أَهلِ الکِتبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند [۱۸۰]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۹، ص۷۴.
[۱۸۱]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۲، ص۱۴۳.
و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به نماز جماعت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد، براساس این تفسیر فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.۸.۹ - خروج جنبنده‌ای از زمینقرآن با رمز و ابهام از خروج جنبنده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‌گوید، «و‌إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِایتِنا لاَیُوقِنون»، در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده [۱۸۹]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۷، ص۲۵۶-۲۵۸.
که تا حدّ بسیاری غیرواقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است. [۱۹۲]
کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.
۸.۱۰ - هجوم یأجوج و مأجوجقومی وحشی و فاسد با تخریب سد ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن‌که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت، «حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون» برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت، [۱۹۶]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۵، ص۷۴۳- ۷۴۶.
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده‌اند که سد معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد. [۲۰۰]
گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۲۰۰-۲۰۲.
[۲۰۱]
تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج۱۵ و ۱۶، ص۲۱۳-۲۲۳.
۸.۱۰.۱ - نظر اکثر مفسراندرهرحال، بیش‌تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی‌الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا» که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند: [۲۰۴]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۶، ص۳۰۶.
[۲۰۵]
ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۶، ص۳۰۷.
«و‌حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ • حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و....» برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته [۲۰۸]
تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج۱۶، ص۳۶۲-۳۶۵.
و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسئله «رجعت» ارتباط داده‌اند. [۲۱۰]
تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج۱۶، ص۳۶۲-۳۶۵.
۸.۱۱ - رجعتدر آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند، «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِایتِنا» این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید، مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر» ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید» میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبر اسلام: «و‌إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثقَ النَّبِیّینَ...لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و‌نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین» همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است. ۸.۱۲ - صلح و آرامش در جهانپس از پیروزی حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا...وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً....»، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العقِبَةُ لِلمُتَّقین»، «و‌قتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه» ، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البطِلَ.» این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند همگی بیان‌گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سرخواهند برد. [۲۳۷]
صدر، سیدمحمد، تاریخ مابعد الظهور، ص۶۳۲-۶۳۹.
[۲۳۸]
صدر، سیدمحمد، تاریخ مابعد الظهور، ص۶۴۷.
افزون بر این، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی السَّموتِ و الأَرضِ» و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» و «یَومئذ یَفرُح المؤمِنونَ • بِنَصرِاللّهِ...» نیز در این دوره زمانی دانسته شده است، در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ....»چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ‌گاه از حضورشان بی‌نیاز نمی‌شود. [۲۴۶]
فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۸۲.
[۲۴۷]
فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۹۲.
۹ - مقالات مرتبطآخرالزمان در آیین اسلام آخرالزمان در دین یهود آخرالزمان در مسیحیت آخرالزمان در دین زردشتی ۱۰ - پانویس۱۱ - منابعدائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخرالزمان»، شماره۱۰، تاریخ بازیابی۹۸/۵/۲۸. کتاب فرهنگ شیعه، تألیف شده توسط جمعی از نویسندگان، ص۳۹. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۱۰۲، برگرفته از مقاله «آخرالزمان». |