کلمة التقوی (کتاب)

---

كتاب« كلمة التقوى»، در موضوع فقه فتوایی مى‌باشد كه توسط آية الله محمد امین زین الدین ، از علماى نجف در اواخر قرن چهاردهم، به زبان عربی تأليف گرديده است. اشتمال اين كتاب بر كل ابواب فقه و بيان مسائل بارز عبادات و معاملات به معنى عام، از ويژگى‌هاى اين كتاب هفت جلدى است. كمتر مسئله‌اى ممكن است واقع شود يا به ذهن خطور كند و در اين كتاب ذكر نشده باشد. كتاب حاضر از اين جهت مورد توجه عمده اهل علم بوده و مراجعات فراوانى بدان انجام مى‌گيرد.

۱ - ساختار كتاب

---

‌
كتاب« كلمة التقوى»، در هفت جلد به چاپ رسيده كه جلدهاى اول، دوم و سوم در عبادات بوده و مجلدات چهارم، پنجم، ششم و هفتم در معاملات بالمعنى الاعم مى‌باشند. در جلد اول، طهارت و صلات آمده كه اولى در چهل و شش فصل بوده و نه صد و بيست و هشت مسئله دارد. دومى نيز چهل و هشت فصل و هزار و چهار صد و شش مسئله دارد. جلد دوم شامل كتاب صوم، اعتكاف، زكات، خمس، و امر به معروف و نهى از منكر است. جلد سوم تنها يك كتاب دارد و آن هم عبارت است از حج كه بيست و هشت فصل و هزار و صد و شصت و دو مسئله دارد. جلد چهارم كه ابتداى معاملات است، كتاب تجارتش شانزده فصل، كتاب صلحش تنها يك فصل، كتاب هبة نيز يك فصل، كتاب اجاره هفت فصل، كتاب مضاربة پنج فصل، كتاب شركت يك فصل دارد و بخشى نيز مربوط به مسائل مستحدثه اين باب مى‌باشد كه مسائل تأمین ، سرقفلى، تلقيح مصنوعى، تشريح، بانك‌ها و... را در بر گرفته است.
در جلد پنجم نيز كتاب‌هاى شفعة، جعالة، عارية، وديعة، احياء موات، مزارعة و مساقات، سبق و رماية و اقرار آمده‌اند. جلد ششم حاوى كتاب‌هاى دين، رهن، ضمان، حوالة و كفالت، وقف، غصب، حجر، لقطة، صيد و ذباحة، اطعمة و اشربة، يمين و نذر و عهد، كفارات، وكالت و وصيت است. جلد آخر نيز مشتمل بر چهار كتاب نكاح، طلاق، ظهار و توابع آن و ميراث مى‌باشد كه آخرين كتابش داراى يازده فصل و سى صد و بيست و سه مسئله است.

۲ - گزارش محتوا

---

‌
كتاب مزبور، كتاب فتوايى بوده و خالى از هر گونه استدلالى مى‌باشد و در واقع بيان فتاواى مؤلف در بخش‌ها و ابواب گوناگون فقهى است. دسته‌بندى مطالب طبق روال مرسوم كتب فقهى مى‌باشد و طبيعتاً ابتدا از كتاب طهارت شروع شده است.

۲.۱ - طهارت

احكام آب‌ها و انواع آن، اولين فصول اين بخش مى‌باشند. تعريف آب و منظور از آب مطلق و مضاعف، اولين مسئله اين فصول مى‌باشد. از ديگر احكامى كه در اين‌جا بدان اشاره گرديده، مطلق بودن آب دريا در هر شرايطى مى‌باشد; يعنى آب دريا هر چقدر شور يا تلخ هم كه باشد باز عنوان آب مضاف بدان تعلق نگرفته و آب مطلق خواهد بود. شمارش مطهرات و بيان حكم هر يك و شمارش اشيايى كه به وسيله هر كدام از اين مطهرات قابل تطهيرند، مسائل اين بخش را به خود اختصاص داده‌اند. مسائل وضو ، واجبات و مكروهات آن، نواقض و مبطلات آن، مسائل پيرامون آن مثل جبیره و مانند آن و مسائل غسل و جزئياتش و نهايتاً مسائل تیمم ، در فصول متعددى مورد توضيح واقع گرديده‌اند.

۲.۲ - صلاة

اين كتاب، بعد از كتاب طهارت است و از تفصيل بيشترى برخوردار مى‌باشد. در ابتداى كتاب صلاة توضيح كوتاهى راجع به كتاب و طرح اين موضوع كه مسائل كتاب، مطابق فتواى مرجع دينى شيخ محمد امين زين الدين مى‌باشد بيان شده است. آيه ۲۶ سوره فتح نيز كه در اين قسمت آمده، اشاره به نام كتاب كه« كلمة التقوى» است دارد. مؤلف، ضمن بيان مقدمه‌اى كوتاه راجع به نماز ، به بيان فصولى در تعداد نمازها، اوقات نماز، اعم از فرايض و نوافل، احكام اوقات، قبله ، ستر و ساتر، شرايط لباس نمازگزار ، مستحبات و مكروهات آن، مكان و شرايط مکان نمازگزار ، موضع پيشانى در سجده ، احكام مسجد ، اذان و اقامه ، نیت نماز و احكام آن، قیام ، قرائت ، رکوع ، سجود، تشهد ، سلام ، ترتیب و موالات ، قنوت ، تعقيبات، شکیات نماز ، سجده سهو ، نماز قضاء ، احكام نماز جماعت ، شرايط امام جماعت ، نماز مسافر و احكام آن، نماز آیات ، نماز عيدين، نمازهاى مستحبى و احکام نمازهاى مستحبى مى‌پردازد.

۲.۳ - صوم

روزه عنوان كتاب بعدى است كه مطابق ترتيب كتب فقهى مى‌باشد. فصولى در نيت روزه ، مفطرات روزه، کفاره روزه، شرايط صحت و شرايط وجوب روزه، طرق ثبوت هلال، احكام قضاى روزه ماه رمضان ، روزه كفاره، اقسام روزه. ايشان در خاتمه كتاب صوم، مطالبى معرفتى راجع به روزه بيان كرده و باطن اين عبادت را تشريح مى‌نمايد. استناد به آيات ۱۷ سوره محمد و ۷۶ سوره مریم هم در اين بخش آمده كه در راستاى همين مطالب است. آيه اول عبارت است از:« و الذين اهتدوا زادهم هدى و آتاهم تقواهم» و دومى عبارت است از:« و يزيد الله الذين اهتدوا هدى و الباقيات الصالحات خير عند ربك ثواباً و خير مرداً».ايشان روزه را سلوكى معنوى مى‌شمارد كه ضعف چند ساعته روزه‌دار در طريق مجاهدت و محاسبت وى مى‌باشد.

۲.۴ - اعتكاف

ايشان راجع به اعتکاف در دو فصل به ارائه مسائل پرداخته‌اند. فصل اول در اعتكاف و شرايط آن مى‌باشد كه شصت مسئله دارد و مسئله اول، در مفهوم و تعريف اعتكاف است كه عبارت از وقوف در مسجد به قصد قربت براى مدت مطلوب مى‌باشد. فصل دوم در احكام اعتكاف است و داراى بيست و سه مسئله است. حرمت جماع با حلال خود نسبت به مرد معتكف و نيز لمس و نگاه شهوت‌آميز نسبت به حلال خود هم‌چنين حرمت استمناء ، بوئيدن عطر، عطر زدن ، خريد و فروش و... ديگر احكام اعتكاف هستند.

۲.۵ - زكات

كتاب بعدى، كتاب زکات است كه قبل از ورود در فصول يازده‌گانه آن، توضيحاتى راجع به جايگاه زكات در اسلام و اهميت آن بيان گرديده است. ايشان زكات را يكى از فرايض بزرگ اسلام مى‌داند كه مقارن بودنش با نماز نشان از اهميت آن دارد. حديثى از امام باقر علیه السلام گوياى اين مطلب است كه مى‌فرمايد:« إن الله تبارك و تعالى قرن الزكاة بالصلاة فقال: أقيموا الصلاة و آتوا الزكاة فمن أقام الصلاة و لم يؤت الزكاة لم يقم الصلاة». مرحوم آیة الله زین الدین چند حديث ديگر نيز در اين زمينه بيان نموده كه همگى حكايت از جايگاه منحصر به فرد زكات دارند. شرايط زكات اولين مسائل اين كتاب را تشكيل مى‌دهد كه بلوغ ، عقل ، آزادى، مالك بودن و... از جمله آن شرايط مى‌باشند.

۲.۶ - خمس

خمس كتاب بعدى است. اين كتاب، سه فصل دارد كه ابتدا مواردى كه خمس دارند بيان شده است. فصل دوم در مستحقين خمس و محل مصرفش مى‌باشد. فصل سوم راجع به انفال مى‌باشد. انفال اموالى هستند كه اختصاص به رسول خدا صلی الله علیه و آله دارند و بعد از وى به ائمه معصومین علیهم السلام . اراضى كفار، اراضی موات ، اراضى بدون مالك و بى‌سرپرست و... جزو انفال مى‌باشند.

۲.۷ - امر به معروف و نهى از منكر

مرحوم زين الدين( ره) در ابتداى اين كتاب، بحثى معنوى و باطنى راجع به اين فریضه الهى دارد كه روايت امام باقر عليه السلام از گويايى بى‌نظيرى در اين زمينه برخوردار است كه مؤلف، آن را به اين صورت آورده است:« إن الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر سبيل الأنبياء و منهاج الصلحاء فريضة عظيمة بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم و تعمر الأرض و ينتصف من الأعداء و يستقيم الأمر». آيات ۱۱۳ و ۱۱۴ سوره آل عمران و ۷۸ و ۷۹ سوره مائده نيز گوياى جايگاه اين فريضه الهى مى‌باشند كه اولى عبارت است از:« ليسوا سواء من أهل الكتاب أمة قائمة يتلون آيات الله آناء الليل و هم يسجدون يؤمنون بالله و اليوم الآخر و يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يسارعون في الخيرات و أولئك من الصالحين».
فصول سه‌گانه اين كتاب، عبارتند از:
۱- امر به معروف واجب و نهی از منکر حرام. ۲- امر به معروف مستحب و نهى از منكر مکروه . ۳- مجاهدت نفس. ايشان، در اين فصل، معنى مجاهده را توضيح داده و با اشاره به روايتى از امیر المؤمنین علیه السلام جايگاه جهاد اکبر را كه مجاهده نفس است، از جهاد اصغر كه جهاد فى سبيل الله است با دشمنان، بالاتر مى‌داند.

۲.۸ - حج

جلد سوم كتاب كلمة التقوى مختص به كتاب حج است كه آخرين بخش از عبادات بالمعنى الاعم مى‌باشد. مرحوم محمد امین زین الدین بعد از مقدمه‌اى كوتاه كه در ابتداى اين كتاب نوشته، وارد فصول بيست و هشت‌گانه اين كتاب مى‌شود كه فصل اولش در مقدمات مى‌باشد. اين فصل ده مسئله دارد كه يكى از اركان اسلام و يكى از دعائم پنج‌گانه اسلام مى‌باشد كه عبارتند از: اقامه نماز، ایتاء زكات، روزه ماه رمضان و ولایت اهل بیت علیهم السلام .
وجوب حج بر تمام مسلمين، گناه كبيره بودن استخفاف حج، وجوب حج بعد از حصول استطاعت ، عدم جواز تعطيل حج بر مسلمين، فوريت وجوب حج، لزوم آماده ساختن شرايط و لوازم سفر حج بر شخص مستطيع، عدم جواز توقف از قافله اول در صورتى كه احتمال رسيدن به ديگر قافله‌ها كم باشد، رحمت و مغفرت الهى نسبت به حجاج بيت الله الحرام و حديثى در فضيلت حج از سعد الاسکاف ، مسائلى هستند كه دراولين فصل اين كتاب بيان شده‌اند. شروط وجوب حج، استطاعت و معانى آن، وصيت به حج، نیابت در حج، حج واجب با نذر و عهد و قسم ، حج مستحبى و... فصول ديگر اين كتاب را تشكيل مى‌دهند.

۲.۹ - تجارت

اولين كتاب از بخش معاملات بالمعنى الاعم تجارت است. اين كتاب داراى شانزده فصل است كه قبل از ورود در اين فصول توضيحاتى راجع به تجارت و جايگاه آن در ميان امت اسلام بيان گرديده است. مؤلف مرحوم چند روايت از امام باقر عليه السلام و امام صادق علیه السلام و امام موسی بن جعفر علیه السلام و... در فضيلت تجارت بيان شده كه اولين آنها به اين صورت است:« من طلب الرزق في الدنيا استعفافاً عن الناس و سعياً على أهله و تعطفاً على جاره لقى الله عز و جل يوم القيامة و وجهه مثل القمر ليلة البدر». مسئله اول فصل اول در بيان بعضى موضوعات و اعمال مى‌باشد كه كسب بدانها جايز و يا ممنوع است و در مسائل بعدى اين موارد بازگو گرديده است. فصل بعدى در بیع ، فصل بعد از آن در شرايط متعاقدين، فصل بعد در شرايط العوضين، فصل بعدى در خیارات و... مى‌باشد.

۲.۱۰ - صلح

صلح، عنوان كتاب بعدى معاملات بالمعنى الاعم است كه اولين مسئله از شصت مسئله آن در تعريف صلح مى‌باشد. مؤلف مى‌گويد: صلح توافق و تسالم بين دو طرف يا بيشتر بر ايجاد امرى بينشان است; مانند تمليك عين از يكى از طرفين به طرف ديگر با عوض يا بدون عوض يا تمليك منفعت يا انتقال حق يا اسقاط حق و مانند آنها.

۲.۱۱ - هبه

هبه، كتاب بعد از كتاب صلح است كه مانند آن كتاب مشتمل بر شصت مسئله مى‌باشد و در مسئله اولش مقصود از هبه در كتب فقهى بيان شده كه عبارت است از چيزى كه قابل وصيت براى بعد از مرگ و قابل صدقه دادن در حال حيات و يا قابل وقف نمودن باشد. عقد بودن هبه، شرايط واهب، شرايط موهوب، صحت هبه از مريض، ديدگاه فقها راجع به هبه و... مسائلى هستند كه به تفصيل در اين كتاب بيان گرديده‌اند.

۲.۱۲ - اجاره

از ديگر كتب فقهى كتاب كلمة التقوى اجاره است كه در هفت فصل احكامش بيان شده است. ابتدا عقد اجاره و آنچه در اجاره معتبر است و صحت اجاره مطرح شده است. مرحوم زين الدين مى‌فرمايد: اجاره، معاوضه منفعت است; فرقى ندارد منفعت عملى باشد يا فوائد ديگرى كه قابل انتفاع است، مانند اجاره منزلى كه قابل سكونت است يا ماشينى كه سوار مى‌شوند و... مطلب بعدى اين فصل، اين است كه در عقد اجاره ایجاب و قبول شرط است اما اينكه ايجاب چيست و قبول چگونه صورت مى‌گيرد؟ در دنباله همين مسئله گفته شده است. عقد لازم بودن اجاره، تملك منفعت‌ها در اجاره به محض خواندن عقد، امانت بودن عين مستأجره در دست مستأجر ، اجاره زمين و... مطالب فصول بعدى كتاب اجاره مى‌باشند.

۲.۱۳ - مضاربه

كتاب بعدى مضاربه است كه معاقده‌اى است بين دو شخص تا سرمايه را يك طرف بدهد و طرف ديگر با آن به تجارت بپردازد به گونه‌اى كه عامل قسمتى از منفعت را براى خود بردارد و بقيه را به صاحب سرمايه مسترد نمايد. اين كتاب نيز پنج فصل دارد كه عقد مضاربه و شرايط آن، عقد جائز بودن مضاربه، هزينه مسافرت‌هاى عامل، سهم عامل از سود و بعضى ديگر از احكام مضاربه، موضوعات فصول پنج‌گانه مى‌باشند.

۲.۱۴ - شركت

شركت نيز يكى از ابواب فقهى است كه در تمام كتب مفصل فقهى احكامش بيان گرديده است. مرحوم زين الدين نيز بعد از اجاره به كتاب شرکت پرداخته كه ابتدا به مسائل پرداخته بعد در يك فصل به قسمت پرداخته است كه مجموعاً پنجاه و شش مسئله دارند.

۲.۱۵ - شفعه

شفعه حقى است كه در مورد شراكت جارى مى‌شود; بدين معنا كه اگر دو نفر در چيزى شريك باشند و يكى از آنها بخواهد سهمش را به ديگرى بفروشد، شريكش حق خواهد داشت سهم شريك را بخرد و مانع از فروش آن به شخص ديگر بشود. سه فصل در اين كتاب هست كه ابتدا موارد ثبوت شفعه و شروط آن، بعد توضيحاتى در باره شفيع و نهايتا اخذ به شفعه در قالب مسائلى توجيه شده‌اند.

۲.۱۶ - جعاله

جعاله به معنى عطايى است به غير در برابر كارى كه انجام داده است; مثلاً انسان چيزى لازم دارد كه ديگرى برايش تهيه مى‌كند و در مقابل اين كار چيزى به او عطا مى‌كند. فصول سه‌گانه جعاله عبارتند از: ۱- جعاله و شروط صحت آن. ۲- بعضى از احكام جعاله. ۳- تأمين. مرحوم زين الدين در مورد تأمين مى‌گويد: توافق خاصى را كه بين شخص يا اشخاص معينى صورت مى‌گيرد تا كارى انجام شود، تأمین مى‌گويند.

۲.۱۷ - وديعه، احياء موات

ودیعه ، احیاء موات و آن چيزى كه تابع آن است از مشتركات عامه، مزارعه و مساقات ، سبق و رمایه و اقرار ، ديگر كتبى هستند كه مؤلف در جلد پنجم كتابش آورده است.

۲.۱۸ - چهارده باب فقهى

در جلد ششم نيز چهارده باب فقهى تبيين گرديده‌اند كه عبارتند از: كتاب‌هاى دین ، رهن ، ضمان ، حواله ، وقف و توابع آن، غصب ، حجر ، لقطه ، صید و ذباحه ، اطعمه و اشربه ، یمین و نذر و عهد، كفارات، وکالت و وصيت. در وصيت پنج فصل وجود دارد كه در فصل اولش توضيحاتى راجع به وصيت و شروط موصی بيان شده. در فصل دوم مال مورد وصيت بررسى شده و در فصل سوم افرادى كه به آنها وصيت مى‌شود. در چهارمين فصل، وصی كه در واقع موصى بدو وصيت مى‌كند مشخص شده و در آخرين فصل اين باب بعضى ديگر از احكام وصيت بيان شده‌اند.

۲.۱۹ - نکاح

آخرين و هفتمين جلد كتاب هم مشتمل بر چند كتاب است كه اولين آنها كتاب نکاح مى‌باشد. در اين كتاب ابتدا مؤلف مستحب مؤكد بودن نكاح را متذكر شده، سپس چند حديث را از وجود مبارك رسول خدا صلى الله عليه و آله و امام صادق عليه السلام در فضيلت نكاح بيان مى‌نمايد، سپس از کراهت عزوبت سخن گفته و اولين فصل از فصول چهارده‌گانه باب نكاح را به مقدمات تزویج و احكام خلوت با زوجه اختصاص داده است. در فصل بعدى به احكام نگاه كردن پرداخته، سپس عقد نكاح و احكام آن را توضيح داده است. اولیاء عقد، اسباب تحریم ، نكاح منقطع، عيوب و تدلیس ، مهر و شروط، نشوز و شقاق ، احكام اولاد، نفقه زوجه و نفقه اقارب و... ديگر فصول كتاب نكاح را تشكيل مى‌دهند.

۲.۲۰ - طلاق

كتاب طلاق نيز كه طبق روال كتب فقهى بعد از نكاح مى‌باشد، در كتاب كلمة التقوى داراى هفت فصل است مؤلف، قبل از ورود به اين فصول هفت‌گانه، در يك مسئله كراهت طلاق را بيان نموده و اين روايت نبوى صلى الله عليه و آله را كه به نقل از امام صادق عليه السلام بيان شده، يادآورى مى‌كند كه فرمود:« ما من شي‌ء مما أحله الله أبغض إليه من الطلاق». شروط طلاق، اقسام طلاق، صیغه طلاق، عده فراق ، عده وفات ، عده وطى به شبهه و خلع و مبارات ابواب و فصول ديگر اين كتاب مى‌باشند.

۲.۲۱ - ظهار

كتاب الظهار و توابعه نيز داراى سه فصل مى‌باشد. حقيقت ظهار ، ايلاء و لعان مطالبى هستند كه در اين كتاب عنوان شده‌اند. ظهار، گفتن اين عبارت است از سوى شوهر در باره زن: هى على كظر أمى. ایلاء قسم خوردن مرد است به اينكه إلى الابد زن خود را وطى نخوهد كرد و لعان به گفته مؤلف، علما آن را مباهله بين زوج و زوجه مى‌دانند و مرد در دو صورت اين كار را مى‌كند: ۱- جايى كه مرد همسرش را متهم به زنا مى‌كند در حالى كه غير خودش هيچ شاهدى ندارد. ۲- جايى كه زن بچه‌اى به دنيا آورده و مرد ادعا مى‌كند اين بچه من نيست. در هر دو صورت، پس از لعان، زن از مرد جدا شده و بر مرد حرام ابدى مى‌شود.

۲.۲۲ - ميراث

ميراث يكى ديگر از كتب مفصل در كتاب‌هاى فقهى مى‌باشد. در اين كتاب هم مؤلف مسائل میراث را طى يازده فصل و سى صد و بيست و سه مسئله توضيح داده است كه در فصل اول به توضيح مباحثى كه در كتاب ميراث خواهد بود پرداخته و در دومين فصل موانع ارث را تبيين كرده است. مطالبى ديگر راجع به طبقات ارث و ديگر افرادى كه از يك انسان ارث مى‌برند و مطالبى ديگر پيرامون ارث و مخارج فروض ( سهم افراد) و طريقه محاسبه آن در ادامه بيان شده است.

۳ - پانویس

---