ابوالبقاء ایوب بن موسی کفویاَبوالْبَقاءِ کَفَّوی، ایوب بن موسی حسینی کفوی (۱۰۲۸-۱۰۹۵ق/۱۶۱۹-۱۶۸۴م)، ادیب، لغوی و فقیه حنفی بود. ۱ - شناخت اجمالیوی در کفّه (تئودوسیا) واقع در جنوب شرقی شبه جزیرۀ کریمه به دنیا آمد. اطلاعات ما دربارۀ ابوالبقاء و حیات علمی او پراکنده و بسیار اندک است. او مدتی مانند پدر مفتی کفه بود [۱]
سرکیس، یوسف الیان، ج۱، ص۲۹۳، معجم المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
و ظاهراً مدت ۳۰ سال در کفه زیست.۲ - تصدی منصب قضاوی چندی نیز قضای قدس شریف و دیگر نقاط را برعهده داشت. [۲]
بروسه‌لی، محمد طاهر، ج۱، ص۲۳۰، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۳]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۲۵۱.
مصطفی پاشای وزیر وی را به استانبول فرا خواند و به قضای بَرْکه گماشت. ابوالبقاء مدتی هم در بغداد و فیلیپیه (پلودیف امروزی واقع در بلغارستان ) منصب قضا داشت، [۴]
سرکیس، یوسف الیان، ج۱، ص۲۹۳، معجم المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
اما به علتی نامعلوم و شاید بر اثر حسادت اطرافیان، مغضوب سلطان محمد عثمانی واقع شد و به کفه تبعید گردید و ناگزیر در آن‌جا اقامت گزید، تا آن‌که ۱۲ سال بعد با میانجیگری سلیم گرای خان به استانبول بازگشت و مورد عنایت سلطان قرار گرفت. [۵]
ابوالبِقاء کفوی، ایوب بن موسی، ج۱، ص۲-۳، الکلیات، معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م.
[۶]
سرکیس، یوسف الیان، ج۱، ص۲۹۳، معجم المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
۳ - وفاتگفتهاند که ابوالبقاء پس از آن به سوی استینیه در ناحیۀ بسفر فرستاده شد و در همان‌جا درگذشت. [۷]
کحاله، عمررضا، ج۳، ص۳۱، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
[۸]
بغدادی، ج۱، ص۲۲۹، هدیه.
باتوجه به وساطت سلیم گرای خان ، تاریخ وفات او در ۱۰۹۵ق [۹]
سرکیس، یوسف الیان، ج۱، ص۲۹۳، معجم المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م.
درست‌تر از ۱۰۹۳ق [۱۰]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳۸۰.
و ۱۰۹۴ق [۱۱]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۲۵۱.
[۱۲]
زرکلی، اعلام، ج۲، ص۳۸.
[۱۳]
کحاله، عمررضا، ج۳، ص۳۱، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
به نظر می‌آید، زیرا سلیم در ۱۹۰۵ق برای دومین‌بار به قدرت رسید [۱۴]
زامباور، ادوارد ریتر، ج۱، ص۳۶۸، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۵۶ش.
و علی القاعده در اوایل حکومتش وساطت او را کرده است.۴ - آثارشهرت ابوالبقاء بیش از همه به الکلیّات اوست که فرهنگ الفبایی مصطلحات علوم و فنون است. وی در مقدمۀ کتاب [۱۵]
زامباور، ادوارد ریتر، ج۱، ص۳۶۸، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۵۶ش.
از مصطفی پاشا به نیکی یاد می‌کند و درواقع کتاب را به او تقدیم می‌دارد.حجم کتاب و دقت و گستردگی مطالب آن بیانگر این است که سال‌های رفاه و نشاط مؤلف و برخورداری وی از حمایت سلطان تدوین شده است و اشارات شکوه‌آمیز وی در مقدمۀ کتاب [۱۶]
زامباور، ادوارد ریتر، ج۱، ص۳۶۸، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۵۶ش.
به مرارت‌های زندگی و دشواری‌های پیری و کهنسالی، باید بر این نکته دلالت داشته باشد که مؤلف تنها مقدمه را در آن احوال نابسامان نوشته، نه همۀ کتاب را.به هر حال، ابوالبقاء مدعی است که در همۀ دانش‌ها و هنرهای زمان خود سخن رانده [۱۷]
ابوالبِقاء کفوی، ایوب بن موسی، ج۱، ص۱، الکلیات، معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م.
و الکلیات را نیز عملاً از آگاهی‌های گوناگون در زمینه‌های فقه، فلسفه، کلام، نحو و علوم طبیعی انباشته است.بحث‌های وی در مدخل‌هایی چون اتحاد ، ادراک ، اراده ، امکان ، ایمان ، وجود ، وحی و هیولی کاملاً عقلی و سنجیده و نشانۀ قوت ذهن و ذوق فلسفی اوست. [۱۸]
درویش، عدنان و محمد مصری، ج۱، ص۳، مقدمه بر الکلیات (نک : هم، ابوالبقاء).
الکلیات از نظر مباحث فقهی و اصولی نیز اثری نسبتاً جامع به‌شمار می‌رود و مقاله‌های فقهی آن خاصه در فقه حنفی درخور اعتناست. [۱۹]
درویش، عدنان و محمد مصری، ج۱، ص۳، مقدمه بر الکلیات (نک : هم، ابوالبقاء).
در این کتاب مقالاتی دربارۀ پیامبران مانند آدم ، ادریس ، یعقوب ، یحیی و یونس (ع) آمده و مدخل‌های متعددی به مباحث نحوی و ادبی با عنوان‌هایی همچون اسم، استعاره، اشتقاق، اضافه، اقتباس و بلاغت اختصاص یافته است. از لحاظ نحوی کمتر موضوعی است که از دید ابوالبقاء پنهان مانده باشد. [۲۰]
ابوالبِقاء کفوی، ایوب بن موسی، ج۵، ص۴-۱۲: مدخل «الواو»، الکلیات، معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م.
در عین حال، عمومی‌ترین جنبۀ الکلیات، جنبۀ لغوی آن است. مؤلف به کاربرد قرآنی کلمات عنایت فراوان داشته و از این طریق مجموعه‌ای از واژه‌های دشوار قرآنی را توضیح داده است. جنبۀ قرآنی الکلیات از لحاظ فن تفسیر نیز قابل ملاحظه است. [۲۱]
درویش، عدنان و محمد مصری، ج۱، ص۴، مقدمه بر الکلیات (نک : هم، ابوالبقاء).
الکلیات ابوالبقاء یا کلیات العلوم [۲۲]
شوریجی، محمد جمال‌الدین، قائمه باوائل المطبوعات العربیه، ص۶۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
، از نخستین کتاب‌هایی است که در بولاق (۱۲۵۳ق/۱۸۳۷م) و ایران ( تهران ، ۱۲۸۵-۱۲۸۶ق) چاپ سنگی شد.چاپ منقحی از آن با مقابله با یک نسخۀ خطی معتبر تازه به دست آمده، در ۵ جلد به کوشش عدنان درویش و محمد مصری در دمشق (۱۹۵۲-۱۹۷۴م) صورت گرفته است. اثر دیگر ابوالبقاء کتابی است با نام تحفۀ شاهان که به زبان ترکی نوشته و موضوع آن اصول عقاید، فقه و اخلاق است. این کتاب نیز در بولاق (۱۲۶۴ق) و استانبول (۱۲۵۸ و ۱۲۸۱ق) به چاپ رسیده است. به گفتۀ بروکلمان وی شرحی بر قصیده بردۀ بوصیری نیز نوشته است. ۵ - فهرست منابع(۱) ابوالبِقاء کفوی، ایوب بن موسی، الکلیات، معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۱-۱۹۸۲م. (۲) بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق. (۳) بغدادی، ایضاح. (۴) بغدادی، هدیه. (۵) درویش، عدنان و محمد مصری، مقدمه بر الکلیات (نک : هم، ابوالبقاء). (۶) زامباور، ادوارد ریتر، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمد جواد مشکور، تهران، ۱۳۵۶ش. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م. (۹) شوریجی، محمد جمال‌الدین، قائمه باوائل المطبوعات العربیه، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۰) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابو البقاء کفوی»، ج۵، ص۱۹۷۵. |