زمان تقریبی مطالعه: 32 دقیقه
 

امکان




امکان ، در یکی از کاربردهایش از مواد ثلاث، قسیم وجوب و امتناع ذاتی و به معنای سلب ضرورت وجود و عدم از ماهیت من حیث هی می‌باشد.


۱ - واژه شناسی


امکان، واژه ای عربی، مصدر باب افعال و از ماده «م، ک، ن» بوده و در لغت به دو معنای توانا ساختن کسی بر چیزی و توانا بودن بر امری است.
[۱] الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربیة، جوهری، ج۶، ص۲۲۰۵، اسماعیل بن حماد (م۳۹۳ق)، تحقیق احمد عبد الغفور العطار، ۱۴۰۷ق، نشر دار العلم للملایین، بیروت، لبنان.
[۲] مجمع البحرین، طریحی، فخر الدین (م ۱۰۸۵ق)، تحقیق احمد حسینی،ج۴، ص۲۲۱، ۱۴۰۸ق، نشر مکتب النشر الثقافة الإسلامیة.    


۲ - معنای اصطلاحی امکان


این کلمه در اصطلاح به هفت معنا، امکان عام، خاص، اخص، استقبالی، وقوعی، استعدادی و فقری به کار می‌رود.
[۳] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۵، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.

امکان عام سلب ضرورت از عدم چیزی در قضیه موجبه (یا از وجود آن) در قضیه سالبه است.
[۴] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۵] مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، ج۱، ص۴۹، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
[۶] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۱، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
و به بیان کوتاه، سلب ضرورت از طرف مخالف حکم است
[۷] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۸] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۵۰، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۹] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، ج۱، ص۳۲۸، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۱۰] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
ولازمه آن، سلب امتناع از جانب موافق
[۱۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲
و به عبارت دیگر، سلب امتناع از ذات موضوع در هلیه بسیطه موجبه یا سلب امتناع از نسبت حکمیه در هلیه مرکبه موجبه مثلاً است.
[۱۳] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۴۹، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
گاهی امکان عام، به لازم معنایش (سلب امتناع از جانب موافق) نیز تفسیر می‌شود.
[۱۴] شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۵/ت، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
بنابراین ممکن الوجود چیزی است که وجودش ممتنع نباشد، و ممکن العدم چیزی است که وجودش واجب نباشد.
[۱۵] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.

امکان عام صرفاً جهت قضیه است، نه ماده آن
[۱۶] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۵۰، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۱۷] رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ج۱ـ۲، ص۴۱۵،۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
و قضیه موجّهه به آن را در منطق، ممکنه عامه می‌نامند.
[۱۸] شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۵، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
[۱۹] الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
[۲۰] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۶۱، ۱۴۱۶، نشر ناب.

اگر جهت قضیه موجبه‌ای، امکان عام باشد، ماده آن وجوب همچون «الکاتب متحرک الأصابع بالامکان» یا امکان خاص، مانند «الإنسان متحرک الأصابع بالامکان» است، و اگر جهت قضیه سالبه ای، امکان عام باشد، ماده آن امتناع (ضرورت عدم) همچون «لیس الکاتب بساکن الاصابع بالامکان» یا امکان خاص، مانند «لیس الإنسان بساکن الأصابع بالامکان» است
[۲۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶ـ ۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲ .
[۲۲] رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ۱۳۷۵ش،ج۱ـ۲، ص۴۱۳، نشر اسراء قم.

این امکان را به لحاظ استعمال عرفی و عامیانه آن «امکان عامی»
[۲۳] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۲، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۲۴] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۱، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
[۲۵] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)،ج۱، ص۳۲۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۲۶] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۶، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۲۷] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
و به دلیل شمول بر دو ماده وجوب و امکان خاص در قضایای موجبه و امتناع و امکان خاص در قضایای سالبه، «امکان عام»می‌نامند
[۲۸] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۰، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۲۹] مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۹، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
[۳۰] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۱، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
[۳۱] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)،ج۱، ص۳۲۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۳۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲طباطبایی .


۳ - امکان به معنای خاص


سپس حکما لفظ امکان را از معنای عرفی و عامیانه آن به امکان خاص نقل کرده اند
[۳۳] شرح الاشارات، الطوسی،نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ج۱، ص۱۵۱ـ ۱۵۲، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۳۴] الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
[۳۵] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)، ج۱، ص۱۵۱،۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۳۶] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، ص۴۷ ،مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
امکان خاص از مواد ثلاث و قسیم وجوب و امتناع ذاتی است
[۳۷] شرح الاشارات، الطوسی،نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۳۸] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۶، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۱۴۲، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۳۹] المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبد الرحمن بن احمد (م۷۵۶ق)،ج۱، ص۶۸، نشر عالم الکتاب، بیروت.
[۴۰] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۸۴، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۴۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۲، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
و به معنای سلب ضرورت وجود و عدم
[۴۲] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۴۲و ۱۵۱، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۴۳] شرح المقاصد، مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱،ص۴۶۷، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
[۴۴] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی،عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، ج۱، ص۳۱۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۴۵] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۳، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
یا عدم ضرورت وجود و عدم برای ماهیت من حیث هی (ک همین مقاله)
[۴۶] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۸، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
و به دیگر بیان سلب ضرورت طرف موافق و مخالف
[۴۷] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۸، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۴۸] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۴۹] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
یا سلب ضرورت ذاتیه از جانب ایجاب و سلب است
[۵۰] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۳، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۵۱] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۱، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
و لازمه آن، تساوی ماهیت من حیث هی با وجود و عدم است
[۵۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۳، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۵۳] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۱، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
این امکان چون اصطلاح گروهی خاص ـ فلاسفه مثلاًـ است، «امکان خاصی»
[۵۴] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۹، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۵۵] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۵۶] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۵۷] رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ج۱ـ۲، ص۴۱۶، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
و به دلیل این‌که از جهت مورد از امکان عام، اخص است، «امکان خاص» نامیده می‌شود
[۵۸] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده،ج۱، ص۳۲۹، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۵۹] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۶۰] رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه،ج۱ـ۲، ص۴۱۶، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
به امکان خاص، امکان ذاتی
[۶۱] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ص۴۲، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.

[۶۲] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ص۴۸، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۶۳] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۴۶۳، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
[۶۴] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۶، ص۳۹۳، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۶۵] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۸، ص۲۸۶، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۶۶] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۵، ۱۴۱۶، نشر ناب.
و امکان ماهوی نیز گفته می‌شود
[۶۷] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۸، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۶۸] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۷۰، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
و قضیه موجهه به آن را در منطق «ممکنه عامه»می‌نامند.
[۶۹] شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۹، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
[۷۰] الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
[۷۱] شرح المنظومة، السبزواری، ج۱، ص۲۶۱، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.


۴ - امکان اخص


امکان اخص سلب ضرورت ذاتیه و مشروطه
[۷۲] مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۴۹،نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
یعنی سلب ضرورت ذاتیه، وصفیه و وقتیه
[۷۳] شرح الاشارات، الطوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)،ج۱، ص۱۵۴، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۷۴] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۱، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
از طرف موافق و مخالف است
[۷۵] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۹، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
مانند «الإنسان کاتب بالامکان» زیرا طبیعت و ماهیت انسان، اقتضای کتابت را نداشته و در جانب موضوع، وصف (الکاتب) و وقت (حین الکتابة) که کتابت را ضروری کند، نیز اعتبار نشده است
[۷۶] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۶ـ ۲۵۷، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۷۷] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.

تحقق امکان به این معنا در قضیه، به جهت اعتبار عقلی بوده و با ثبوت ضرورت محمول برای موضوع (ضرورت بشرط محمول) در خارج به دلیل تحقق علت آن، منافات ندارد
[۷۸] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۸ـ ۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
و به عبارت دیگر ضرورت بشرط محمول از حیث وجود و امکان از جهت ماهیت موضوع است.
[۷۹] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۴، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.

این امکان از امکان خاص (سلب ضرورت ذاتیه) اخص بوده و به همین دلیل، امکان اخص نامیده می‌شود
[۸۰] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۳، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۸۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.


۵ - امکان استقبالی


امکان استقبالی سلب ضرورت ذاتیه، وصفیه، وقتیه و به شرط محمول
[۸۲] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۷، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۸۳] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
یعنی امکان وجود چیزی در آینده بدون اعتبار گذشته و حال است
[۸۴] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۰، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۸۵] شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۴۶۳، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
مانند «زید کاتب غدا بالامکان»
[۸۶] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
و این امکان به اموری که به آینده ارتباط داشته و هنوز تحقق و ضرورت نیافته اند، اختصاص دارد.
[۸۷] شرح الاشارات، الطوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)،ج۱، ص۱۵۶، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۸۸] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۲، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
از نظر فلسفی اگر علت پدیده ای در آینده تحقق یابد، وجود این پدیده ضروری می‌شود، و اگر علت، موجود نشود، عدم آن ضروری می‌گردد، لکن عموم مردم از این امر غفلت داشته و امکان استقبالی را اعتبار کرده و امور مزبور را ممکن می‌پندارند
[۸۹] شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۷۸، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
[۹۰] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۳، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۹۱] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۸، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۹۲] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.


۶ - امکان وقوعی


امکان وقوعی به دو معنا به کار می‌رود: مترادف با امکان استعدادی، و وصف چیزی که از فرض وقوع آن محال ـ اجتماع نقیضین مثلاً ـ لازم نشود،
[۹۳] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۹۴] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۷۹، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
یعنی آن چیز ممتنع بالذات وبالغیر نباشد.
[۹۵] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.


۷ - امکان استعدادی


امکان استعدادی، آمادگی ماده برای قبول صور و اعراض، هنگام تحقق اسباب و شرایط لازم است
[۹۶] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۳، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
اگر این آمادگی به مستعد ـ نطفه مثلاًـ نسبت داده شود، استعداد نامیده شده و گفته می‌شود: نطفه، استعداد انسان شدن را دارد و اگر به مستعد له ـ انسان مثلاًـ نسبت داده شود، امکان استعدادی نامیده شده و گفته می‌شود: امکان انسان در نطفه هست
[۹۷] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۹۸] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، ج۲، ص۲۷۸ـ ۲۷۹، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
بنابراین، امکان استعدادی ذاتاً همان استعداد است و اعتباراً با آن تفاوت دارد.
[۹۹] بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ج۱، ص۴۹، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.


۸ - تفاوت‌های امکان ذاتی و امکان استعدادی


امکان ذاتی با امکان استعدادی تفاوت‌هایی دارد: امکان ذاتی از مفاهیم اعتباری عقلی و معقولات ثانی فلسفی و امکان استعدادی صفت و کیفیتی خارجی است؛ امکان ذاتی وصف ماهیت من حیث هی (ماهیت مجرده) و امکان استعدادی وصف ماهیت موجود در خارج (ماهیت مخلوطه) است
[۱۰۰] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، ص۴۷،مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۱۰۱] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
امکان ذاتی به شدت و ضعف متصف نمی‌شود، ولی امکان استعدادی به حسب قرب و بعد مستعد نسبت به مستعدله، شدت و ضعف می‌پذیرد، برای مثال امکان تحقق انسانیت در علقه، قوی تر از آن در نطفه است
[۱۰۲] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۳، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
[۱۰۳] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۱۰۴] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۸۲، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۰۵] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
امکان ذاتی هرگز از ماهیت جدا نمی‌شود، ولی امکان استعدادی با حصول مستعدله زایل می‌گردد
[۱۰۶] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۸۲، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۰۷] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۱۰۸] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
امکان استعدادی موجب تعین مستعدله می‌شود، ولی با امکان ذاتی، وجود یا عدم برای ماهیت تعین نمی‌یابد
[۱۰۹] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۸۱، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۱۰] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
امکان استعدادی به ماهیت مادی اختصاص دارد، زیرا عرض بوده و عرض به موضوع یعنی ماده نیازمند است
[۱۱۱] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۱۱۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
ولی امکان ذاتی و نیز امکان وقوعی، ماهیت مجرد و مادی را در برمی گیرد.
[۱۱۲] بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ج۱، ص۵۰، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
[۱۱۳] رحیق مختوم، جوادی آملی، ج۱ـ۲، ص۴۲۵، عبداللّه، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.

اگر ماهیت معلول، موضوع امکان قرار داده شود، امکان آن، امکان ماهوی نامیده می‌شود، ولی اگر وجود خارجی معلول به دلیل اصالتش، موضوع امکان باشد، امکان آن، امکان فقری ووجودی نامیده می‌شود و به معنای فقر ذاتی وجود معلول و تعلق و قیام آن به وجود واجب متعال است
[۱۱۴] الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۸۶، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
[۱۱۵] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۷۶، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۱۶] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۳، ص۵۰۵، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۱۷] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۸، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۱۱۸] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲ص۷۰.

امکان ذاتی اعتبار عقلی است
[۱۱۹] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
زیرا امکان، وصف ماهیت من حیث هی (ماهیت مجرده) است، و ماهیت من حیث هی اعتبار عقل بوده و در نتیجه امکان آن نیز اعتبار عقل است. عقل، ماهیت خارجی را از وجود خارجی آن تجرید و تصور کرده و از وجود آن در ذهن نیز غفلت نموده و وجود ذهنی آن را اعتبار نمی‌کند.
[۱۲۰] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۹۰ ـ۹۱، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۲۱] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۱۱، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
بدین سان عقل ماهیت را صرفاً به لحاظ ذات و ذاتیاتش و با قطع نظر از وجود و عدم و علت وجود و عدم اعتبار می‌کند و چون برای چنین ماهیتی که اعتبار عقل بوده و ماهیت من حیث هی نامیده می‌شود
[۱۲۲] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۷۳، ۱۴۱۶، نشر ناب.
وجود و عدم ضرورت نداشته، عقل عدم ضرورت وجود و عدم یعنی امکان را اعتبار می‌کند.

۹ - رابطه امکان با ماهیت


امکان با موجود یا معدوم بودن ماهیت در نفس الأمر و در نتیجه با وجوب یا امتناع وجود بالغیر آن منافات ندارد، زیرا ماهیت، در خارج یا موجود است یا معدوم، در ذهن نیز یا تصور و وجود ذهنی آن اعتبار شده است یا نه، و در صورت وجود، دو ضرورت بالغیر سابق و لاحق و در صورت عدم، دو امتناع بالغیر سابق و لاحق دارد.
[۱۲۳] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۴، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
[۱۲۴] شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۳ـ ۴۶۴، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
[۱۲۵] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۵۴-۳۵۳، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
[۱۲۶] شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۵، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۲۷] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۶۰، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۲۸] بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.

امکان ذاتی، عرضی لازم برای ماهیت من حیث هی است؛ یعنی اولاً، امکان، مفهومی خارج از ذات و ذاتیات مفاهیم ماهوی و عرضی آنهاست، زیرا اگر محمولی با موضوع خود از نظر مفهوم تغایر داشته و تنها در مصداق متحد بوده و حمل آن، شایع صناعی باشد، این محمول، عرضی موضوع است و مفهوم امکان با مفاهیم ماهوی تغایر دارد و در نتیجه، این مفهوم بر مفاهیم ماهوی به حمل شایع صناعی حمل شده و مفهومی خارج از ذات و ذاتیات آن‌ها و عرضی است
[۱۲۹] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۴، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
ثانیاً، مفهوم امکان عرضی لازم و خارج محمول برای مفاهیم ماهوی است، نه عرضی مفارق و محمول بالضمیمه، زیرا برای اتصاف مفاهیم ماهوی به مفهوم امکان، فقط فرض خود مفهوم ماهوی کافی بوده و اعتبار امر دیگری، مانند وجود و عدم و علت وجود و عدم نیاز نیست
[۱۳۰] شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۶۰، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
[۱۳۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۴، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
[۱۳۲] بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲) تصحیح غلامرضا فیاضی،،ج۱، ص۵۱، مؤسسه نشر اسلامی قم.


۱۰ - فهرست منابع


• بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
• الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
• الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
• رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
• شرح الاشارات، الطوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
• شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
• شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
• شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
• شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
• الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربیة، جوهری، اسماعیل بن حماد (م۳۹۳ق)، تحقیق احمد عبد الغفور العطار، ۱۴۰۷ق، نشر دار العلم للملایین، بیروت، لبنان.
• کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
• مجمع البحرین، طریحی، فخر الدین (م ۱۰۸۵ق)، تحقیق احمد حسینی، ۱۴۰۸ق، نشر مکتب النشر الثقافة الإسلامیة.
• مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
• المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبد الرحمن بن احمد (م۷۵۶ق)، نشر عالم الکتاب، بیروت.
• نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربیة، جوهری، ج۶، ص۲۲۰۵، اسماعیل بن حماد (م۳۹۳ق)، تحقیق احمد عبد الغفور العطار، ۱۴۰۷ق، نشر دار العلم للملایین، بیروت، لبنان.
۲. ↑ مجمع البحرین، طریحی، فخر الدین (م ۱۰۸۵ق)، تحقیق احمد حسینی،ج۴، ص۲۲۱، ۱۴۰۸ق، نشر مکتب النشر الثقافة الإسلامیة.    
۳. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۵، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۴. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۵. ↑ مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، ج۱، ص۴۹، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
۶. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۱، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۷. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۸. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۵۰، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۹. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، ج۱، ص۳۲۸، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۱۰. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲
۱۳. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۴۹، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۱۴. ↑ شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۵/ت، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
۱۵. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۰، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۱۶. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۱، ص۱۵۰، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۱۷. ↑ رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ج۱ـ۲، ص۴۱۵،۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
۱۸. ↑ شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۵، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
۱۹. ↑ الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
۲۰. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۶۱، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۲۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۶ـ ۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲ .
۲۲. ↑ رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ۱۳۷۵ش،ج۱ـ۲، ص۴۱۳، نشر اسراء قم.
۲۳. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۲، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۲۴. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۱، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۲۵. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)،ج۱، ص۳۲۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۲۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۶، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۲۷. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۲۸. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۰، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۲۹. ↑ مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۹، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
۳۰. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۱، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۳۱. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)،ج۱، ص۳۲۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۳۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲طباطبایی .
۳۳. ↑ شرح الاشارات، الطوسی،نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ج۱، ص۱۵۱ـ ۱۵۲، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۳۴. ↑ الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
۳۵. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)، ج۱، ص۱۵۱،۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۳۶. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، ص۴۷ ،مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۳۷. ↑ شرح الاشارات، الطوسی،نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۳۸. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۳۶، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۱۴۲، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۳۹. ↑ المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبد الرحمن بن احمد (م۷۵۶ق)،ج۱، ص۶۸، نشر عالم الکتاب، بیروت.
۴۰. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۸۴، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۴۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۲، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۴۲. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۴۲و ۱۵۱، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۴۳. ↑ شرح المقاصد، مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱،ص۴۶۷، نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
۴۴. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی،عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، ج۱، ص۳۱۹، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۴۵. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۳، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۴۶. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۸، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۴۷. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۸، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۴۸. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۴۹. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۵۰. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۳، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۵۱. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۱، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۵۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۳، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۵۳. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۱، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۵۴. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۹، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۵۵. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۵۶، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۵۶. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۵۷. ↑ رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه، ج۱ـ۲، ص۴۱۶، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
۵۸. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده،ج۱، ص۳۲۹، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۵۹. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۶۰. ↑ رحیق مختوم، جوادی آملی، عبداللّه،ج۱ـ۲، ص۴۱۶، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
۶۱. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ص۴۲، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۶۲. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ص۴۸، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۶۳. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۴۶۳، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۶۴. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۶، ص۳۹۳، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۶۵. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، محمد (م۱۰۵۰ق)،ج۸، ص۲۸۶، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۶۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۲۵۵، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۶۷. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۸، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۶۸. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۷۰، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۶۹. ↑ شرح الشمسیه (تحریر القواعد المنطقیة)، رازی، ج۱، ص۱۰۹، قطب الدین محمود بن محمد (م۷۶۶ق)، تعلیق سید شریف علی بن محمّد جرجانی (م۸۱۶ق)، دار احیاء الکتب العربیة.
۷۰. ↑ الجوهر النضید، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، تصحیح محسن بیدارفر،ج۱، ص۶۳، نشر بیدار قم، ۱۳۷۱.
۷۱. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۱، ص۲۶۱، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۷۲. ↑ مناهج الیقین فی أُصول الدین، علامة حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، ج۱، ص۴۹،نشر مرکز الدراسات والتحقیقات الإسلامیة.
۷۳. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)،ج۱، ص۱۵۴، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۷۴. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۱، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۷۵. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۲۹، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۷۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۶ـ ۲۵۷، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۷۷. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۷۸. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۸ـ ۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۷۹. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۴، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۸۰. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۵۳، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۸۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۸۲. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۷، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۸۳. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۸۴. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۰، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۸۵. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، ج۱، ص۴۶۳، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۸۶. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۸۷. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)،ج۱، ص۱۵۶، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۸۸. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۲، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۸۹. ↑ شرح الاشارات، الطوسی، ج۱، ص۱۷۸، نصیرالدین محمد بن محمد (م۶۷۲ق)، ۱۳۷۵ش، نشر البلاغة، قم.
۹۰. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۱۵۳، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۹۱. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۵۸، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۹۲. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۹۳. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۹۴. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۷۹، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۹۵. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۹۶. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۳، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۹۷. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۹۸. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، ج۲، ص۲۷۸ـ ۲۷۹، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۹۹. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ج۱، ص۴۹، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۰۰. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، ص۴۷،مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۰۱. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۴۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۰۲. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)،ج۱، ص۴۶۳، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۱۰۳. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۲۳۵، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۱۰۴. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۸۲، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۰۵. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۰۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۸۲، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۰۷. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۷، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۰۸. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۰۹. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۸۱، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۱۰. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۱۱. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۱۱۹، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۱۲. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ج۱، ص۵۰، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۱۳. ↑ رحیق مختوم، جوادی آملی، ج۱ـ۲، ص۴۲۵، عبداللّه، ۱۳۷۵ش، نشر اسراء قم.
۱۱۴. ↑ الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (الأسفار، صدرالمتألهین، ج۱، ص۸۶، محمد (م۱۰۵۰ق)، ۱۳۶۸ش، نشر مکتبة مصطفوی، قم).
۱۱۵. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۷۶، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۱۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۳، ص۵۰۵، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۱۷. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۸، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۱۸. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲ص۷۰.
۱۱۹. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، ج۱، ص۴۱، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۱۲۰. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۹۰ ـ۹۱، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۲۱. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۱۱، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۲۲. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۲، ص۷۳، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۲۳. ↑ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامة الحلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ق)،ج۱، ص۴۴، نشر شکوری، قم، ۱۳۶۷ش.
۱۲۴. ↑ شرح المقاصد، تفتازانی، مسعود بن عمر (م۷۹۳ق)، تصحیح عبدالرحمن عمیره،ج۱، ص۴۶۳ـ ۴۶۴، ۱۴۰۹ق، نشر شریف رضی قم.
۱۲۵. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، ج۱، ص۳۵۴-۳۵۳، عبدالرزاق (م۱۰۷۲ق)، تحقیق اکبر اسد علیزاده، ۱۴۲۵ق، نشر مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم.
۱۲۶. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ج۲، ص۲۵۵، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۲۷. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی،ج۱، ص۲۶۰، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۲۸. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، ج۱، ص۵۰، محمد حسین (م۱۴۰۲)، تصحیح غلامرضا فیاضی، مؤسسه نشر اسلامی قم.
۱۲۹. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۴، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۳۰. ↑ شرح المنظومة، السبزواری، ملاهادی (م ۱۲۸۹ق)،ج۲، ص۲۶۰، تصحیح وتعلیق حسن حسن زاده آملی، ۱۴۱۶، نشر ناب.
۱۳۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲)،ص۴۴، مؤسسه نشر اسلامی قم، ۱۳۶۲.
۱۳۲. ↑ بدایة الحکمة، الطباطبایی، محمد حسین (م۱۴۰۲) تصحیح غلامرضا فیاضی،،ج۱، ص۵۱، مؤسسه نشر اسلامی قم.


۱۲ - منبع

دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «امکان»، شماره ۸۵    


رده‌های این صفحه : فلسفه اسلامی | مباحث وجود | وجوب و امکان




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.