زمان تقریبی مطالعه: 11 دقیقه
 

ولی‌الدین بن مصطفی جارالله رومی




جارُ اللّٰهِ رومی، ابوعبدالله ولی الدین بن مصطفی (د ۱۱۵۱ق/ ۱۷۳۸م)، فقیه و قاضی حنفی که بر علوم عقلی نیز چیرگی داشت.


۱ - محل تولد


وی در ینی شهر به دنیا آمد.
[۱] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۲] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.


۲ - مناصب


پس از تحصیل ، به احتمال در استانبول، چندی به شهر غلطه ( گالاتا ) رفت و « مُلا » ی آن شهر بود
[۳] محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
و سپس به عنوان قاضی شهر به ادرنه فرستاده شد.
[۴] محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.


۳ - لقب


او ۷ سال نیز در مکه مجاورت گزید و از همین رو جارالله لقب گرفت.
[۵] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۶] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.


۴ - پیوستن به تصوف


در همین سالهای حضور در مکه بود که از یکدست مکی ، از بزرگان طریقۀ نقشبندی، اخذ طریقت کرد و به صوفیه پیوست.
[۷] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.


۵ - سکونت در استانبول


سرانجام در استانبول ساکن شد و باقی عمر را در آن‌جا گذرانید.
[۸] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
[۹] عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۱۶۸، دمشق، ۱۹۶۷م.
از همین رو ست که به وی نسبت قسطنطینی هم داده شده است.
[۱۰] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
[۱۱] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
تاریخی مصرّح در پایان نسخۀ شرح رسالة العدل به خط خود جارالله نشان می‌دهد که وی در ۱۱۳۲ق در استانبول می‌زیسته، و مشغول تألیف بوده است.
[۱۲] سید، ج۲، ص۳۶، خطی.
[۱۳] کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.


۵.۱ - اشتغال به تدریس


ظاهراً اصلی‌ترین اشتغال جارالله در استانبول تدریس بود و از همین رو ست که ثریا وی را به عنوان « مدرس » معرفی کرده است.
[۱۴] محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.


۵.۲ - تأسیس مدرسه و کتابخانه


وی در کنار مسجد فاتح در استانبول، مدرسه و کتابخانه‌ای تأسیس کرد.
[۱۵] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۱۶] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
[۱۷] محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.


۵.۳ - شناسایی کتب کهن


او نسبت به شناسایی کتب کهن اهتمام داشت و یکی از نخستین کسانی است که در سدۀ ۱۲ق، کتاب الفصول جصّاص در اصول فقه حنفی را معرفی کرد.
[۱۸] عجیل جاسم نشمی، مقدمه بر الفصول فی الاصول جصاص رازی، ص۲۷، کویت، ۱۴۰۵ق.


۶ - مفاد وقف‌نامه کتابخانه


دستخطهای وقفی جار الله بر ظهر برخی از نسخ کتابخانه‌اش نشان می‌دهد که او در حدود سال ۱۱۳۷ق یا اندکی پیش از آن این کتابخانه را تأسیس کرده بود.
[۱۹] سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.
جار الله در وقف نامه‌های خود اشاره کرده بود که نسخه‌ها از کتابخانۀ وی خارج نشوند
[۲۰] سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.
و حتی پس از آن‌که موجودی کتابخانۀ جار الله به سبب نگرانی از تلف شدن کتب ، به کتابخانۀ سلطان بایزید منتقل شد،
[۲۱] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۲۲] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
[۲۳] عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۱۶۸، دمشق، ۱۹۶۷م.
همچنان صورت مجموعه‌ای مستقل را حفظ کرد و به نام او شناخته می‌شد.
[۲۴] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
اکنون این مجموعه در کتابخانۀ سلیمانیه نگهداری می‌شود.
[۲۵] سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.


۷ - رابطه دوستانه با کوپریلی‌زاده


جار الله با آن‌که در دورۀ حضور در استانبول ظاهراً فعالیت سیاسی جدی نداشت، اما روابطی دوستانه با نعمان پاشا کوپریلی‌زاده، وزیر وقت داشت؛ کوپریلی‌زاده خود وزیری اهل دانش و قلم بود که گاه از سوی بدخواهان دیدگاههای مذهبی او مورد حمله قرار می‌گرفت
[۲۶] شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۵، ص۳۹۰۹، استانبول، ۱۳۱۴ق.
جار الله نخست در ۱۱۲۹ق متنی کوتاه در دفاع از دیدگاههای نعمان پاشا نوشت
[۲۷] کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.
و در ۱۱۳۲ق به شرح رسالة العدل از نوشته‌های وزیر اقدام کرد.
[۲۸] سید، ج۲، ص۳۶، خطی.
[۲۹] کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطي.


۸ - محل دفن


جار الله پس از درگذشت در جوار همان کتابخانه‌ای که خود تأسیس کرده بود، به خاک سپرده شد.
[۳۰] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۳۱] محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.


۹ - تألیفات


جار الله دارای آثاری عموماً به عربی است که در موضوعات متنوع شامل عقاید، اصول فقه، تصوف، علوم قرآنی، منطق و هیئت تألیف شده، که از آن جمله است: ۱. اعراب القرآن، در تحلیل نحوی قرآن کریم که بر اساس سیاهۀ بروسه‌لی ، نوشته‌ای مستقل از الفرقان بوده است.
[۳۲] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۲. السبع السیارة النوریة ، که شرحی است بر الفوائد الفناریة
[۳۳] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳.
[۳۴] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
که خود شرحی بر مختصر ابهری در باب ایساغوجی از منطق بوده است.
[۳۵] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۰۷.
۳. شرح رسالة العدل، در شرح احوال خضر نبی‌ (ع) از نعمان پاشا کوپریلی‌زاده که جارالله آن را با احوال جماعتی از صوفیه تکمیل کرده است
[۳۶] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۳۷] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳.
[۳۸] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
و از آن چند نسخۀ خطی در استانبول،
[۳۹] کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.
دارالکتب قاهره
[۴۰] سید، ج۲، ص۳۶، خطي.
و پترزبورگ یافت می‌شود. ۴. شرح مقاصد الطالبین از سعد الدین تفتازانی در اصول عقاید .
[۴۱] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۴۲] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
۵. الضیاء المعنوی علی آداب البرکوی ، که شرحی است بر کتاب الآداب تقی الدین برگوی
[۴۳] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۴۴] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ اسکندریه در مصر نشان داده شده است. ۶. الفرقان ، مشتمل بر مباحثی در علم قرائات، اعراب قرآن و شرح احوال قراء .
[۴۵] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۷. فضائل الجهاد .
[۴۶] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۴۷] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
[۴۸] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
[۴۹] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.

افزون بر آثار یاد شده، جار الله بر شماری از کتب حاشیه نوشته است که از آن جمله است: ۱. حاشیه بر تفسیر بیضاوی .
[۵۰] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۵۱] زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۲. حاشیه بر حاشیۀ بیرجندی که خود بر شرح قاضی‌زاده بر مختصر محمود بن محمد چغمینی نوشته شده، و موضوع آن علم هیئت است
[۵۲] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
[۵۳] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
[۵۴] بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
. ۳. حاشیه بر مرآت
[۵۵] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
که ظاهراً همان مرقاة الوصول ملا خسرو در علم اصول بوده است.
[۵۶] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۵۷.
۴. حاشیه بر آداب میری
[۵۷] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
که مقصود حاشیۀ میر سید شریف جرجانی بر آداب المناظرۀ عضد الدین ایجی است.
[۵۸] ه‌ د، ج۱، ص۱۵۹.
[۵۹] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.

به گفتۀ بروسه‌لی ، بیشتر آثار جار الله در کتابخانۀ خود وی موجود است.
[۶۰] محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
برخی از آثار او چون شرح رسالة العدل، در زمان حیات مؤلف استنساخ شده است
[۶۱] سید، ج۲، ص۳۶، خطي.
و این نشان از آن دارد که نوشته‌های وی مورد توجه معاصران بوده است. کتابخانۀ جار الله مشتمل بر ۰۵۱‘۲ نسخۀ عربی ، ۹۶ نسخۀ فارسی و ۴۷ نسخۀ ترکی است.
[۶۲] مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۱۴۶، قاهره، ۱۹۵۸م، شم‌ ۴.
[۶۳] مجموعات المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، به عنوان مدخلی بر تاریخ التراث العربی سزگین، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمود فهمی حجازی، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.



۱۰ - فهرست منابع


(۱) سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق، ج ۶ (۳).
(۲) جوزف اوکونور، فهرس المکتبة الاسکندریة (نک‌ : مل‌، Bibliotheca).
(۳) محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق.
(۴) بغدادی، ایضاح.
(۵) بغدادی، هدیه.
(۶) محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، مطبعۀ عامره.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) زرکلی، اعلام.
(۹) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۱۴ق.
(۱۰) سید، خطی.
(۱۱) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق، ۱۹۶۷م.
(۱۲) کوپریلی، خطی.
(۱۳) مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۹۵۸م، شم‌ ۴.
(۱۴) مجموعات المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، به عنوان مدخلی بر تاریخ التراث العربی سزگین، به کوشش محمود فهمی حجازی، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۱۵) عجیل جاسم نشمی، مقدمه بر الفصول فی الاصول جصاص رازی، کویت، ۱۴۰۵ق.

۱۱ - پانویس

 
۱. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۲. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۳. ↑ محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
۴. ↑ محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
۵. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۶. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۷. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۸. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۹. ↑ عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۱۶۸، دمشق، ۱۹۶۷م.
۱۰. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۱۱. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۱۲. ↑ سید، ج۲، ص۳۶، خطی.
۱۳. ↑ کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.
۱۴. ↑ محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
۱۵. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۱۶. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۱۷. ↑ محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
۱۸. ↑ عجیل جاسم نشمی، مقدمه بر الفصول فی الاصول جصاص رازی، ص۲۷، کویت، ۱۴۰۵ق.
۱۹. ↑ سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.
۲۰. ↑ سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.
۲۱. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۲۲. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۲۳. ↑ عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۱۶۸، دمشق، ۱۹۶۷م.
۲۴. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۲۵. ↑ سلیمان ابوسته، «کتاب العروض للزجاج»، ج۱، ص۲۸، الدراسات اللغویة، ۱۴۲۵ق،.
۲۶. ↑ شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، ج۵، ص۳۹۰۹، استانبول، ۱۳۱۴ق.
۲۷. ↑ کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.
۲۸. ↑ سید، ج۲، ص۳۶، خطی.
۲۹. ↑ کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطي.
۳۰. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۳۱. ↑ محمد ثریا، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۴، ص۶۱۳، استانبول، مطبعۀ عامره.
۳۲. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۳۳. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳.
۳۴. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۳۵. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۰۷.
۳۶. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۳۷. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳.
۳۸. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۳۹. ↑ کوپریلی، ج۲، ص۴۶۳، خطی.
۴۰. ↑ سید، ج۲، ص۳۶، خطي.
۴۱. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۴۲. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
۴۳. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۴۴. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۴۵. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۴۶. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۴۷. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۴۸. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
۴۹. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۵۰. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۵۱. ↑ زرکلی، اعلام، ج۸، ص۱۱۹.
۵۲. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۵۳. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۵۰۱.
۵۴. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۳۱.
۵۵. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۵۶. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۵۷.
۵۷. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۵۸. ↑ ه‌ د، ج۱، ص۱۵۹.
۵۹. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۶۰. ↑ محمد طاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۲۶۷، استانبول، ۱۳۳۳ق.
۶۱. ↑ سید، ج۲، ص۳۶، خطي.
۶۲. ↑ مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج۱، ص۱۴۶، قاهره، ۱۹۵۸م، شم‌ ۴.
۶۳. ↑ مجموعات المخطوطات العربیة فی مکتبات العالم، به عنوان مدخلی بر تاریخ التراث العربی سزگین، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمود فهمی حجازی، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.


۱۲ - منبع

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جاراالله رومی»، ج۱۷، ص۶۳۴۸.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دوازدهم | فقهای حنفی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.