سوره توبهسوره توبه، نهمین سورۀ قرآن کریم، دارای ۱۶ واحد موضوعی (رکوع)، ۱۲۹ (یا ۱۳۰) آیه، ۴۹۷‘۲ کلمه و ۷۸۷‘۱۰ حرف می‌باشد. سوره توبه به دو نام "توبه" و "برائت" شناخته می‌شود و از آن در باب صلات سخن رفته است. فهرست مندرجات۲ - نامهای متعدد برای این سوره ۳ - استحباب قرائت سوره توبه ۴ - معرفی سوره توبه ۵ - عدم شروع این سوره با بسمله ۶ - محور موضوعی سوره توبه ۷ - پیام سوره توبه ۸ - اشتراکات سوره توبه با سوره انفال ۹ - اشتراکات سوره توبه با سوره نور ۱۰ - مفاهیم سوره توبه ۱۰.۱ - شروع سوره با آیات برائت ۱۰.۲ - خویشاوندیهای نسبی و سببی ۱۰.۳ - یاد‌آوری جنگ حنین ۱۰.۴ - مقایسه بین ایمان، توحید و شرک ۱۰.۵ - اشاره به رسم جاهلی «نسیء» ۱۰.۶ - اشاره به ویژگیهای منافقان و مؤمنان ۱۰.۷ - اشاره به زکات ۱۰.۸ - اشاره به ماجرای مسجد ضرار ۱۰.۹ - اشاره به متخلفان از غزوه تبوک ۱۰.۱۰ - تأکید بر اهمیت جهاد ۱۱ - آیة النفر ۱۲ - روایات فضیلت و ثواب قرائت سوره توبه ۱۳ - پانویس ۱۴ - منابع ۱ - سبب نامگذاری سوره به توبه و برائتنخستین نام مشهور این سوره «توبه» است که از صدر اسلام تا عصر حاضر نگارش این عنوان بر کتیبه آغاز سوره در مصاحف بلاد مختلف اسلامی معمول بوده است. سبب نامگذاری سوره، فراوانی کاربرد کلمه «توبه» و هم‌خانواده‌های آن در این سوره نسبت به دیگر سوره‌های قرآن کریم [۱]
القاموس المحيط، ج۱، ص۲۲۷.
و طرح و شرح سرگذشت درس‌آموز توبه ۳ تن از متخلفان غزوۀ تبوک در این سوره است.دومین نام مشهور این سوره «برائت» است که این نام از کلمه آغازین سوره برگرفته شده، و یادگار سنت دیرین نامگذاری سوره‌های قرآنی با سرآغاز آنهاست. [۳]
ابن عاشور، ج۱۰، ص۹۵.
[۴]
دروزه، ج۱۲، ص۶۷.
برخی از قرآن شناسان «برائت» را نام اصلی سوره، و «توبه» را نام دیگر آن دانسته‌اند. [۵]
القاموس المحيط، ج۱، ص۲۲۷.
[۶]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۰.
[۷]
ابن‌عاشـور، ج۱۰، ص۹۵.
۲ - نامهای متعدد برای این سورهاین سوره پس از دو سورۀ حمد و «قل هوالله» بیشترین شمار نامهای متعدد را به خود اختصاص داده است؛ [۸]
البرهان، زرکشی، ج۱، ص۲۶۹.
چنان‌که قرآن‌شناسان، برخی ۸ نام، [۹]
القاموس المحیط، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸.
برخی ۱۰ نام، [۱۰]
تفسير جوامع الجامع، ج۳، ص۴-۵.
برخی ۱۲ نام، [۱۱]
تفسیر زمخشری، ج۲، ص۲۴۱.
[۱۲]
فخرالدین، ج۱۵، ص۲۱۵.
و برخی دیگر ۱۴ نام، [۱۴]
ابن‌عاشور، ج۱۰، ص۹۵-۹۷.
همراه با سبب نامگذاری آنها برشمرده‌اند که «فاضحه»: رسواگر؛ «مُبَعْثِرة »: افشاگر؛ «مُقَشقِشه»: پیرایشگر [۱۵]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۱-۳۵۵.
و «بَحوث»: کاوشگر، از آن جمله است. [۱۶]
القاموسی المحیط، ج۱، ص۲۲۷.
بقاعی سبب نامگذاری سورۀ توبه (برائت) به نامهای دیگر را بازگشت معنا و مفهوم همه آن نامها به «برائت» ــ نـام اصلی و مقصود اصلی سوره ــ دانسته است. [۱۷]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۰.
۳ - استحباب قرائت سوره توبهبر استحباب قرائت سوره توبه در هر ماه تأکید شده است. [۱۸]
کشف الغطاء، ج۳، ص۴۷۱.
۴ - معرفی سوره توبهسورۀ توبه در ترتیب مصحف شریف پس از سورۀ اَنفال (ه م) و پیش از مجموعه ۶ سوره‌ای الرائات جای دارد و هفتمین سوره از مجموعه « سَبعِ طِوال» بوده، و در ترتیب نزول مشهور، آخرین سورۀ مَدَنی است؛ [۱۹]
ابن‌ابی داوود، ص۳۹.
[۲۰]
ابن‌ندیم، ص۳۹.
[۲۱]
ابن ضریس، ص۷۵.
[۲۲]
ابن‌جوزی، ص۱۶۸.
[۲۳]
البرهان، زرکشی، ج۱، ص۱۹۴.
[۲۴]
سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۱۰۴.
[۲۵]
دروزه، ج۱۲، ص۶۷.
چنان که در بیشتر روایات ترتیب نزول در ردیفهای ۱۰۹، ۱۱۱، ۱۱۳ و ۱۱۴ جای گرفته است. [۲۶]
رامیار، ص۶۷۰-۶۷۱.
بیشتر مضامین سورۀ توبه ناظر به حوادث و وقایع سالهای واپسین عهد رسالت است؛ [۲۷]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۵۹-۱۶۰.
[۲۸]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۶۹.
[۲۹]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۸۸-۱۹۱.
[۳۰]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۹۴-۱۹۹.
[۳۱]
واحدی، ص۱۶۵-۱۷۰.
[۳۲]
واحدی، ص۱۷۲-۱۷۶.
در عین حال، به گواهی برخی روایات اسباب نزول، آیاتی از این سوره در آستانه هجرت، دربارۀ جنگ بدر، در ارتباط با بیعت عقبه ثانیه، به سال ۱۳ بعثت، و حتی پس از وفات ابوطالب، به سال دهم هجرت، در مکه معظمه نازل شده‌اند. [۳۳]
واحدی، ص۱۶۳-۱۶۴.
[۳۴]
واحدی، ص۱۷۶-۱۷۸.
دو آیه پایانی سوره، غالباً نزد قرآن شناسان مکی تلقی شده‌اند [۳۵]
کشاف، ج۲، ص۲۴۱.
[۳۶]
تفسیر جوامع الجامع، ج۳، ص۵.
[۳۷]
تفسیر الألوسی، ج۱۰، ص۴۰.
[۳۸]
تفسیر الألوسی، ج۱۰، ص۵۳.
و مسئله اِلحاق این دو آیه به سورۀ توبه در روایات جمع و تدوین قرآن کریم مطرح است. [۳۹]
ابن‌ابی داوود، ص۳۸-۴۰.
[۴۰]
ابن‌عاشور، ج۱۰، ص۹۵-۹۶.
[۴۱]
دروزه، ج۱۲، ص۲۴۸-۲۵۲.
[۴۲]
سیوطی، الإتقان، ج۱، ص۱۰۳.
۵ - عدم شروع این سوره با بسملهسورۀ توبه تنها سورۀ قرآن کریم است که نه در قرائت و نه در کتابت، با بسمله آغاز نمی‌شود. در توجیه این استثنا گفته‌اند: گروهی از صحابه سورۀ توبه را سوره‌ای مستقل می‌دانستند و گروهی دیگر آن را دنباله سورۀ اَنفال می‌پنداشتند؛ [۴۳]
سیوطی، الدرالمنثور، ج۴، ص۱۱۹-۱۲۰.
[۴۴]
سیوطی، الدرالمنثور، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۴.
[۴۵]
سیوطی، الدرالمنثور، ج۴، ص۳۰۹-۳۱۰.
از این رو، به هنگام نگارش مصاحف در آغاز سورۀ توبه یک سطر نانبشته به جای بسمله خالی گذاشتند. [۴۶]
زمخشری،کشاف، ج۲، ص۲۴۲.
[۴۷]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۶-۳۵۷.
به عبارت دقیق‌تر، [۴۸]
دروزه، ج۱۲، ص۶۶-۶۷.
از آنجا که آیات برائت، بخش آغازین سورۀ توبه، بدون بسمله نازل شده بود [۴۹]
زرکشی،البرهان، ج۱، ص۲۶۳.
و صحابه هیچ‌گاه این آیات را با بسمله نشنیده بودند، از نگاشتن بسمله در آغاز سوره خودداری کردند؛ اما از آنجا که انفال و توبه را با عنوان دو سورۀ جداگانه از پیامبر اکرم (ص) فراگرفته بودند، یک سطر نانبشته میان آن دو فاصله انداختند. از سوی دیگر، آیات برائت ناظر به لغو معاهدات و قطع روابط با مشرکان و کافران است و در دوران جاهلیت، مکتوباتی این چنینی را با نام خدا آغاز نمی‌کرده‌اند. [۵۰]
زرکشی،البرهان، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۳.
[۵۱]
زمخشری،کشاف، ج۲، ص۲۴۱.
سخن امام علی (ع) نیز، دایر بر اینکه بسمله امان است و آیات برائت قطع امان، ناظر به همین نکته است. [۵۲]
زرکشی،البرهان، ج۱، ص۲۶۳.
[۵۳]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۸-۳۵۹.
[۵۴]
فخرالدین، ج۱۵، ص۲۱۵-۲۱۷.
گفتنی است از دیرباز برخی از مُقریان چنین تعلیم داده‌اند که تلاوت سورۀ توبه را به جای بسمله، با این عبارات آغاز کنند: «اَعوذُ بِاللّٰهِ مِنَ النّار، و مِن شرِ الکُفّار، و مِن غضبِ الجَبّار، العِزَّةُ لِلّٰهِ الْواحِدِ القَهّار و لِرَسوله». در برخی از مصاحف نیز، این عبارات به جای بسمله یا در کتیبه آغاز سوره مشاهده می‌شود. [۵۷]
معزی، ص۱۱۳.
۶ - محور موضوعی سوره توبهمحور موضوعی این سوره پرداختن به «توبه» است، چنان‌که واژگان توبه در سرتاسر این سوره با سامانی تدبّر‌برانگیز جایگزین شده‌اند و مضامین سوره، همه بیانگر مکتب هدایتی ـ تربیتی توبه در قرآن کریم‌اند. معانی، مفاهیم و مصادیق مطرح شده در سورۀ توبه بسیار متفاوت با معنا و مفهوم رایج توبه در فرهنگ عامه مسلمانان است: سورۀ توبه مجموعه‌ای از گناهان بسیار بزرگ از قبیل دنیادوستی، تن‌آسایی، نیرنگ‌بازی، منفعت‌گرایی، فرصت‌طلبی و دروغ‌پردازی را مطرح می‌کند که معمولاً از «گناهان کبیره» به شمار نمی‌آیند و غالباً با ادعای مسلمانی و تظاهر به دینداری همراه‌اند، در حالی که در رویکرد قرآنی از مصادیق «فسق» و «کُفر» به حساب می‌آیند و با توبیخ شدید و تهدید به سوء عاقبت و عذابهای دنیوی و اخروی همراه‌اند. این سوره با گذر از مفهوم سطحی پشیمانی از گناه (ندامت) ــ که مفهوم رایج توبه است ــ راهبردها و راهکارهایی اجتماعی ـ فرهنگی را برای تحقق یافتن مفاهیم بنیادین توبه در زندگانی فرد مسلمان و جامعه اسلامی ارائه می‌کند. در نخستین آیات سوره معنا و مفهوم توبه، بازگشت از شرک به ایمان همراه با التزام عملی به نماز، زکات و جهاد دانسته شده است. با یادکرد از جنگ حُنین، رزمندگان اسلام را به سبب مغرور شدن به کثرت عِده و عُده و در نتیجه دست نیافتن به پیروزی و فرار از جبهه بازخواست می‌کند و لزوم توبه از گناهان مزبور را یادآور می‌گردد. نخستین ویژگی مؤمنان راستین را توبه پیوسته و پویا در اندیشه و عمل و ویژگی منافقان کُفرپیشه را توبه‌ناپذیری و اصرار ورزی بر کفر و نفاق اعلام می‌کند. مقصود اصلی این سوره آن است که در مکتب انسان‌ساز توبه، مسلمانانی آخرت‌گرای، راستگوی و درست‌کردار، وظیفه‌شناس و فداکار، متوکل بر خداوند، معتقد به عظمت او و امیدوار به رحمت و کفایت او بپروراند؛ آن‌چنان که در راه خدا از هیچ چیز و هیچ کس نهراسند و تنها دغدغه پرداختن به وظیفه داشته باشند و پیروزی و شکست را یکسان تلقی کنند و پیروزی نهایی را از آنِ اسلام بدانند. ۷ - پیام سوره توبهپیام سورۀ توبه توجه دادن مسلمانان به مسئله مهم تولّا و تبرّا، پیرایش اندیشه و عمل مسلمانان از شائبه‌های گوناگون کفر و نفاق، و توبه‌دادن ایشان از اسلامِ سودجویانه و مصلحت‌طلبانه است و بر حذر داشتن ایشان از آمیزش و سازش با کافران و مشرکان با توجیه‌همزیستی و همنوعی و همسایگی با آنان است. ۸ - اشتراکات سوره توبه با سوره انفالسورۀ توبه در موضوع، مضمون، مقصود و پیام، با سورۀ انفال مشترک است تا آنجا که گویی ذیلی بر سورۀ انفال است؛ [۱۳۰]
ابن‌ابی داوود، ص۳۸-۴۰.
[۱۳۱]
طبری، ج۶، ص۱۰.
[۱۳۲]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۵-۳۵۶.
[۱۳۳]
بقاعی، ج۸، ص۳۶۰-۳۶۱.
[۱۳۴]
سیوطی، تناسق، ص۸۹.
چنان که در عهد رسالت، این دو سوره را «قرینتین» می‌نامیده‌اند. [۱۳۵]
بقاعی، ج۸، ص۳۵۷.
این همخوانی و یکپارچگی، در وحدت تعبیر، اتحاد موضوع و اشتراک مضمون در بیشتر آیات این دو سوره مشهود است که شاخص‌تر از همه، تحلیل وقایع جنگ بدر در سوره انفال و تحلیل مسائل غزوۀ تبوک در سورۀ توبه است. این دو سوره دربردارندۀ متونی رمزآلود و در عین حال روشنگر از سیرۀ نبوی در عهد مدنی ــ با اسلوب بیانی ویژۀ قرآن کریم ــ هستند؛ چنان‌که در مقام مقایسه قسمتی از سیرۀ ابن‌هشام نیز در ارتباط با وقایع سال نهم هجرت، به تفسیر سورۀ توبه، و در ارتباط با وقایع سال اول هجرت به تفسیر سورۀ انفال اختصاص یافته است. [۱۵۳]
سیرۀ ابن‌هشام، ج۲، ص۳۲۲-۳۳۳.
[۱۵۴]
سیرۀ ابن‌هشام، ج۴، ص۱۵۹-۱۹۹.
از نگاهی دیگر، دو سورۀ انفال و توبه مشتمل بر بیان و تبیینی جامع از دین اسلام در هر دو حوزۀ نظری و عملی‌اند، و سیر تحول معارف و مفاهیم اسلامی در مضامین این دو سوره قابل تأمل است. ۹ - اشتراکات سوره توبه با سوره نورسورۀ توبه با توجه به سرآغاز آن قرینه سورۀ نور است. در قرآن کریم تنها این دو سوره با جمله اسمیه و مبتدای محذوف: «بَراءَةٌ» و«سورةٌ» آغاز شده‌اند [۱۵۵]
زمخشری، ج۲، ص۲۴۲.
[۱۵۶]
زمخشری، ج۳، ص۲۰۸.
[۱۵۷]
طبرسی،تفسیر جوامع الجامع، ج۵، ص۶.
[۱۵۸]
طبرسی،تفسیر جوامع الجامع، ج۷، ص۱۶۵.
و از جهت نظم‌آهنگ عبارات و فواصل آیات نیز با یکدیگر همانندند؛ این همانندی با موارد پرشماری از اشتراک موضوع و وحدت مضمون و همخوانی تعبیرات در دو سوره همراه است؛چنان که در ارتباط با موضوع نفاق نیز ماجرای اِفک در سورۀ نور با همان سبک و سیاق گزارش ماجرای مسجد ضِرار در سورۀ توبه مطرح شده است. از این گذشته، مفاهیم اساسی و مصادیق عینی توبه همراه با واژگان و مشتقات آن و استغفار و واژگان هم‌خانوادۀ آن در این سوره گرد آمده‌اند. همچنین ۳ تعبیر برجسته «... وَ اَنَّ اللّٰهَ تَوّابٌ حَکیمٌ»، «...اَلٰا تُحِبُّونَ اَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَکُمْ وَ اللّٰهُ غَفورٌ رَحیمٌ» و «... وَ توبوا اِلَی اللّٰهِ جَمیعاً اَیُّها المُؤمِنوُنَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحونَ» در این سوره جای گرفته‌اند. از این گذشته، بیشتر مضامین سوره را بیان راهبردها و راهکارهای تحقق عینی و عملی توبه در زندگانی فردی، خانوادگی و اجتماعی مسلمانان تشکیل می‌دهد. ۱۰ - مفاهیم سوره توبهسوره توبه اشارات زیبایی به برخی مفاهیم اساسی دارد که به بیان آنها پرداخته می‌شود. ۱۰.۱ - شروع سوره با آیات برائتسورۀ توبه بدون هیچ مطلع و مقدمه و بدون هیچ یک از فواتح و مقدمات معهود در سوره‌های طولانی و متوسط قرآنی، با آیات برائت آغاز می‌شود. [۱۸۲]
فخرالدین، ج۱۵، ص۲۱۸-۲۱۹.
[۱۸۴]
سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۲۰۹-۲۱۰.
شهرت آیات برائت از آنجاست که این آیات به دستور پیامبر اکرم (ص) از مدینه به مکه برده شده، و در محل مِنی در روز عید قربان «یوم الحج الاکبر»، توسط حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) خطاب به مشرکان و اهل کتاب قرائت و مفاد آیات به آنان ابلاغ شده است. [۱۸۶]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۹۰-۱۹۱.
[۱۸۷]
دروزه، ج۱۲، ص۷۱-۷۴.
این آیات سرفصلی تعیین‌کننده را در روابط اجتماعی مسلمانان با منافقان، کافران و مشرکان رقم زده است. در ادامه، همراه با نوید فتح و ظفر و اعلام پذیرش توبه مسلمانان به درگاه خداوند سبحان، ایشان را به قتال و جهاد بر ضد دشمنان سرسخت تشویق می‌کند؛ به مسلمانان و کافران آگاهی می‌دهد که امتیازات اجتماعی دوران جاهلیت، از قبیل پرده‌داری کعبه و سقایت حاجّ که مشرکان به آن می‌بالند، هرگز با شرف و افتخارِ اسلام و ایمان و جهاد در راه خـدا ــ کـه پاداش آن «نعیم مقیم» و «اجر عظیم» است ــ برابری نمی‌کند. ۱۰.۲ - خویشاوندیهای نسبی و سببیدر این سوره با مقایسه خویشاوندیهای نسبی و سببی با پیوندهای دینی، مسلمانان را از ترجیح نهادنِ خویشاوندیهای نژادی و روابط دنیوی بر پیوندهای دینی و الٰهی، و عواطف دنیا‌دوستانه بر علایق خداپرستانه و مودت و اُخوت اسلامی بر‌حذر می‌دارد. ۱۰.۳ - یاد‌آوری جنگ حنینبا یادکردی عبرت‌آموز از جنگ حُنین، کارسازیها و بنده‌نوازیهای خداوند متعال را به یادِ مسلمانان می‌آورد، و به رغم کوتاهیهایی که کرده‌اند، آنان را به برخورداری از غفران و رحمت الٰهی در پرتوِ توبه، نوید می‌دهد. ۱۰.۴ - مقایسه بین ایمان، توحید و شرکآنگاه مقایسه‌ای قابل تأمل را میان ایمان، توحید، شرک و نفاق آغاز می‌کند و ضمن تأکیدی دو چندان بر پیروزی نهایی اسلام، به بیان [[|مفاسد اجتماعی]] و اقتصادی نشئت گرفته از بی‌دینی و بی‌خدایی و چگونگی فرجام مفسدان می‌پردازد. ۱۰.۵ - اشاره به رسم جاهلی «نسیء»به مناسبت مسئله ماههای حرام و رسم جاهلی «نسیء» (ه م) را مطرح می‌کند و روند بیان را به گزارش رهایی یافتن اعجازآمیز پیامبر اکرم (ص) از تعقیب و تهدید و آزار قریشیان به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه می‌کشاند؛ بار دیگر، مسلمانان را به دل کندن از علایق دنیوی و دست کشیدن از راحت‌طلبی دعوت می‌کند؛ نیز نیرنگ‌بازیها و ترفندهای گوناگونِ جماعتی سست‌ایمان برای تن زدن از جهاد با دشمنان خدا، همچنین برخورد حکیمانه پیامبر اکرم (ص) با آن جماعت پس از مراجعت از غزوۀ تبوک را گزارش می‌کند. ۱۰.۶ - اشاره به ویژگیهای منافقان و مؤمنانسورۀ توبه ویژگیهای منافقـان و مؤمنـان را ــ با اشاره به دیرپایی و رویارویی کفر و نفاق با خداپرستی و ایمان ــ وصف می‌کند و فرجام هر گروه را مشخص می‌سازد؛ توبه/سوره۹، آیه۶۷-۷۲. بار دیگر، به جهاد با کافران و منافقان، به عنوان تنها راه تحقق توبه عینی و عملیِ جامعه اسلامی و دست‌یابی مسلمانان به «فوز عظیم» تأکید می‌کند؛ توبه/سوره۹، آیه۷۳. کارشکنیهای منافقان و همدستی آنان با کافران و مشرکان را شرح می‌دهد؛ ۱۰.۷ - اشاره به زکاتپدیدۀ استیذان از پیامبر اکرم (ص) را که نوعی جواز شرعی برای نرفتن به جهاد بود، بررسی می‌کند، و به مسئله زکات به عنوان مظهری دیگر از توبه عینی و عملی در جامعه اسلامی می‌پردازد. ۱۰.۸ - اشاره به ماجرای مسجد ضراردر این سوره پس از بازگویی داستان مسجد ضِرار، با تأکید بر نقش اساسی نیت و مقایسه آن با مسجد قُبا [۱۹۹]
فیروزآبادی،القاموس المحیط، ج۱، ص۲۲۹.
تهدید بنیان‌گذاران مسجد ضرار، عذاب دنیوی و اخروی؛ تبیین اینکه «فوز عظیم» در گروِ پاک‌بازی در راه خداست؛ برشماری از ویژگیهای مؤمنان راستین و در رأس آن توبه‌کاری، با یادکردی از حضرت ابراهیم (ع)، ترک هر گونه سازش با مشرکان را به عنوان یکی از مفاهیم اساسی توبه تأیید می‌کند؛۱۰.۹ - اشاره به متخلفان از غزوه تبوکسرگذشتِ رنج بسیار و طول انتظارِ ۳ تن از متخلفان غزوۀ تبوک را که تنها از سر راحت‌طلبی به جنگ نرفته بودند؛ و سرانجام پذیرش توبه آنان را بررسی [۲۰۳]
سیره ابن‌هشام، ج۴، ص۱۷۵-۱۸۱.
و بیان می‌کند؛ توجه مسلمانان را به جهاد فرهنگی مبنی بر تحمل رنج سفر و دوری از خانه و خانمان به منظور تفقُه در دین و کسب آمادگی برای اِحیای دین، اصلاح جامعه و تبلیغ مکارم اخلاق جلب می‌کند.۱۰.۱۰ - تأکید بر اهمیت جهاددر پایان، بار دیگر بر اهمیت جهاد به عنوان روح ایمان و شرط تقوا تأکید می‌کند و به گزارش کارشکنیهای منافقان باز می‌گردد و سرانجام، سوره با خاتمه‌ای بی‌نظیر که بیانگر ویژگیهای اختصاصی پیامبر اکرم (ص) است، پایان می‌یابد. ۱۱ - آیة النفرآیه ۱۲۲ از سورۀ توبه، از جمله آیاتی است که در عهد رسالت، همانند سوره‌های قرآنی، نامی جداگانه به خود گرفته است. این آیه به مناسبت عبارت «فَلَوْلا نَفَرَ» در آیه شریفه، «آیةُ النَفر» نامیده می‌شده است. علمای اسلامی از دیرباز، حکم وجوب کفایی مهاجرت عده‌ای از مسلمانان در هر زمان و در هر یک از بلاد اسلامی، بر مراکز علمی جهان اسلام را از این آیه استنباط کرده‌اند؛ این آیه شریفه مبنا و مستند تشکیل حوزه‌های علمیه اسلامیه در بلاد مختلف اسلامی نیز گردیده است. [۲۱۱]
کاشانی، ج۴، ص۳۳۳-۳۳۴.
۱۲ - روایات فضیلت و ثواب قرائت سوره توبهدر باب فضیلت و ثواب قرائت سورۀ توبه، و همچنین دو سورۀ انفال و توبه، روایاتی رسیده است که صرف نظر از بررسیهای حدیث‌شناختی، [۲۱۲]
فیروزآبادی،القاموس المحیط، ج۱، ص۲۳۷.
ناظر به محتوا و مقصود و موضوعات اصلی سورۀ توبه‌اند. [۲۱۳]
زمخشری، ج۲، ص۲۴۰.
[۲۱۴]
تفسیر جوامع الجامع،طبرسی، ج۵، ص۵.
[۲۱۵]
فیروزآبادی،القاموس المحیط، ج۱، ص۲۳۷.
[۲۱۶]
بحرانی، ج۲، ص۹۹.
در برخی از آنها مداومت ماهانه قرائت دو سورۀ انفال و توبه برای برخورداری از آثار و برکات این دو سوره توصیه شده است. [۲۱۷]
فیض، ج۱، ص۷۴۲.
همچنین در برخی از روایات فضائل السُوَر چنین می‌یابیم که سورۀ توبه را، همانند سورۀ اخلاص، به هنگام نزول، ۷۰ هزار صف از فرشتگان مشایعت کرده‌اند. [۲۱۸]
زمخشری،کشاف، ج۲، ص۳۲۵.
[۲۱۹]
فیروزآبادی،القاموس المحیط، ج۱، ص۲۳۷.
۱۳ - پانویس
۱۴ - منابعدانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۵۶. |