خزیمة بن ثابت انصاریخُزَیْمَة بن ثابِت، بن فاکِه بن ثَعْلَبَة بن ساعده انصاری، از اصحاب برجسته پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و از یاران مشهور حضرت علی علیه‌السلام بوده است. فهرست مندرجات۲ - خُزَیْمَة در عهد پیامبر اکرم ۲.۱ - سابقه مسلمانی خُزَیْمَة ۲.۲ - شهرت خُزَیْمَة‌بن ثابِت ۲.۲.۱ - منشاء اشتهار خُزَیْمَة‌بن ثابت ۲.۳ - سابقه جهاد خُزَیْمَة‌بن ثابِت ۳ - خُزَیْمَة در عهد امام علی ۳.۱ - مخالفت خُزَیْمَة با خلافت ابوبکر ۳.۲ - گواهی خُزَیْمَة به غدیر خم ۳.۳ - بیعت خُزَیْمَة با امیرالمومنین ۳.۴ - حضور خُزَیْمَة در جنگ جمل ۳.۵ - جایگاه خُزَیْمَة در نزد امام علی ۳.۶ - حضور خُزَیْمَة در جنگ صفین ۳.۶.۱ - شهادت خُزَیْمَة‌بن ثابِت ۳.۷ - روایت خُزَیْمَة در حق عمار ۳.۸ - فرمایش امیرالمومنین درمورد خزیمة ۳.۸.۱ - ثمره مدح امیرالمومنین درحق خزیمة ۴ - توطئه دشمنان درمورد سوابق خزیمة ۴.۱ - علت جعل شخصیت خزیمةبن ثابت ۴.۲ - بطلان تبلیغات ناشی از تعصب امویان ۵ - خزیمةبن ثابت در میدان نقل حدیث ۵.۱ - روایات خزیمة از پیامبراکرم ۶ - خزیمةبن ثابت در میدان ادب ۶.۱ - اشعار خزیمة در حمایت از امیرالمومنین ۶.۲ - محل قبر خزیمةبن ثابت ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - نَسَب خُزَیْمَة بن ثابِتخُزَیْمَة بن ثابِت از اهالی مدینه، قبیله اوس و طایفه بنی خَطْمَه بود. مادرش، کَبْشَة دختر اَوْس، از بنی ساعده بود [۱]
جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۲-۶۴۳.
[۳]
تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۵.
.کنیه خزیمه را ابوعمارة نوشته‌اند [۴]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۶]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
.۲ - خُزَیْمَة در عهد پیامبر اکرم۲.۱ - سابقه مسلمانی خُزَیْمَةاو از نخستین مردم مدینه بود که به اسلام گروید و در سلک اصحاب خاص رسول اکرم درآمد [۷]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸.
.وی بت های بنی‌خَطْمَه را به دست خود شکست . ۲.۲ - شهرت خُزَیْمَة‌بن ثابِتخزیمة بن ثابت به لقب « ذوالشهادتین » معروف است [۹]
جمهرةالنسب، ابن‌کلبی، ص۶۴۳.
، زیرا در جریان گواهی خواستن بر صحت یک داد و ستد، شهادت داد و رسول خدا شهادت او را به منزله شهادت دو شاهد عادل پذیرفت که ظاهرآ ناشی از ایمان استوار خزیمه به رسول خدا و اسلام بوده است [۱۱]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۸-۲۷۹.
.این امر موجب موقعیتی بس ارزشمند برای خزیمه شد و مردم مدینه اعم از اوس و خزرج بدین امر افتخار می‌کردند. مردم اوس می‌گفتند، کسی که پیامبر خدا شهادت او را به مثابه شهادت دو نفر قرار داد، از میان ماست [۱۲]
ذهبی، ج۲، ص۴۷۸.
[۱۳]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
.۲.۲.۱ - منشاء اشتهار خُزَیْمَة‌بن ثابتگواهی خزیمه درباره اسبی از پیامبر، به‌نام مُرْتَجِز، بود [۱۴]
المعارف، ابن‌قتیبه، ص۱۴۹.
که پیامبر آن را از یک اعرابی خرید، اما آن اعرابی معامله را انکار کرد و خزیمه به نفع رسول خدا شهادت داد.پیامبر از او پرسید، چگونه شهادت می‌دهی، در حالی که تو همراه ما نبودی؟ خزیمه پاسخ داد، من می‌دانم که تو جز حق نمی‌گویی. پس از آن، پیامبر فرمود هر که خزیمه به نفع یا بر ضد وی برای او شهادت دهد، او را بس است [۱۸]
البدء و التاریخ، مطهربن طاهر مقدسی، ج۵، ص۲۴-۲۵.
.۲.۳ - سابقه جهاد خُزَیْمَة‌بن ثابِتخزیمةبن ثابت از مسلمانانی بود که در غزوه بدر و جنگ ها و غزوات پس از آن شرکت کرد [۲۰]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
.به روایتی، وی نخستین‌بار در غزوه احد حضور یافت [۲۲]
ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
[۲۳]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
، هر چند نویسندگان مَغازی نام وی را در شمار یاران پیامبر در غزوه احد یاد نکرده‌اند و گفته شده است که وی پس از غزوه احد در غزوات حضور یافت [۲۵]
تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۷.
.در هنگام فتح مکه، خزیمةبن ثابت پرچم طایفه بنی خطمه را حمل می‌کرد [۲۶]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبرّ، ج۲، ص۴۴۸.
.بنا بر گزارش اسناد خزیمةبن ثابت در جنگ موته (سال ۸) حضور یافت [۲۸]
ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
.۳ - خُزَیْمَة در عهد امام علیوی از جمله کسانی است که روایت کرده‌اند، علی علیه‌السلام در گرویدن به اسلام و پیامبر، بر تمامی اصحاب سبقت دارد. ۳.۱ - مخالفت خُزَیْمَة با خلافت ابوبکرخزیمةبن ثابت، همچون برخی دیگر از اصحاب، پس از رحلت پیامبر به همراه اکثر بنی هاشم در امر خلافت به علی علیه‌السلام رجوع کرد و خلافت ابو بکر را نپذیرفت و در این‌باره با ابوبکر محاجه کرد. ۳.۲ - گواهی خُزَیْمَة به غدیر خمخزیمه شهادت داد که پیامبر در روز غدیر خم فرمود، «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» و به ولایت و برادری و جانشینی علی علیه‌السلام گواهی داد [۲۹]
تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۱۷۹.
.۳.۳ - بیعت خُزَیْمَة با امیرالمومنینپس از قتل عثمان (سال ۳۵) که مردم مدینه با علی علیه‌السلام بیعت کردند، خزیمةبن ثابت نیز با آن حضرت بیعت نمود . ۳.۴ - حضور خُزَیْمَة در جنگ جملدر جنگ جمل (سال ۳۶)، خزیمةبن ثابت از بزرگان انصار بود که برای یاری علی علیه‌السلام اعلام آمادگی کرد و برای جنگ با پیمان شکنان، همراه امام از مدینه عازم بصره شد [۳۴]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
.وی در حالی که عمامه‌ای زرد و جامه‌ای سپید پوشیده و شمشیری بر کمر بسته و کمانی بر گردن نهاده بود، سوار بر اسبی وارد بصره شد و در پی او هزار سوار بودند [۳۹]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۵.
.۳.۵ - جایگاه خُزَیْمَة در نزد امام علیخزیمه چنان نزد علی علیه‌السلام عزیز و گرامی بود که در جنگ جمل وقتی امام بر پسرش محمد حنفیه خشم گرفت، به خواهش خزیمةبن ثابت پرچم طلایه سپاه را از نو به او بازگرداند [۴۰]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۱۱۲-۱۱۳.
.بعداً خزیمةبن ثابت همراه علی‌علیه‌السلام به کوفه رفت و پیوسته با او بود . ۳.۶ - حضور خُزَیْمَة در جنگ صفینخزیمه در جنگ صفّین از بزرگان سپاه امام بود. وی که در آن هنگام پیری ریش سفید بود، با ایمان به حقانیت امام علی، سرسختانه با سپاهیان معاویه جنگید و از فریب کاری معاویه سستی به خود راه نداد [۴۲]
ذهبی، ج۲، ص۴۸۵.
[۴۳]
امین، ج۶، ص۳۱۹.
.۳.۶.۱ - شهادت خُزَیْمَة‌بن ثابِتدر جنگ صفّین، پس از آنکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمةبن ثابت به چادر خویش رفت، غسل کرد و سپس به میدان جنگ آمد و چندان نبرد کرد تا به شهادت رسید . شهادت خزیمةبن ثابت در سال ۳۷ [۴۸]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
، در مرحله‌ای از جنگ صفّین روی داد که آتش پیکار بسیار شدید شد و به «یَوم وَقعة الخمیس» معروف گشته است .۳.۷ - روایت خُزَیْمَة در حق عمارخزیمةبن ثابت از پیامبر روایت کرده است که، عمار بن یاسر به دست گروهی ستمکار کشته خواهد شد [۵۱]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۵۲]
تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۷۹.
.۳.۸ - فرمایش امیرالمومنین درمورد خزیمةامام علی علیه‌السلام خزیمة بن ثابت را جزو شهدای صفّین و از برادران خویش یاد کرده که تا آخر بر راه حق پایدار ماندند [۵۴]
نهج‌البلاغة، علی‌بن ابی‌طالب، امام اول، خطبه ۱۸۲، ص۱۹۲
.۳.۸.۱ - ثمره مدح امیرالمومنین درحق خزیمةبنابراین با توجه به روایات پیشین، اینکه خزیمةبن ثابت در جنگ جمل و در جنگ صفّین تا قبل از شهادت عمار یاسر جنگ نمی‌کرده است [۵۷]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن‌عبدالبر، ج۲، ص۴۴۸.
[۵۹]
تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۳، ص۳۲۵.
، صحت ندارد [۶۰]
تستری، ج۴، ص۱۷۳.
[۶۱]
امین، ج۶، ص۳۱۸.
.۴ - توطئه دشمنان درمورد سوابق خزیمة۴.۱ - علت جعل شخصیت خزیمةبن ثابتبرخی راویان گفته‌اند که خزیمةبن ثابت در زمان عثمان درگذشت و آن کسی که در صفّین حضور داشت، فرد دیگری همنام او بود [۶۲]
تاریخ الامم والملوک، طبری، ج۴، ص۴۴۷.
[۶۳]
تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج۱۶، ص۳۷۱-۳۷۲.
، اما شهادت خزیمةبن ثابت در صفّین طبق روایات عام و خاص، متواتر است و انکار شهادت خزیمه در صفّین، در واقع تلاشی از سوی معاندان برای بیان این مطلب است که مجاهدان بدر علی علیه‌السلام را در صفّین یاری نکرده‌اند [۶۴]
تستری، ج۴، ص۱۷۲.
.۴.۲ - بطلان تبلیغات ناشی از تعصب امویانبه علاوه، غالب مورخان همچون خطیب بغدادی و ابن ابی الحدید، گفته‌اند ذوالشهادتین همان خزیمةبن ثابت است و با استناد به کتب انساب، در میان انصار هیچ مرد دیگری به نام خزیمةبن ثابت نبوده است، این نظر که خزیمه فردی غیر از ذوالشهادتین است، در حقیقت ناشی از تعصبهای برخاسته از تبلیغات امویان است [۶۶]
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۸۰.
[۶۷]
امین، ج۶، ص۳۱۷-۳۱۸.
.۵ - خزیمةبن ثابت در میدان نقل حدیثخزیمةبن ثابت در زمره راویان حدیث و از ثقات است و مستقیمآ از رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل حدیث کرده است [۷۰]
اُسْد الغابة فى معرفة الصحابة، ابن‌اثير، ج۲، ص۱۳۳.
.کسانی نیز از خزیمةبن ثابت روایت کرده‌اند که بعضی از آنها عبارت‌اند از فرزندش عُمارة، جابر بن عبداللّه انصاری، عمارة بن عثمان بن حنیف، عمرو بن میمون، ابراهیم بن سعد بن ابی وقاص، ابو عبد اللّه جَدَلی، عبد الله بن یزید خطمی و عطاء بن یَسار [۷۱]
تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، ج۲، ص۵۵۶.
.۵.۱ - روایات خزیمة از پیامبراکرماز خزیمةبن ثابت ۳۸ حدیث از رسول خدا روایت شده که در مجامع حدیثی آمده است [۷۲]
تهذیب الاسماء و اللغات، محی‌الدین نووی، ج۱، ص۱۷۶.
.۶ - خزیمةبن ثابت در میدان ادبخزیمةبن ثابت ذوق شاعری نیز داشت و اشعار بسیاری به او منسوب است. بعضی او را در زمره شعرای شیعه برشمرده‌اند. ۶.۱ - اشعار خزیمة در حمایت از امیرالمومنینخزیمه که در وقایعی چون سقیفه بنی ساعده، جمل و صفّین حاضر بوده، در تفضیل و ستایش امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و حمایت از آن حضرت اشعار فراوانی سروده است . دختر خزیمه نیز در رثای پدر مرثیه‌ای سروده است . ۶.۲ - محل قبر خزیمةبن ثابتمحل قبر خزیمةبن ثابت در صفّین ناشناخته است [۸۲]
الاشارات الی معرفة الزیارات، علی‌بن ابی بکر هروی، ص۶۲.
.منابع : (۱) شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۸۷-۱۳۸۵/ ۶۷-۱۹۶۵؛ (۲) اُسْد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر، چاپ محمدابراهیم بنا و محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، قاهره ۱۳۹۰-۱۳۹۳/۱۹۷۰-۱۹۷۳؛ (۳) الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ۱۳۸۵؛ (۴) امالی الصدوق، ابن بابویه، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛ (۵) الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ (۶) تهذیب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ (۷) الطبقات الکبری، ابن‌سعد، (بیروت)؛ (۸) مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، نجف ۱۳۷۶/۱۹۵۶؛ (۹) الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبد البر، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ (۱۰) تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ (۱۱) المعارف، ابن قتیبه، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹؛ (۱۲) جمهرة النسب، ابن کلبی، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ (۱۳) امین؛ (۱۴) تستری؛ (۱۵) ذهبی؛ (۱۶) تاریخ الامم و الملوک، طبری، (بیروت)؛ (۱۷) رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، چاپ جواد قیّومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ (۱۸) نهج البلاغة، علی بن ابی طالب، امام اول، چاپ جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۰؛ (۱۹) اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، محمد بن عمر کشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸؛ (۲۰) الکافی، کلینی؛ (۲۱) مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، (بیروت)؛ (۲۲) الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، محمد بن محمد مفید، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۶/۱۳۷۴؛ (۲۳) البدء و التاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۹۱۶؛ (۲۴) وقعة صفّین، نصر بن مزاحم منقری، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲؛ (۲۵) تهذیب الاسماء و اللغات، محی الدین نووی، مصر، ادارة الصباعة المنیریة (افست تهران)؛ (۲۶) الاشارات الی معرفة الزیارات، علی بن ابی بکر هروی، چاپ جانین سوردیل -طومین، دمشق ۱۹۵۳؛ (۲۷) تاریخ الیعقوبی، یعقوبی؛ ۷ - پانویس۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خزیمة بن ثابت»، شماره۵۹۴۶. رده‌های این صفحه : اصحاب امام علی | اصحاب پیامبر | حاضران در سقیفه | راویان حدیث از پیامبر | رجال | محدثان قرن ۱ (قمری)
|