حسن بن فضل طبرسیطبرسی، ابونصر حسن بن فضل، ملقب به رضی‌الدین، فقیه، از بزرگان علمای امامیه، محدّث ثقه در قرن ششم و مؤلف کتاب مکارم الاخلاق می‌باشد. ۱ - زندگیدربارۀ زادگاه و تاریخ ولادت و وفات او اطلاع دقیقی دردست نیست. خانوادۀ وی اهل علم و فضل بودند. ۲ - پدرپدرش، امین الدین فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸)، صاحب تفسیر معروف مجمع البیان لعلوم القرآن است. شیخ طبرسی کتاب جوامع الجامع را به درخواست وی نوشته است. ۳ - تلفظ نامدربارۀ تلفظ نام طبرسی اختلاف هست. برخی آن را طبرسی به سکون باء و کسر راء، [۲]
حسین کریمان، طبرسی و مجمع البیان، ج۱، ص۱۶۶-۲۰۵، تهران ۱۳۴۰/۱۹۶۲.
برخی آن را به فتح باء و سکون راء، و عده‌ای به سکون باء و فتح راء خوانده‌اند. [۳]
محب الدین زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۸، ص۳۳۷، چاپ علی شیری، ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۴ - وجه تسمیهبه نظر بعضی محققان، طبرسی منسوب به طبرِس، یعنی تفرش (از قرای معروف اطراف قم )، است. [۴]
حمد الله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، ج۱، ص۶۸، چاپ اختصارات.
[۵]
محمد بن محمد بن نعمان مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، ج۱، ص۱۲۵، پانویس، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۶]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ج۳، ص۲۹، چاپ اختصارات.
او را منسوب به طبرستان (از بلاد وسیع مجاور مازندران و گیلان و گرگان ) نیز دانسته‌اند. [۷]
شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل حرف طاء، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۸]
شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل فضل بن حسن طبرسی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
ابن‌عساکر [۹]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۹، ص۱۰۲، پانویس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵.
طبرسی را منسوب به طبس، جایی بین نیشابور و اصفهان و کرمان، دانسته است. بزرگان امامیه، ابونصر طبرسی را توثیق کرده و بر او ثنا گفته‌اند. [۱۱]
خویی، معجم الرجال، ج۶، ص۸۷، چاپ اختصارات.
۵ - آثار۵.۱ - مکارم الاخلاقمهمترین اثر ابونصر، مکارم الاخلاق و معالم الاعلاق است. به نظر نوری طبرسی، [۱۲]
حسین نوری طبرسی، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، ج۱، ص۵۳۲، چاپ جواد قیومی، ۱۳۶۹/۱۴۱۱.
وی این کتاب را بعد از پنجاه سالگی تالیف کرده است. ابونصر در مقدمه با استناد به حدیث «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» و آیۀ ۲۱ سورۀ احزاب وآیۀ ۳۱ سورۀ آل‌عمران، تأسی به پیامبر اکرم و پیروی از شیوۀ زندگی او را وسیله‌ای برای جلب رحمت الهی و درنتیجه، انگیزۀ تألیف کتاب خود ذکر کرده است. ۵.۱.۱ - محتواوی این کتاب را با استفاده از الاداب الدینیة پدرش و در زمان حیات او [۱۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۲، ص۱۴۷، چاپ اختصارات.
، در دوازده باب مرتب کرده، که به حسن ترتیب نیز مشهور است. [۱۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۱۹، چاپ اختصارات.
[۱۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۲، ص۱۴۶، چاپ اختصارات.
او در ابتدا و انتهای کتاب خود، از روی تیمن و تبرک، دو خطبه از امام علی علیه¬السلام آورده است محتوای این کتاب ناظر بر حسن رفتار، اخلاق، اوصاف، آداب و سنت‌های دینی منقول از پیامبر اکرم و امامان معصوم شیعه علیهم‌السلام است. ابواب کتاب او به‌ترتیب عبارت¬اند از: اخلاق و اوصاف نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم؛ آداب نظافت، استفاده از سرمه، روغن و مسواک ؛ آداب حمام؛ آداب ناخن‌گرفتن و کوتاه کردن و آراستن موی سر و صورت؛ خضاب و زینت و انگشتری؛ لباس و مسکن ؛ اکل و شرب؛ نکاح ؛ آداب سفر ؛ آداب ادعیه؛ آداب مریض و علاج او؛ و نوادر.۵.۱.۲ - منابعاز مهمترین منابع طبرسی در مکارم الاخلاق، کتاب اللباس عیاشی و کتاب حسن بن محبوب است. وی در این اثر همچنین مرسلاً از حلبی روایت کرده است ، روایات این کتاب گاهی منبع برخی آرا و فتاوای فقها بوده است. [۲۷]
ابوالقاسم خویی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۳۷۹، قم.
مکارم الاخلاق از مآخذ مجلسی در بحار الانوار، نائینی [۳۰]
محمد بن حیدر نائینی، الحاشیة علی اصول الکافی، ج۱، ص۶۶۵، چاپ محمد حسین درایتی، قم ۱۴۲۴.
در الحاشیة علی اصول الکافی، و یکی از منابع حر عاملی در وسائل الشیعة بوده است.۵.۱.۳ - چاپاین کتاب در ایران، عراق، لبنان و مصر چندین بار منتشر شده است [۳۲]
رضا استادی، "تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه"، ج۱، ص۱۹۴، علوم الحدیث، ش۸، ۱۳۷۷.
[۳۳]
مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، مجلة تراثنا، ج۱۹، ص۲۳۷، قم ۱۴۱۰.
نخستین بار در ۱۳۰۳ در مصر در چاپخانۀ محمد عبد الواحد طوبی و عمر حسین خشاب چاپ شده و به سبب استقبال از آن، بارها به چاپ رسیده است. مکارم الاخلاق چند بار به فارسی ترجمه شده که نخستین بار در ۹۵۷ بوده است. [۳۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۳۸-۱۳۹، چاپ اختصارات.
[۳۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۲، ص۱۴۷-۱۵۰، چاپ اختصارات.
در چاپهای مکرر مصری مکارم الاخلاق، تحریف‌های متعددی به نفع مذهب عامه و مبطل امور مهمی از مذهب شیعه صورت گرفته است، از جمله تبدیل نام فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها به عایشه، حذف احادیث نبوی ناظر بر فضیلت علی بن ابیطالب و خاندان او، و تغییر صیغۀ صلوات بر نبی اکرم. [۳۷]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۲۴-۲۲۵، چاپ اختصارات.
محمدباقر بهاری همدانی (متوفی ۱۳۳۳) [۳۸]
محمدباقر بهاری همدانی، التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف، ج۲، ص۶۲-۶۴، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
این چاپها را با نسخۀ خطی کتاب مقابله کرده و در کتاب تسدید المکارم و تفضیح الظالم [۳۹]
محمدباقر همدانی بهاری، تسدید المکارم و تفضیح الظالم، ج۲، ص۶۳-۱۰۸، میراث ماندگار، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
که به فارسی نیز ترجمه شده و نیز در کتاب التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف [۴۰]
محمدباقر بهاری همدانی، التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف، ج۱، ص۲۴۱-۳۴۴، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
به این تحریفها و تغییرات اشاره کرده است. [۴۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۷۵، چاپ اختصارات.
[۴۲]
رضا استادی، "تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه"، ج۱، ص۱۹۶-۱۹۷، علوم الحدیث، ش۸، ۱۳۷۷.
بسیاری از عالمان شیعی،، به‌ویژه علمای نجف، تحریف در چاپهای مصری را تقبیح کرده‌اند. [۴۴]
رضا استادی، "تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه"، ج۱، ص۱۹۴-۲۱۱، علوم الحدیث، ش۸، ۱۳۷۷.
۵.۲ - جامع الاخبارکتاب جامع الاخبار نیز به ابونصر طبرسی منسوب است. [۴۶]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۲۵-۲۲۶، چاپ اختصارات.
۵.۳ - جامع لسائر الاقوال و لمحاسن الاحوالابونصر به گواهی فرزندش، علی بن حسن ، نوشتن کتاب جامع لسائر الاقوال و لمحاسن الاحوال را پس از استقبال زیاد مردم از مکارم الاخلاق آغاز کرد، ولی هنوز آن را تمام نکرده بود که درگذشت، ظاهراً مسوده‌های این اثر نیز راجع به حسن رفتار بوده، که از رهگذر روایات موجود در کتاب‌های مشهور شیعی فراهم شده بوده است. ۶ - وفاتدربارۀ وفات ابونصر طبرسی اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی، اطلاعات مربوط به سفر به سبزوار، وفات در ۵۴۸ و انتقال جسد به مشهد و دفن در قتلگاه را به‌خطا، به جای پدر، به او نسبت داده‌اند. [۴۹]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۲۳، چاپ اختصارات.
[۵۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۱۸، چاپ اختصارات.
[۵۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۱۹۱، چاپ اختصارات.
چون طبرسی از کتاب المسموعات محمد بن اسماعیل مشهدی در مکارم الاخلاق خود مطالبی نقل کرده، [۵۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۵، چاپ اختصارات.
احتمالا طبرسی نیز در اواخر عمر در مشهد بوده است، گرچه این احتمال هم وجود دارد که ابن اسماعیل مشهدی به سبزوار یا نزد طبرسی رفته باشد و همچنین چون ابونصر مکارم الاخلاق را در زمان طبرسی پدر (متوفی۵۴) تدوین کرده و بعد از آن نیز به نوشتن کتاب جامع خود مشغول شده و در بین کار فوت کرده، شاید وفات او نزدیک به زمان فوت پدرش بوده است.۷ - راوی بودنطبرسی از پدرش روایت کرده و مهذب الدین حسین¬بن ابوالفرج رده‌نیلی نیز از او روایت نموده است. ۸ - فرزندفرزند ابونصر طبرسی، علی بن حسن، از علمای اهل قلم و صاحب کتاب مشکاة الانوار است. وی [۵۵]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ص۱۶-۱۸، چاپ اختصارات.
[۵۶]
محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، ص۲۷-۲۸، چاپ اختصارات.
این کتاب را در تکمیل مکارم الاخلاق، با استفاده از مسوده‌های کتاب جامع پدرش، نوشته است. [۵۸]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۵۵، چاپ اختصارات.
۹ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه، چاپ اختصارات. (۲) ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵. (۳) رضا استادی، "تحریف مکارم الاخلاق و عکس العمل فقهای شیعه"، علوم الحدیث، ش۸، ۱۳۷۷. (۴) محسن امین عاملی، اعیان الشیعة، چاپ اختصارات. (۵) محمد علی انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، چاپ باقری، قم ۱۴۱۵. (۶) بهاری، تسدید المکارم و تفضیح الظالم، میراث ماندگار، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴. (۷) بهاری، التنبیه علی ما فعل بالکتب من التحریف، چاپ محمود مرعشی نجفی، قم ۱۴۲۴/۲۰۰۴. (۸) محمد بن حسن حر عاملی، امل الامال، چاپ احمد حسینی، قم ۱۳۶۲ش. (۹) محمد بن حسن حر عاملی، تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ اختصارات. (۱۰) محمدسعید حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۱۱) شهاب الدین یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۱۲) ابوالقاسم خویی، کتاب النکاح. (۱۳) ابوالقاسم خویی، مصباح الفقاهة، قم. (۱۴) خویی، معجم الرجال، چاپ اختصارات. (۱۵) محب الدین زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۱۶) حسن بن فضل بن محمد طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ ششم منشورات رضی، قم ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲. (۱۷) علی بن حسن طبرسی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، ۱۴۱۸. (۱۸) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع، چاپ مؤسسه نشر اسلامی، قم ۱۴۱۸. (۱۹) حسین کریمان، طبرسی و مجمع البیان، تهران ۱۳۴۰/۱۹۶۲. (۲۰) محمدرضا گلپایگانی، الدر المنضود فی احکام الحدود، قم ۱۴۱۲. (۲۱) محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۲) حمد الله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ اختصارات. (۲۳) محمد بن محمد بن نعمان مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲۴) مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، مجلة تراثنا، ج۱۹، قم ۱۴۱۰. (۲۵) محمد بن حیدر نائینی، الحاشیة علی اصول الکافی، چاپ محمد حسین درایتی، قم ۱۴۲۴. (۲۶) حسین نوری طبرسی، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، چاپ جواد قیومی، ۱۳۶۹/۱۴۱۱. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طبرسی»، شماره۶۸۴۶. |