توریه (فقه)گفتن کلامی و اراده کردن خلاف معنای ظاهر آن را توریه گویند. از این عنوان در ابواب مختلفی نظیر تجارت، طلاق و یمین به مناسبت سخن رفته است. فهرست مندرجات۲ - معنای توریه در لغت و اصطلاح ۳ - معنای توریه در علوم قرآنی ۴ - واژه‌های توریه در متون حدیثی و فقهی ۵ - شرط مصداق یافتن توریه ۶ - توریه در اِسناد ۷ - توریه در افعال ۸ - کاربرد توریه در قرآن ۸.۱ - بیماری حضرت ابراهیم ۸.۲ - کلام حضرت ابراهیم ۸.۳ - سرقت در قصه یوسف ۸.۴ - آیات دیگر ۹ - توریه کردن بزرگان ۹.۱ - مؤمن آل فرعون ۹.۲ - پیامبر اکرم (ص) ۹.۳ - صحابیان و تابعین ۹.۴ - امامان (ع) ۱۰ - حکم توریه در منابع فقهی ۱۰.۱ - تفاوت ماهوی توریه با کذب ۱۰.۲ - حکم کلی توریه ۱۰.۳ - نظر مشهور در فقه ۱۰.۴ - مخالفان جواز توریه ۱۰.۵ - حکم توریه ابتدایی ۱۰.۶ - توریه در هنگام ضرورت ۱۱ - حکم توریه در فرض اضطرار به کذب ۱۱.۱ - فقهای شیعه ۱۱.۲ - فقهای اهل سنت ۱۲ - حکم توریه در اکراه بر عقود ۱۳ - شروط جواز یا وجوب توریه ۱۳.۱ - ضایع نشدن حق دیگران ۱۳.۲ - تحقق اضطرار ۱۳.۳ - مفسده نداشتن ۱۳.۴ - توانایی بر توریه کردن ۱۴ - نمونه‌هایی از مصادیق توریه ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - تعریف توریهتوریه عبارت است از آنکه انسان در مقام پنهان کردن واقع از شنونده یا مخاطب، کلامی بگوید که مراد وی از آن، معنایی غیر از مفهوم ظاهری آن کلام باشد و این، گاه در لفظ مفرد است- مانند آنکه از لفظ مشترک (اعم از لفظی و معنوی) فرد دور از ذهن را اراده کند؛ به عنوان مثال، مقصود گوینده از «ما» در جملۀ «ما لفلان عندی ودیعة» «ما» ی موصوله باشد نه نافیه یا مراد از «لباس» در «ما له عندی لباس» شب یا زن باشد- و گاه در جمله (اسناد) مانند آنکه بگوید: فلانی نزد من امانتی نگذاشته است و مرادش پنجاه سال پیش باشد یا بگوید: فلان کار را نکردم و منظورش در غیر مکان یا زمانی که آن را انجام داده است باشد. ۲ - معنای توریه در لغت و اصطلاحتوریه، در لغت به معنای پنهان کردن، پوشانیدن و افشا نکردن راز است. در اصطلاح متون دینی و فقها توریه آن است که متکلم از سخن خود معنایی را جز آن‌چه مخاطب می‌فهمد (یعنی معنایی خلاف ظاهر) اراده کند. [۴]
احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ذیل «وری»، بیروت ۱۹۸۷.
[۶]
علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۳ - معنای توریه در علوم قرآنیبه تعبیر منابع ادبی و علوم قرآنی، توریه که از محسِّنات معنویِ سخن به شمار می‌رود، آن است که گوینده، لفظی را که دو معنای نزدیک و دور (قریب و بعید) دارد، به کار بَرَد و به اتکای قرینه‌ای پنهان، معنای دور را اراده کند، حال آنکه مخاطب به معنای نزدیک التفات بیابد. در این منابع، توریه با واژه‌هایی چون ایهام و تخییل و مغالطه و توجیه هم معرفی و اقسامی برای آن بیان شده است. [۸]
مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، ج۱، ص۴۲۵، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا).
[۹]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱]
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، ج۲، ص۵۲۹ـ۵۳۰، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا).
[۱۲]
احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۷۸، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
نجفی اصفهانی توریه مورد بحث را «توریه عرفی» نامیده و آن را متمایز از «توریه بدیعی» دانسته است. ۴ - واژه‌های توریه در متون حدیثی و فقهیدر متون حدیثی و فقهی، به ویژه فقه اهل سنّت، کاربرد واژه مِعراض یا مَعاریض به جای توریه (برگرفته از حدیث منسوب به پیامبر اکرم: «اِنّ فی المَعاریضِ لَمَنْدوحةً عن الکِذب» [۱۴]
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۱۹۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۵]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۴، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
) هم رایج است و گاه تعابیری دیگر مانند «تأویل» [۱۶]
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۷]
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۵، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و «تعریض» [۱۹]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۲۰]
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳ـ۳۲۵، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
به کار رفته است (در باره معنای اصلی واژه «تعریض» و تفاوت آن با توریه به این منابع رجوع کنید [۲۱]
حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
[۲۲]
محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ذیل «تعریض»، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲۳]
الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ذیل «تعریض»، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
).۵ - شرط مصداق یافتن توریهدر صورتی که ظهور سخن در مراد متکلم عرفاً معلوم باشد ولی مخاطب، به علت قصور در فهم، متوجه مقصود نشود، توریه مصداق نمی‌یابد. [۲۴]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۸ـ۳۹۹، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
برخی مؤلفان، قصدِ در افکندن مخاطب را در معنای غیرمراد، جزء مفهوم توریه ذکر کرده‌اند. [۲۷]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
[۲۸]
عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، ذیل واژه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۶ - توریه در اِسنادبه نظر شهید ثانی توریه علاوه بر لفظ مفرد می‌تواند اِسناد را نیز در بر گیرد. ۷ - توریه در افعالشماری از فقها بر آن‌اند که توریه، علاوه بر اقوال، در افعال هم صورت می‌گیرد. [۳۰]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۹، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۳۱]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۴۷۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
۸ - کاربرد توریه در قرآنهر چند واژه توریه در قرآن کریم نیامده، در تفاسیر و منابع حدیثی، آیات متعددی از مصادیق توریه شمرده شده است. ۸.۱ - بیماری حضرت ابراهیماز جمله آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات (فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النجومِ، فَقال اِنّی سَقیمٌ: سپس نگاهی به ستارگان افکند و گفت من بیمارم) که گفته حضرت ابراهیم علیه‌السلام است به بت پرستان، پیش از شکستن بت‌ها. بیشتر مفسران شیعه [۳۶]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
[۳۷]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
و اهل سنّت (از جمله رجوع کنید به این منابع [۳۸]
احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۴، ص۳۹۳، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵.
[۳۹]
زمخشری، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.
[۴۰]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
[۴۱]
عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا).
[۴۲]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا).
) آن را بر توریه حمل کرده و مراد وی را بیمار شدن در آینده یا بیماریِ منجر به مرگ یا مردن دانسته‌اند (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید [۴۳]
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۴۴]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
).به تصریح مجلسی، در بسیاری از احادیث برای جواز توریه به این آیات استناد شده است. به نظر طباطبائی دلیلی برای بیمار نبودن حضرت ابراهیم علیه‌السلام وجود ندارد و اصولاً سخن گفتن به روش توریه، چون موجب سلب اعتماد از گفتار پیامبران می‌شود، برای آنان روا نیست. ۸.۲ - کلام حضرت ابراهیمآیه دیگر، آیه ۶۳ انبیاء (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) است. به نظر مفسران، مرادِ حضرت ابراهیم از این گفته آن بوده که اگر این بت‌ها سخن می‌گویند شکستن بت‌ها کار بت بزرگ بوده است. به بیان دیگر، حضرت ابراهیم سخن خود را بر شرطی محال تعلیق کرده تا بطلان مدعای بت پرستان را برای آنان به اثبات برساند. [۵۰]
زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳.
[۵۲]
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل انبیاء: ۶۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
احادیثی را نیز مؤید این نظر دانسته‌اند [۵۵]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
(برای دیگر تفاسیر آیه مبنی بر توریه به این منابع رجوع کنید. [۵۶]
زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳.
هم‌چنین مفسران بدین استناد که گفته‌های حضرت ابراهیم علیه‌السلام در آیات پیشین از باب توریه بوده، این تفسیرِ مجاهد را از آیه ۸۲ سوره شعراء، که مراد از واژه «خطیئة» سخنان کذب آن حضرت در آیات مذکور است، مردود شمرده‌اند، هم‌چنان‌که مراد از کذب را در حدیثی که آن را به حضرت ابراهیم نسبت داده [۶۰]
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۵، ص۱۲۳، بیروت ۱۳۹۲.
توریه دانسته‌اند. [۶۲]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل شعراء: ۸۲، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۶۳]
محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ذیل شعراء: ۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
به علاوه، اصولاً نسبت دادن کذب حقیقی به انبیا با عصمت آنان ناسازگار است. [۶۴]
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۸.۳ - سرقت در قصه یوسفمفسران، آیه هفتاد سوره یوسف را نیز، که در آن به برادران یوسف علیه‌السلام نسبت سرقت داده شده، از مصادیق توریه دانسته و گفته‌اند که مراد از آن به سرقت بردن حضرت یوسف از پدرش یا استفهام است. این تفسیر در احادیث هم آمده است [۶۷]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل یوسف: ۷۰، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۶۸]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل یوسف: ۷۰، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا).
[۷۱]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
[۷۲]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲ـ۴۰۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
(برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید [۷۳]
احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، ذیل ذیل یوسف: ۷۰، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹.
).۸.۴ - آیات دیگرمفسران، آیات دیگری را نیز از مصادیق توریه یا اشاره کننده به توریه شمرده‌اند، از جمله آیه ۷۳ سوره کهف، [۷۶]
طبری، جامع البیان، ذیل کهف: ۷۳.
[۷۸]
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل کهف: ۷۳، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۸۸ یوسف، ۱۰۶ نحل، [۸۲]
احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۵، ص۱۶، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵.
و ۱۲۵ نحل [۸۵]
طبری، جامع البیان، ذیل نحل: ۱۲۵.
(برای آیات دیگر به این منابع رجوع کنید [۸۶]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳ـ۴۹۴، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
).در احادیث، توریه از جهات گوناگون مورد توجه قرار گرفته است. ۹ - توریه کردن بزرگانبه موجب احادیث، گاه مصالح مهمی وجود داشته که به اقتضای آن‌ها پیامبران و امامان علیهم‌السلام در باره پاره‌ای از امور به گونه مجازی و با توریه سخن می‌گفتند. ۹.۱ - مؤمن آل فرعونعلاوه بر پیامبران، کاربرد توریه از سوی برخی صالحان نیز گزارش شده، از جمله در باره حِزقیل، مؤمن آل فرعون، که با توریه کردن در برابر پرسش فرعون، خود را نجات داد. [۹۱]
التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۶۳۵۷، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
۹.۲ - پیامبر اکرم (ص)مواردی چند از کاربرد یا تجویز توریه، در سیره پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است، از جمله گفته‌اند که آن حضرت هنگامی که آهنگ سفر یا جهاد داشت، با توریه قصد خود را پنهان می‌کرد تا دشمنان از آن آگاه نشوند، [۹۳]
ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، ج۴، ص۱۶۰، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
[۹۴]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۸، ص۱۱۷، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
[۹۵]
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
یا آن حضرت سوگند سُوَیْد بن حنظله را مبنی بر آنکه وائل بن حجر برادر اوست، با حمل کردن سخن او بر توریه تأیید فرمود [۹۶]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(برای نمونه‌های دیگر توریه در سیره آن حضرت به این منابع رجوع کنید [۹۷]
محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۷، ص۱۲۱ـ ۱۲۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۹۸]
مجلسی، بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۳۹.
).۹.۳ - صحابیان و تابعیناز صحابیان و تابعین نیز موارد متعددی از توریه گزارش شده است. [۹۹]
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۳، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۰۰]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۱۹۱ـ۱۹۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۱۰۱]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۴، ص۳۲۱، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۹.۴ - امامان (ع)در سیره امامان شیعه علیهم‌السلام و پیروان آن‌ها نیز توریه کردن به عنوان یکی از راه‌های تقیه در موارد اضطرار، مقبول بوده است (برای نمونه به این منابع رجوع کنید ). احمد بن علی طبرسی [۱۰۵]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۷۰ـ۳۷۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
با ذکر نمونه‌هایی از توریه امامان، حدیثی نقل کرده که بر طبق آن امام صادق علیه‌السلام توریه یکی از یاران خود را در برابر فردی از مخالفان که در حضور ایشان بود، تأیید فرمود. [۱۰۶]
التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۵ ۳۵۶، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
در سخنان امامان، تقیه و توریه مایه رحمت الاهی بر شیعیان و موجب حفظ و سلامت مؤمنان از شر کافران و بدکاران خوانده شده است. [۱۰۷]
التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۱۸۹، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
[۱۰۸]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۴۰، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
با توجه به کثرت وقوع توریه در سخنان امامان، آنان خود بر ضرورتِ درایت و تأمل در احادیث، به منظور بازشناسی موارد تقیه و توریه از دیگر موارد، تأکید کرده‌اند. ۱۰ - حکم توریه در منابع فقهی۱۰.۱ - تفاوت ماهوی توریه با کذبدر منابع فقهی، توریه به عنوان یکی از راه‌های نجات از دروغ‌گویی و سوگند دروغ، در ابواب گوناگون مطرح شده است. این نکته مبتنی بر این نظر است که توریه با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعاً از آن خارج است. ۱۰.۲ - حکم کلی توریهدر جواز توریه به طور مطلق یا تنها در صورت ضرورت، اختلاف است و نیز در فرض وجود مصلحت لازم در دروغ گفتن آیا در صورت امکان توریه، توریه واجب، و دروغ گفتن حرام می‌شود یا دروغ گفتن با وجود مصلحت در آن حتی با امکان توریه جایز می‌باشد؟ مسئله محلّ اختلاف است. ۱۰.۳ - نظر مشهور در فقهنظر مشهور در فقه اسلامی نیز همین است که توریه اصولاً مصداق دروغ نیست، زیرا سخنی را می‌توان کذب دانست که مقصود متکلم از آن با واقعیت منطبق نباشد و توریه چنین نیست. [۱۱۷]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
[۱۱۹]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۵ـ۳۹۸، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
هر چند بسیاری از فقها به این نکته تصریح نکرده‌اند، از این امر که فقهای شیعه وجوب توریه را تدبیری برای خروج از کذب در موارد اضطرار دانسته‌اند [۱۲۰]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
و فقهای اهل سنّت هم با استناد به حدیث نبوی «اِنّ فی المَعاریضِ...» توریه را گشایشی (مندوحه) برای پرهیز از کذب به شمار آورده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید [۱۲۱]
محمد بن علی شوکانی، نیل الاوطار، ج۹، ص۱۱۰ـ۱۱۱، بیروت ۱۹۷۳.
)، می‌توان دریافت که اکثر قاطع فقها همین نظر را دارند.۱۰.۴ - مخالفان جواز توریهبا این‌همه، برخی فقها با این استدلال که معیار صدق و کذبِ سخن، انطباق معنای ظاهر آن با واقعیت است نه انطباق معنای مراد با واقعیت، یا استدلال‌های دیگر، توریه را نوعی کذب شمرده‌اند. [۱۲۲]
ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، ج۱، ص۴۱۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
[۱۲۴]
ابن تیمیّه، کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیة فی الفقه، ج۲۸، ص۲۲۳، چاپ عبدالرحمان محمدقاسم عاصمی نجدی، (قاهره، بی تا).
[۱۲۵]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۴، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
[۱۲۶]
علی هاشمی شاهرودی، محاضرات فی الفقه الجعفری، ج۱، ص۴۷۶، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم ۱۴۰۸.
شماری دیگر در فرضی که کاربرد لفظ در معنای مراد، از باب مجاز و نیازمند قرائن یا قیودی باشد که در سخن وجود ندارد، آن را مصداق دروغ‌گویی می‌دانند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید [۱۲۷]
ناصر مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب التجارة المکاسب المحرمة، ج۱، ص۴۰۷ـ۴۰۸، قم ۱۴۱۵.
).نجفی [۱۲۸]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۸۹، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در پاره‌ای موارد توریه را عرفاً مصداق کذب می‌شمارد.برخی بر آن‌اند که مفسده کذب، یعنی در جهل افکندن شنونده، در توریه هم وجود دارد. [۱۲۹]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۱۳۰]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
برخی منابع اهل سنّت کذب را تلویحاً بر دو قسم دانسته و دروغ‌گویی را در برابر توریه کذب محض، حقیقی یا خالص خوانده‌اند. [۱۳۱]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۶، ص۱۶۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
[۱۳۲]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۶، ص۳۹۱، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
[۱۳۳]
محمد بن علی شوکانی، نیل الاوطار، ج۸، ص۸۵، بیروت ۱۹۷۳.
[۱۳۴]
ابن عابدین، حاشیة ردّالمحتار علی الدر المختار، ج۶، ص۴۲۸، شرح تنویر الابصار، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
اطلاق کذب بر توریه در این منابع برگرفته از متن حدیثی است که واژه کذب در آن بر مفهوم توریه حمل شده است؛ ازین‌رو، برخی مؤلفان، اطلاق مزبور را مجازی و ناشی از شباهت میان توریه (معاریض) و کذب شمرده و به رغم وجود این شباهت، حکم فقهی آن دو را یکسان ندانسته‌اند [۱۳۵]
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۵، ص۳۶۰ـ۳۶۱، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۳۶]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۴، ص۳۱۷، چاپ محمود عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(نیز برای اطلاق مشابه در منابع امامی به این منابع رجوع کنید. [۱۳۷]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۵ـ۱۶، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
[۱۳۸]
روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۲، ص۴۳، المکاسب المحرمة، چاپ مجتبی تهرانی، قم ۱۳۸۱.
۱۰.۵ - حکم توریه ابتداییهر چند حکم فقهی توریه ابتدایی (یعنی توریه‌ای که بدواً و بدون ضرورت، صورت گیرد) کمتر در منابع فقهی مطرح شده، برخی فقها، به ویژه آنان که توریه را موضوعاً خارج از کذب می‌دانند، به جواز آن (با حصول شرایطی) تصریح و به احادیث هم استناد کرده‌اند. [۱۳۹]
ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، ج۹، ص۲۸۲، بیروت ۱۴۰۰.
[۱۴۱]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۴، ص۳۲۱، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۴۲]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۴ـ۱۶، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
[۱۴۳]
روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ج۲، ص۴۷۴۹، المکاسب المحرمة، چاپ مجتبی تهرانی، قم ۱۳۸۱.
برخی فقهای اهل سنّت چنین توریه‌ای را با استناد به احادیث یا بدین استدلال که مصداق تدلیس به شمار می‌رود، جایز ندانسته‌اند. [۱۴۴]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۱۴۵]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۵، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
[۱۴۶]
ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، ج۹، ص۲۸۲، بیروت ۱۴۰۰.
۱۰.۶ - توریه در هنگام ضرورتهمچنین فقیهانی که توریه یا برخی موارد آن را نوعی کذب به شمار آورده‌اند، آن را (مانند کذب) تنها به هنگام ضرورت جایز می‌دانند. [۱۴۷]
محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۴۹]
ناصر مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب التجارة المکاسب المحرمة، ج۱، ص۴۰۸، قم ۱۴۱۵.
در منابع فقهی، تصریح به جواز توریه (یا وجوب آن) عمدتاً در ابوابی آمده است که به مباحثی چون دروغ ناشی از اضطرار (از جمله سوگند دروغ) و اکراه بر انجام دادن معاملات پرداخته‌اند. درصورتی که شخصِ مضطر برای دفع آزار و ستم دیگران از جان یا مال خود یا وابستگانش ناگزیر به سوگند دروغ خوردن باشد، فقها به استناد آیات و احادیث و ادله عام دیگر، توریه را برای او جایز دانسته‌اند؛ [۱۵۰]
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۱ـ۲۱۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۵۱]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۴، ص۳۲۱، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
[۱۵۲]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۶ـ۱۸، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
مثلاً گفته‌اند اگر شخصی ودیعه‌ای در دست دارد و دیگری بخواهد آن مال را از او به ستم بستاند، ودیعه گیرنده می‌تواند با انکار ودیعه و سوگند توریه‌ای، خود را از شر وی برهاند [۱۵۴]
ابن براج، المهذب کتاب الایمان، ج۱، ص۷۸، در سلسلة الینابیع الفقهیة، چاپ علی اصغر مروارید، بیروت: دارالتراث، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۵۵]
ابن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، ج۱، ص۱۲۲، کتاب الایمان و النذور، در سلسلة الینابیع الفقهیة.
[۱۵۶]
محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، اصباح الشیعة کتاب الودیعة، ج۱، ص۱۳۱، در سلسلة الینابیع الفقهیة.
[۱۵۷]
ابن زهره، غنیة النزوع، ج۱، ص۱۲۸، فصل فی الودیعة.
[۱۵۸]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۸۸، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
یا اگر مدیون به سبب ناتوانی شدید مالی (اِعسار) از عهده بازپرداخت وام (دَیْن) بر نیاید و از طرفی اقرار به وام موجب رسیدن زیان به او و خانواده‌اش گردد، می‌تواند با سوگند توریه‌ای اصل وام را انکار کند [۱۶۰]
جعفر بن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۳، ص۳۲، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
[۱۶۱]
محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۰۴، چاپ محمدحسین طباطبائی، قم: مکتبة الداوری، (بی تا).
(نیز برای این فروع و موارد دیگر به این منابع رجوع کنید [۱۶۳]
حمزة بن عبدالعزیز سلاّ ر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، ج۱، ص۱۸۸، چاپ محسن حسینی امینی، قم ۱۴۱۴.
[۱۶۶]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۳۶۹، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
).۱۱ - حکم توریه در فرض اضطرار به کذبموضوع مهم فقهی در فرض اضطرار به کذب آن است که آیا اگر شخصی بتواند با توریه کردن از کذب رهایی یابد، این کار بر او واجب است یا نه؟ ۱۱.۱ - فقهای شیعهشیخ انصاری [۱۶۷]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۱، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
قول به وجوب را نظر مشهور فقهای شیعه دانسته است (نیز برای موارد تصریح به وجوب به این منابع رجوع کنید [۱۷۰]
جعفر بن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۳، ص۱۸۰، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
[۱۷۱]
حسن بن یوسف علامه حلّی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج۲، ص۴۶، چاپ فارس حسّون، قم ۱۴۱۰.
).یکی از دلایل این نظر، آن است که در فرض امکان توریه، اضطرار به کذب که شرط جواز آن است وجود ندارد و از این‌رو کذب جایز نیست (برای این دلیل و ادله دیگر و نقد آن‌ها به این منابع رجوع کنید [۱۷۵]
محمدحسن بن جعفر آشتیانی، کتاب القضاء، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۴، قم ۱۳۶۳ ش.
[۱۷۶]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۸ـ۱۹، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
).با این‌همه، به نظر برخی فقها احادیثی که دروغ را در این موارد تجویز کرده، آن را منوط به ناتوان بودن از توریه نکرده‌اند [۱۷۷]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۲، ص۴۶۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۷۸]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
و چه بسا التزام به این امر موجب عسر و حرج شود.البته این فقها توریه کردن را بهتر و با احتیاط سازگارتر دانسته‌اند (برای تفصیل و نقد به این منبع رجوع کنید [۱۸۰]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۶ـ۴۰۸، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
).۱۱.۲ - فقهای اهل سنتفقهای اهل سنّت در باره وجوب توریه در موارد اضطرار بر کذب، اختلاف نظر دارند. [۱۸۱]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۱۸۲]
ابن مفلح مقدسی، کتاب الفروع فی فقه الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۶۳۱ـ۶۳۲، و معه تصحیح الفروع لعلی بن سلیمان مرداوی، چاپ عبدالرزاق مهدی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
معدودی از فقهای اهل سنّت اصولاً کذب را در هیچ موردی جایز ندانسته و موارد کذب مُجاز (از جمله کذب در جنگ) را بر توریه حمل کرده‌اند. [۱۸۳]
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۲، ص۵۴، بیروت ۱۳۹۲.
[۱۸۴]
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۶، ص۱۵۸، بیروت ۱۳۹۲.
[۱۸۵]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۶، ص۱۵۹ـ۱۶۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
۱۲ - حکم توریه در اکراه بر عقودبه نظر شیخ انصاری [۱۸۶]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۲، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
فقهای شیعه در فرض اکراه بر عقود و ایقاعات، مانند اکراه بر اجرای صیغه طلاق بر خلاف موارد اضطرار بر کذب قائل به وجوب توریه نشده‌اند. [۱۸۷]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۱۹ـ۲۰، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
[۱۹۱]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۲۶۵، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۹۲]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۸۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
نظر مشهور اهل سنّت نیز عدم وجوب توریه در صورت اکراه است. [۱۹۳]
یحیی بن شرف نووی، منهاج الطالبین، ج۱، ص۱۰۷، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
[۱۹۴]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۲۹۰، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
شیخ انصاری [۱۹۵]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۲، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
[۱۹۶]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۱۲۱، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
وجود تفاوت مذکور را چنین توجیه می‌کند که در اکراه در معامله خود معامله واقعی مورد اکراه است که در ادله مربوط به آن، ناتوانی از توریه شرط نشده، ولی در اضطرار بر کذب با فرض امکان توریه اضطرار تحقق نمی‌یابد (برای توضیح و نقد به این منابع رجوع کنید [۱۹۷]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۰ـ۲۱، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
[۱۹۸]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۹ـ۴۱۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
).۱۳ - شروط جواز یا وجوب توریه۱۳.۱ - ضایع نشدن حق دیگرانشرط مهم جواز (یا وجوب) توریه، که فقها به ویژه در باره توریه در سوگند خوردن ذکر کرده‌اند، آن است که توریه موجب ضایع کردن حق دیگران و ستم بر آنان نشود، حتی فقهایی که جواز توریه را منوط به تحقق ضرورت یا مصلحت نکرده‌اند، به لزوم این شرط قائل‌اند [۱۹۹]
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۴، ص۱۲۴، بیروت ۱۳۹۲.
[۲۰۰]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۵، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
(برای ادله به این منبع رجوع کنید [۲۰۲]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۱ـ۲۳، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
).بر این اساس، توریه هر یک از دو طرف دعوا که حق با او نباشد، جایز نیست [۲۰۳]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
و به علاوه، چنین توریه‌ای برای توریه کننده سودی در بر نخواهد داشت، زیرا به استناد احادیث، هرگاه سوگند خورنده ظالم باشد، سوگند بر پایه نیت طرف دیگر دعوا صورت می‌گیرد، ولی اگر وی ذی‌حق باشد، سوگند او بر مبنای قصد خودش واقع می‌شود. [۲۰۴]
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۳ـ۲۴۴، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۰۷]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۸۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در صورتی که توریه موجب تضییع حق دیگری نشود و حق توریه کننده هم مورد ستم نباشد، برخی فقها توریه را جایز دانسته‌اند [۲۰۸]
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۴، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۰۹]
محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، ج۴، ص۴۶، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷۱۳۸۹، چاپ افست ۱۳۶۳ ش.
[۲۱۰]
ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، ج۷، ص۳۷۵، بیروت ۱۴۰۰.
(برای مباحث تفصیلی احکام وضعی توریه در سوگند به این منبع رجوع کنید [۲۱۱]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳ـ۲۵، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
).۱۳.۲ - تحقق اضطرارشرط دیگری که برخی برای وجوب و حتی جواز توریه قائل‌اند، تحقق اضطرار (به معنای عام آن) است؛ یعنی، عاملی که نیاز به سخن گفتن یا سوگند خوردن یا بر زبان آوردن صیغه عقد را ایجاب کند، [۲۱۲]
محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۱۳]
زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۹، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
برخی، صرفاً وجود نیاز و مصلحت را لازم دانسته‌اند [۲۱۴]
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۴، ص۱۲۴، بیروت ۱۳۹۲.
[۲۱۵]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
[۲۱۷]
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
و برخی دیگر، وجود اغراض کم اهمیت، مانند تأدیب و مزاح، را کافی شمرده‌اند. [۲۱۸]
محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۱۹]
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
البته توریه معمولاً در منابع فقهی در حالاتی مطرح می‌شود که ضرورتی، دروغ گفتن را اجتناب ناپذیر کرده باشد و در موارد وجوب توریه، تحقق این شرط، مفروض است. ۱۳.۳ - مفسده نداشتنبرخی فقها این نکته را یادآور شده‌اند که نباید بر توریه کردن مفسده‌ای مترتب شود و توریه مشمول عنوان حرامی باشد وگرنه توریه حرام خواهد بود، [۲۲۰]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
[۲۲۱]
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
از جمله مصادیق این امر، حرمت توریه در مواردی است که بیان کردن و اظهار واقعیت واجب به شمار می‌رود، مانند لزوم بیان کردن واقع در بیع مرابحه. [۲۲۲]
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱۳، ص۷۸، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۲۳]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
۱۳.۴ - توانایی بر توریه کردنهمچنین فقها شرط وجوب توریه را در موارد اضطرار یا اکراه بر کذب، تواناییِ مضطر یا مکرَه نسبت به توریه کردن دانسته‌اند و در غیر این صورت توریه را واجب نمی‌دانند. [۲۲۵]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۸۸، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
شیخ انصاری [۲۲۶]
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۲، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
بر این باور است که حمل سخنانی از امامان که در مقام تقیه صادر شده بر توریه، از حمل آن بر کذبِ دارای مصلحت، سزاوارتر است. [۲۲۷]
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
۱۴ - نمونه‌هایی از مصادیق توریهچنانچه رهایی مؤمنی یا بازگرداندن مال مظلومی و یا دفع ستم از انسانی یا مال و یا عرض او متوقّف بر دروغ گفتن باشد در صورتی که امکان توریه وجود داشته باشد بنابر قول برخی واجب است توریه شود و در صورت عدم امکان، قسم دروغ، جایز بلکه واجب است. برخی بر وجوب توریه در این صورت اشکال کرده و برخی، آن را واجب ندانسته‌اند. هرگاه کسی علیه دیگری مدّعی طلبی باشد که وی آن را ادا کرده و یا طلبکار او را ابراء نموده است و مدّعی علیه از این بیم داشته باشد که ادعای ابراء یا ادای دین به دلیل نداشتن بیّنه منتقل به قسم شود و مدّعی با قسم طلب ادعایی خود را بگیرد، جایز است اصل‌طلب او را انکار کند و بر آن قسم بخورد به شرط آنکه توریه نماید تا دروغ لازم نیاید. ۱۵ - فهرست منابع(۲) محمدحسن بن جعفر آشتیانی، کتاب القضاء، قم ۱۳۶۳ ش. (۳) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا). (۴) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش. (۵) ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۷. (۶) ابن براج، المهذب کتاب الایمان، در سلسلة الینابیع الفقهیة، چاپ علی اصغر مروارید، بیروت: دارالتراث، ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۷) ابن تیمیّه، کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیة فی الفقه، چاپ عبدالرحمان محمدقاسم عاصمی نجدی، (قاهره، بی تا). (۸) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۹) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. (۱۰) ابن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، کتاب الایمان و النذور، در سلسلة الینابیع الفقهیة. (۱۱) ابن زهره، غنیة النزوع، فصل فی الودیعة. (۱۲) ابن عابدین، حاشیة ردّالمحتار علی الدر المختار، شرح تنویر الابصار، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۱۳) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۴) ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). (۱۵) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ محمود عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۶) ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، بیروت ۱۴۰۰. (۱۷) ابن مفلح مقدسی، کتاب الفروع فی فقه الامام احمد بن حنبل، و معه تصحیح الفروع لعلی بن سلیمان مرداوی، چاپ عبدالرزاق مهدی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۸) ابن منظور، لسان العرب. (۱۹) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا). (۲۰) محمدحسین اصفهانی، بحوث فی الاصول، قم ۱۴۱۶. (۲۱) مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. (۲۳) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش. (۲۴) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۵) عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. (۲۶) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲۷) محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، اصباح الشیعة کتاب الودیعة، در سلسلة الینابیع الفقهیة. (۲۸) مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا). (۲۹) التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹. (۳۰) محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. (۳۱) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا). (۳۲) علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳۳) احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵. (۳۴) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا). (۳۵) روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، المکاسب المحرمة، چاپ مجتبی تهرانی، قم ۱۳۸۱. (۳۶) احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران ۱۳۸۳ـ۱۴۰۲. (۳۷) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا). (۳۸) حبیب اللّه بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، تهران ۱۳۱۳. (۳۹) محمدصادق روحانی، منهاج الفقاهة: التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، (قم) ۱۳۷۶ ش. (۴۰) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴۱) زمخشری. (۴۲) حمزة بن عبدالعزیز سلاّ ر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، چاپ محسن حسینی امینی، قم ۱۴۱۴. (۴۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت ۱۹۷۳. (۴۴) محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۴۵) محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، بیروت: دارالفکر، (بی تا). (۴۶) محمد بن علی شوکانی، نیل الاوطار، بیروت ۱۹۷۳. (۴۷) زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. (۴۸) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن. (۴۹) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، چاپ محمدحسین طباطبائی، قم: مکتبة الداوری، (بی تا). (۵۰) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۵۱) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. (۵۲) طبری، جامع البیان. (۵۳) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵۴) محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم: قدس محمدی، (بی تا). (۵۵) حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲. (۵۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، چاپ فارس حسّون، قم ۱۴۱۰. (۵۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. (۵۸) عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۵۹) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۶۰) محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹، چاپ افست ۱۳۶۳ ش. (۶۱) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. (۶۲) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶۳) احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، بیروت ۱۹۸۷. (۶۴) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا). (۶۵) محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۶۶) مجلسی، بحارالانوار. (۶۷) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸. (۶۸) محمد بن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۳. (۶۹) ناصر مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب التجارة المکاسب المحرمة، قم ۱۴۱۵. (۷۰) الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۷۱) میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰. (۷۲) ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸. (۷۳) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۷۴) محمدرضا نجفی اصفهانی، وقایة الاذهان، قم ۱۴۱۳. (۷۵) احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹. (۷۶) محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. (۷۷) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸. (۷۸) یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، بیروت ۱۳۹۲. (۷۹) یحیی بن شرف نووی، منهاج الطالبین، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا). (۸۰) احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش. (۸۱) علی هاشمی شاهرودی، محاضرات فی الفقه الجعفری، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم ۱۴۰۸؛ ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توریه»، شماره۴۰۳۲. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۶۲. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | توریه
|