تلاوت قرآنتلاوت، یک اصطلاح قرآنی است که به خواندن قرآن و اندیشیدن در معانی آن تِلاوت گفته می‌شود. فهرست مندرجات۲ - معانی دیگر تلاوت ۳ - تعریف لغوی تلاوت ۴ - ریشه تلاوت ۵ - تعریف اصطلاحی تلاوت ۶ - انواع مصدر واژه تلاوت ۷ - کاربرد در قرآن ۸ - تفاوت قرائت و تلاوت ۹ - تلاوت در قرآن ۱۰ - معنای حق تلاوت ۱۱ - حق تلاوت در روایات ۱۲ - صحابه و تفسیر تلاوت ۱۳ - اداب تلاوت ۱۳.۱ - اداب ظاهری تلاوت ۱۳.۲ - اداب باطنی تلاوت ۱۴ - کتاب درباره تلاوت ۱۵ - معنای قرائت ۱۶ - کاربرد واژه قرائت ۱۷ - تفاوت واژه قرائت و تلاوت ۱۸ - فضیلت تلاوت قرآن ۱۹ - فهرست منابع ۲۰ - پانویس ۲۱ - منابع ۱ - معنای تلاوتتلاوت از ریشه «ت ل و» در لغت به معنای متابعت است. [۱]
ترتیب العین، ج۸، ص۱۳۴.
مُتابعت گاهی جسمانی و گاهی با پیروی از مواعظ و حکمت ها و گاهی با قرائت و تدبّر در معناست؛ مانند «اِنَّ الَّذینَ یَتلونَ کِتبَ اللّهِ واَقاموا الصَّلوةَ واَنفَقوا مِمّا رَزَقنهُم سِرًّا وعَلانِیَةً یَرجونَ تِجرَةً لَن تَبور». البته در دو صورت اول مصدرش «تُلُوّ» و «تُلْو» و در صورت سوم «تلاوة» است. راغب برای متابعت جسمانی نمونه ای قرآنی نیاورده است؛ ولی برخی آیه «و الشَّمسِ وضُحها • والقَمَرِ اِذا تَلها» را از این دست دانسته اند. [۷]
الوجوه والنظائر، ص۱۷۹.
[۸]
کشف الاسرار، ج۱۰، ص۵۰۵.
۲ - معانی دیگر تلاوتبرخی، معانی دیگری چون نازل کردن [۱۰]
الوجوه والنظائر، ص۱۷۸ -۱۷۹.
و بازگو کردن برای تلاوت ذکر کرده اند. برخی نیز تلاوت در آیه «واتَّبَعوا ما تَتلوا الشَّیطینُ عَلی مُلکِ سُلَیمنَ» را به معنای دروغ بستن دانسته و معتقدند اگر فعل «تلا» با «عَلی» متعدی شود به این معناست. [۱۸]
مجمع البیان، ج۱، ص۳۳۶.
فخر رازی معنای تلاوت در آیه را خبر دادن می داند و معتقد است اگر خبر دهنده دروغ بگوید، گفته می شود:«تلا علی فلان» و زمانی که راست بگوید گفته می شود:«تلا عن فلان» [۱۹]
التفسیر الکبیر، ج۳، ص۲۰۳.
، به هر روی تلاوت در اصطلاح عبارت است از خواندن قرآن با ترتیل و آرامش همراه با طنین ویژه ای که ناشی از بزرگداشت و خشوع تلاوت کننده در برابر آن باشد. [۲۰]
بحارالانوار، ج۷۶، ص۲۰۶.
۳ - تعریف لغوی تلاوت«تلاوت قرآن»، «متابعت از قرآن در قرائت و دنبال کردن معانی و پیروی در عمل» می‌باشد. ۴ - ریشه تلاوتتلاوت، یکی از صورتهای مصدری ریشه ت ـ ل ـ و و به معنای خواندن است [۲۱]
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، ج۱، ص۹۹، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۵ ش.
به نوشته ابن فارس [۲۲]
ابن فارس، مقائیس اللغه، ذیل «تلو».
این ریشه یک معنا بیش ندارد و آن در پی آمدن (اِتْباع، اتّباع) است و چون در خواندن قرآن آیات در پی یکدیگر می آیند، به آن «تِلاوة القرآن» گفته شده است.راغب اصفهانی [۲۳]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ۷۵، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ( ۱۳۳۲ ش ).
نیز همین معنا را برای ریشه مذکور بیان کرده و گفته است به خواندن قرآن و اندیشیدن در معانی آن تِلاوت می گویند.وی همچنین اشاره کرده که واژه تِلاوت فقط به خواندن کتابهای آسمانی اختصاص دارد، بر خلاف قرائت که کاربرد آن عام است، اما به نوشته ابن منظور برخی کاربرد تلاوت را نیز عام می دانند. ۵ - تعریف اصطلاحی تلاوتمفسران نیز تلاوت را به معنای خواندن و بر گرفته از معنای اصلی آن (در پی آمدن) دانسته‌اند. از جمله، به نوشته شیخ طوسی و مرحوم طبرسی و علامه‌طباطبائی خواندن (قرائت) را از آنرو تلاوت می گویند که حروف از پی یکدیگر می آیند توضیح بعدی شیخ طوسی و مرحوم طبرسی نیز در خور توجه است : عمل خواندن را تلاوت می گویند چون حروف در پی یکدیگر ادا می شوند و به آن قرائت می گویند از آنرو که حروف در یک جا جمع می شوند (اصل معنای ق ـ ر ـ ء جمع شدن است). پس تلاوت در اصطلاح علوم قرآنی تلاوت يعني قرائتي که همراه با فهم معنا باشد به طوري که فهم منتهي به عمل مفهوم آیه تفهيم شده باشد. در واقع تلاوت يعني:قرائت + فهم معنا = عمل = تلاوت. ۶ - انواع مصدر واژه تلاوت۱-اگر تلاوت و دنبال کردن آیات، «امری مادی و یا پیروی در حکم» باشد، مصدرش، «تُلُوّ وِ تِلْو» خواهد بود، مثالِ پیرویِ مادی و پیروی در حکم: «وَ الْقَمَرِ إذا تَلیها». (قسم به ماه آنگاه که در پی خورشید رود و در حکمِ نورانیت، از آن تبعیت نماید). مثالِ پیروی در حکم فقط: «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ...». (وشاهدی از خاندان پیامبر او را الگو می‌گیرد و از او متابعت می‌نماید). ۲-اگر «متابعت» به واسطه «قرائت یا تدبر در معنی» باشد مصدرش «تِلاوَهْ» می‌باشد. مثالِ پیروی در قرائت و تدبرِ معنی: «...مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّهٌ قائِمَهٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ (بعضی از اهلِ‌کتاب، امتی بپا خاسته‌اند که آیاتِ خدا را در اوقات شب در حالی که به سجده رفته‌اند با قرائت و تدبر در معنی، دنبال می‌کنند). مثالِ پیروی در قرائت و تدبر و عمل: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْكِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ یُؤْمِنُونَ بِهِ...». (کسانی که به آنان کتاب دادیم آن را به حق تلاوت می‌نمایند، چرا که آنان به آن ایمان دارند)، در این مورد، حدیث دیگری از پیامبر «حق تلاوت» را «پیرویِ راستین در عمل» معرفی می‌نماید: «فی قَوْلِهِ تَعالی: «... یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ...»: یَتَّبِعُونَهُ حَقَّ اتّباعِهِ». [۳۵]
دارالمنثور، ج۱، ص۱۱۱.
می‌بینیم این آیه شریفه، نظر به تلاوتِ جامع در پیرویِ لفظی، معنوی و عملی دارد. ۷ - کاربرد در قرآنبه گفته راغب، تلاوت ویژه پیروی از کتاب های آسمانی است؛ خواه با خواندن آن باشد که گویا قاری در پی کلمات و معانی می رود و خواه با پیروی از اوامر و نواهی آن، از این رو باید قرآن را امام و پیشوای خود قرار داد و در پی آن حرکت کرد و این همان حقیقت تلاوت است. [۳۷]
التحقیق، ج۱، ص۳۹۳ -۳۹۴، «تلو».
واژه تلاوت همراه با احترام و قداست بوده، درباره کتاب های آسمانی به ویژه قرآن کریم به کار می رود. واژه تلاوت و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در قرآن کریم به کار رفته اند.۸ - تفاوت قرائت و تلاوت«هر تلاوتی»، «قرائت» می‌باشد امّا «هر قرائتی» لزوماً «تلاوت» محسوب نمی‌شود؛ و اساساً «تلاوت» در مواردی بکار می‌رود که مطالب قرائت شده، وجوبِ پیروی را در پی آورد، از این رو گفته نمی‌شود: «تَلَوْتُ رِقْعَتَكَ»: «نامه‌ات را تلاوت کردم»، بلکه صحیح آن، «قَرَأْتُ رِقْعَتَكَ» می‌باشد؛ این معنی را بوضوح در آیات می‌بینیم: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ» (آیا مردم را به نیکی فرمان می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید حال آنکه شما کتاب را تلاوت می‌کنید! پس چرا تعقل نمی‌کنید ـ و هوای نفستان را مهار نمی‌زنیدـ). در آیه شریفه با توبیخ، سؤال می‌کند، که: «تلاوتِ کتاب»، چرا «موجبِ عمل» نگشته است و چرا هوایِ نفس را مهار ننموده است؟ در قرآنِ کریم، آنجا که از «قرائت»، «تأنی و دقت» نیز مقصود باشد فعلِ قرائت با قید اضافی آورده می‌شود: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً». (و قرآنی عظیم را ـ نازل کردیم ـ که جدا جدایش نمودیم ـ قطعه قطعه نازل کردیم ـ به این مقصود که آن را برمردم با تأنی و درنگ بخوانی و به این دلیل که به نحو خاصی آن را نازل کردیم). فرق معنایی تلاوت و قرائت این است که قرائت به معنای خواندن و غالباً خواندن صورت ظاهر آیات است، اما تلاوت هم خواندن صورت ظاهر آیات است و هم در موردی به کار می رود که شخص ضمن خواندن کلام الهی، به معانی و مفاهیم و مصادیق و اوامر و نواهی نیز توجه دارد، چنانکه گویی آیات در همان لحظه بر او نازل می شوند [۴۱]
الموسوعة الفقهیّة، ج۱۳، ص۲۵۰ـ۲۶۰، کویت : وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۹ - تلاوت در قرآندر قرآن بر فضیلت تلاوت قرآن تأکید شده است، از جمله در آیه ۲۹ سوره فاطر آمده است که تلاوت صحیح و حقیقی قرآن، تجارتی بدون زیان است. لفظ تلاوت فقط یک بار در قرآن کریم آمده، اما مشتقات آن بیش از پنجاه بار به کار رفته است [۴۳]
محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «تلا»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران ( ۱۳۹۷ ).
در قرآن تلاوت و مشتقات آن عموماً برای خواندن مطالبی به کار رفته که پیروی از مضامین آنها ضروری است [۴۴]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ۷۵، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ( ۱۳۳۲ ش ).
تلاوت قرآن دارای مراتبی است که بالاترین آنها حق تلاوت آن است. [۴۶]
نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰.
[۴۷]
علی بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، ص۴۵۸، دعای ۴۷، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۳۸۰ ش.
۱۰ - معنای حق تلاوتدر معنای حق تلاوت اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را خواندن یا پیروی کردن با خضوع و خشوع و صفای اعتقاد و بدون تغییر و تحریف قرآن دانسته‌اند. کلبی آن را درنگ کردن به هنگام ذکر جنّت و نار و طلب بهشت از خدا و پناه بردن به او از شرّ جهنم، بیان کرده است. بعضی نیز حق تلاوت را ترتیل الفاظ قرآن و فهم معانی آن و تدبر در آن یا عمل کردن به محکمات قرآن و ایمان آوردن به متشابهات آن ذکر کرده اند. [۴۸]
سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۱.
[۴۹]
فتح اللّه بن شکراللّه کاشانی، منهج الصادقین، ج۱، ص۲۹۰، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ( ۱۳۸۵ ).
۱۱ - حق تلاوت در روایاتدر بسیاری از احادیث پیامبر اکرم و ائمه اطهار بر تلاوت قرآن تأکید شده است. بنا بر روایاتی از پیامبر اکرم و امام علی و امام صادق علیهم السلام، حق تلاوت مرتبه ای است که تلاوت کننده قرآن، آن را با فهم وتدبر بخواند و به دستورهای آن به گونه ای شایسته عمل کند [۵۰]
نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲.
[۵۱]
مسعودبن عیسی ورّام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظرالمعروف بمجموعه ورّام، ج۲، ص۲۳۶،( چاپ علی اصغر حامد )، تهران ( ۱۳۷۶ )
[۵۲]
سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۱.
در حدیثی نبوی آمده است که تلاوت قرآن، نور و مایه برکت و وسعت روزی است در سفارشهای پیامبر اکرم به علی علیه السلام برتلاوت قرآن، در هر حال، تأکید گردیده و در خطبه ۱۱۰ نهج البلاغه به نیکو تلاوت کردن قرآن توصیه شده است. پیامبر گرامی (ص) می‌فرمایند: «خانه‌های خود را با تلاوت قرآن نورانی کنید.» یکی از راههای انس با قرآن، «تلاوت» آیات کلام الله مجید است.«اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْكَ مِنْ كِتابِ». ۱۲ - صحابه و تفسیر تلاوتابن عباس، ابن مسعود، مجاهدبن جبر و حسن بصری، تلاوت را پیروی کامل از قرآن، عمل به حلال و پرهیز از حرام آن، تفسیر کرده اند. [۵۸]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۸.
[۵۹]
ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۳۵، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۱۳ - اداب تلاوتدر برخی آیات قرآن و در بسیاری از احادیث، برای تلاوت و قرائت کلام خدا آدابی ذکر شده است که اجمالاً به آداب ظاهری و باطنی تقسیم می شوند [۶۰]
الموسوعة الفقهیّة، ج۱۳، ص۲۵۲ـ ۲۵۳، کویت : وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۶۱]
الموسوعة الفقهیّة، ج۱۳، ص۲۵۵ـ۲۵۶، کویت : وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۳.۱ - اداب ظاهری تلاوتبرخی از آداب ظاهری عبارت اند از: گرفتن وضو و شستن دهان پیش از تلاوت و پناه بردن به خدا تلاوت با صوت نیکو و دوری از لحن اهل فسق خواندن با حزن گوش فرا دادن و سکوت کردن در هنگامی که قرآن تلاوت می شود مراعات حرمت مصحف و مداومت بر تلاوت و قرائت به ترتیل همچنین یکی از مهمترین مسائل مرتبط با تلاوت، فنّ تلفظ صحیح حروف و اصوات قرآن با رعایت لهجه فصیح عربی است که به آن تجوید عملی گفته می شود. ۱۳.۲ - اداب باطنی تلاوتبرخی آداب باطنی نیز عبارت اند از: اخلاص و دوری از ریا خشوع، تدبر در هنگام خواندن آیات و عمل به احکام و مراعات حدود الهی [۷۷]
نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲.
۱۴ - کتاب درباره تلاوتدر باره تلاوت قرآن و آداب و فضائل آن کتابهای متعددی به زبانهای مختلف از جمله عربی و فارسی تألیف شده است. [۷۹]
محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۱، ص۴ـ۶، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۸۰]
محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۴، ص۱۲۷۵ـ۱۲۷۶، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۸۱]
محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۷، ص۲۸۵۸ـ۲۸۵۹، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۵ - معنای قرائت«قرائت» در لغت به معنای جمع کردن و در اصطلاح ضمیمه کردن حروف و کلمات به یکدیگر است. ۱۶ - کاربرد واژه قرائتواژه قرائت در باره قرآن و دیگر کتاب ها و نوشته ها به کار می رود، با این تفاوت که درباره قرآن تلفظ الفاظ و کلمات در آن، لازم است؛ ولی در مورد سایر کتاب ها و نوشته ها، اصل در آن، ادراک معنا و مفهوم کلام است؛ خواه با نگاه کردن و مطالعه و خواه با تلفظ و خواندن باشد. واژه «قرء» و مشتقات آن (به جز قرآن) ۱۸ بار در قرآن به کار رفته اند و واژه «قرآن» ۷۰ بار به کار رفته است که دو مورد آن به معنای خواندن [۸۴]
جامع البیان، ج۱، ص۶۵.
[۸۵]
جامع البیان، ج۲۹، ص۲۳۵ -۲۳۶.
و دو مورد دیگر به معنای نماز صبح است. [۸۹]
جامع البیان، ج۱۵، ص۱۷۴.
در سایر موارد نام کتاب آسمانی مسلمانان است که به بخشی از آن نیز اطلاق می شود.۱۷ - تفاوت واژه قرائت و تلاوتواژه تلاوت تنها در باره کتاب های آسمانی به ویژه قرآن کریم به کار می رود که با احترام و تکریم همراه است و پس از خواندن، عمل به مضامین آن نیز لازم است؛ ولی قرائت در خواندن هر نوشته ای به کار می رود [۹۵]
روح البیان، ج۵، ص۲۳۸.
؛ همچنین قرائت در خواندن یک کلمه نیز به کار می رود؛ ولی تلاوت در باره دو کلمه و بیشتر است.۱۸ - فضیلت تلاوت قرآناز مهم ترین اهداف بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تلاوت آیات الهی بر مردم است:«لَقَد مَنَّ اللّهُ عَلَی المُؤمِنینَ اِذ بَعَثَ فیهِم رَسولاً مِن اَنفُسِهِم یَتلوا عَلَیهِم ءایتِهِ». خدای متعالی تلاوت قرآن را به پیامبر اکرم فرمان داد:«اُتلُ ما اوحِیَ اِلَیکَ مِنَ الکِتبِ» ، چنان که خود آن حضرت از این مأموریت خبر داده است:«واُمِرتُ اَن اَکونَ مِنَ المُسلِمین • واَن اَتلُوا القُرءانَ» ، از این رو تبلیغ رسالت پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با تلاوت قرآن آغاز شد. ۱۹ - فهرست منابع(۱) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق. (۲) البحر المحیط، ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق. (۳) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۴) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش. (۵) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش المخزومی و دیگران، دارالهجرة، ۱۴۰۹ ق. (۶) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر. (۷) تفسیر العیاشی، العیاشی (م. ۳۲۰ ق.)، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه. (۸) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق. (۹) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. (۱۰) روح المعانی، الآلوسی (م. ۱۲۷۰ ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ ق. (۱۱) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق. (۱۲) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش. (۱۳) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۱۴) معجم الفروق اللغویه، ابوهلال العسکری (م. ۳۹۵ ق.)، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ ق. (۱۵) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق. (۱۶) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق. (۱۷)المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق. (۱۸)الوجوه والنظائر، الدامغانی (م. ۴۷۸ ق.)، به کوشش فاطمة یوسف، دمشق، مکتبة الفارابی، ۱۴۱۹ ق. ۲۰ - پانویس
۲۱ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلاوت»، شماره۳۸۱۹. اندیشه قم. برگرفته از مقاله تلاوت، دائرة المعارف قرآن کریم. |