بهمنشیربهمنشیر، یا بهمشیر، یا بمشیر، شاخه‌ای از رود کارون که به خلیج فارس می‌ریزید. ۱ - موقعیت جغرافیاییرود کارون در خاور خرمشهر به دو شاخه تقسیم میگردد. یکی از این دو شاخه به نام بهمنشیر در حدود ۱۰ کیلومتری سابله از رود کارون جدا می‌شود و به سوی جنوب خاوری به موازات اروندرود جریان می‌یابد و از طریق خورموسیٰ به خلیج‌فارس می‌ریزد. بهمنشیر با شط‌الاعمیٰ (رود کور)، یکی دیگر از شاخه‌های رود کارون، جزیره قبان، و با اروندرود جزیره آبادان را تشکیل می‌دهد. [۱]
مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۱۰ش.
[۲]
محمد مشیری، ج۱، ص۵۵، حاشیه ۱، حاشیه بر رساله تحقیقات سرحدیه مشیرالدوله، تهران، ۱۳۴۸.
[۳]
عباس جعفری، رودها و رودنامه ایران، ج۱، ص۳۴۴، تهران، ۱۳۷۶ش.
طول رود بهمنشیر ۸۰کم، پهنای آن حدود ۶۰۰متر و ژرفای آن حدود ۴متر است [۴]
یدالله افشین، رودخانه‌های ایران، ج۱، ص۲۵۷، تهران، ۱۳۷۳ش.
و در دو سوی آن روستاهای بسیاری واقع است. نهرهای منشعب از این رود مزارع و نخلستان‌های اطراف رودخانه را آبیاری می‌کنند. سواحل بهمنشیر در طول جزیره آبادان پوشیده از نخلستان است. نخلستان‌های سمت چپ رود بهمنشیر که رو به شادگان دارد، بیشتر است. نخلستان‌های ساحل یاد شده نزدیک به ۳۰کم طول و ۵۰ تا ۲۰۰ متر عرض دارد. [۵]
سلطانعلی سلطانی بهبهانی، «بنادرایران در خلیج‌فارس»، ج۱، ص۱۱۰، خلیج‌فارس، تهران، ۱۳۴۱ش.
رودخانه بهمنشیر به علت گل و لای بسیار غالباً مسدود می‌شود و جزیره‌های کوچکی به وجود می‌آید که از آن‌ها به عنوان مرتع یا زمین‌های کشاورزی استفاده میگردد [۶]
Lorimer, J G, Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Oxford, ۱۹۸۶، ج۲، ص۲۱۰.
از جمله جزیره سیدحسین روبه‌روی آبادان و جزیره هلات در مقابل خسروآباد قابل سکنا و دارای نخلستان و کشتزارند. [۷]
ایرج افشار سیستانی، نگاهی به خوزستان، ج۱، ص۴۷، تهران، ۱۳۶۶ش.
غالباً کاهش آب بهمنشیر و اروندرود در تابستان موجب آب شور به داخل نهرها و نخلستان‌ها می‌شود و مشکلاتی پدید می‌آورد. [۸]
توسعه جامعه روستایی، گزارش مقدماتی مرکز برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، ج۱، ص۲۷، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۵۶ش.
۲ - نامگذارینام بهمنشیر برگرفته از نام اردشیر بنیان‌گذار سلسله ساسانیان است که اقدامات بسیاری در جهت عمران و آبادانی ناحیه خوزستان به وی منسوب است. [۹]
ابن بلخی، فارس‌نامه، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، ۱۳۷۴ش.
از جمله شهرهایی که اردشیر اول ساسانی در دشت میشان ساخت، شهر بهمن اردشیر بود که بنا به روایت مورخان و جغرافیانویسان دوره اسلامی در کنار دجلةالعوراء واقع بوده است. این شهر که به فرات میسان یا فرات‌البصره نیز شهرت داشته، در محل بصره بعدی واقع بوده است. [۱۳]
حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک‌الارض و الانبیاء، ج۱، ص۲۸، برلین، ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م.
[۱۴]
Markwart, J, Ērānšahr Berlin, ۱۹۰۱، ج۱، ص۴۱.
از این‌رو، ایرانیان به این شاخه از رود دجله، بهمنشیر می‌گفته‌اند. ۳ - اروندروددجلةالعوراء که امروزه به آن اروندرود اطلاق می‌شود، رود پهناوری است که از آبهای دجله و فرات تشکیل شده است و طول آن به ۱۵۰ کم می‌رسد. این رود از دهانه ابواسد شروع می‌شود و در آبادان به خلیج فارس می‌ریزد. [۱۶]
محمدعلی امام شوشتری، تاریخ جغرافیایی خوزستان، ج۱، ص۴۰-۴۱، تهران، ۱۳۳۱ش.
[۱۷]
Le Strange G, The Lands of the Eastern Caliphate, London, ۱۹۶۶، ج۱، ص۴۳.
به درستی مشخص نیست که از چه زمان به این شاخه از رود کارون که امروزه به آن بهمنشیر گفته می‌شود، این نام اطلاق شده است. در بندهش از رودکارون با نام اوله یاد شده، و در وصف آن آمده است: «اوله رود را سرچشمه از سپاهان است، به خوزستان بگذرد، به دجله رود فراز ریزد، او را به سپاهان مسرگان رود خوانند». با توجه به این‌که در بندهش از نام محلی رودخانه اوله (کارون) در اصفهان یاد شده، [۱۸]
بندهش، ترجمه مهرداد بهار، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۶۹ش.
و از بهمنشیر به عنوان نام محلی این رود در خوزستان یاد نشده است، می‌توان نتیجه گرفت که دست‌کم در اواخر دوره ساسانیان نام بهمنشیر به رودخانه کارون یا بخشی از آن‌که در خوزستان جاری بوده، اطلاق نمی‌شده است. ظاهراً تا پیش از سده ۴ق رودهای کارون و دجله جداگانه به خلیج فارس می‌ریخته‌اند.۴ - نهر حفاردرروزگار عضدالدوله دیلمی (سل ۳۳۸-۳۷۲ق/۹۴۹-۹۸۲م) به منظور سهولت تجارت میان شهرهای خوزستان با شهرهای کناره دجله، نهری میان رود کارون و دجله به طول ۴ فرسنگ حفرشد. قبل از حفر این نهر کشتی‌های تجارتی ناچار از رود کارون وارد خلیج‌فارس می‌شدند و سپس به دجله می‌رفتند که این کار خطراتی برای آن‌ها دربرداشت؛ اما پس از حفر این نهر مبادله کالاهای بازرگانی میان شهرهای خوزستان، بصره و بغداد به آسانی صورت می‌گرفت. براساس شواهدی، این نهر که در منابع دوره اسلامی به فم العضدی معروف است و امروزه به آن «حفار» می‌گویند، [۲۰]
احمد اقتداری، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، ج۱، ص۷۳۹-۷۴۰، تهران، ۱۳۵۹ش.
در روزگار ایلامیان حفر شده است. ایلامیان در قسمتی که کارون به دجله نزدیک می‌شده است، نهری کنده بودند که این دو رود را به هم می‌پیوست. [۲۱]
Curzon, G N, Persian and the Persian Question, London, ۱۹۶۶، ج۲، ص۳۴۳.
همچنین از وصف بندهش [۲۲]
بندهش، ترجمه مهرداد بهار، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۶۹ش.
درباره رودخانه کارون برمی‌آید که این رودخانه در پایان روزگار ساسانیان نیز به دجله می‌پیوسته، و ظاهراً بعدها براثر بی‌توجهی به لای روبی، از رسوبات پر، و غیرقابل استفاده شده، و در زمان عضدالدوله مجدداً این نهر تعمیر، و قابل کشتی‌رانی شده است. [۲۳]
Curzon, G N, Persian and the Persian Question, London, ۱۹۶۶، ج۲، ص۳۴۳.
۵ - کارون امروزیامروزه آب کارون از دو مجرا وارد دریا می‌شود، یکی مجرای قدیم و اصلی کارون که موسوم به بهمنشیر است و از خاور جزیره آبادان می‌گذرد و مستقیماً به دریا می‌ریزد و دیگری «حفار» که در نقطه جنوب غربی خرمشهر وارد اروندرود یا دجلةالعوراء قدیم میگردد. در نتیجه شبه جزیره آبادان که نام قدیم آن «میان رودان» بود، به صورت جزیره درآمده است. [۲۴]
احمد اقتداری، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، ۱۳۵۹ش.
۶ - اهمیت سوقالجیشیاروپاییانی که در سده‌های گذشته به ایران آمده، و از نواحی خوزستان دیدن کرده‌اند، از اهمیت سوق‌الجیشی بهمنشیر سخن رانده‌اند. [۲۵]
Curzon, G N, Persian and the Persian Question, London, ۱۹۶۶، ج۲، ص۳۴۲.
اهمیت بهمنشیر برای ایران از آن روست که این رودخانه می‌تواند راه مستقل و جداگانه‌ای برای ورود کشتی‌ها از خلیج‌فارس به بنادر در حاشیه کارون باشد؛ بدین سبب، اروپاییان در سده ۱۳ق/۱۹م کوشیدند تا از این رود به عنوان گذرگاهی آبی به منظور تجارت در خوزستان استفاده کنند، چنان‌که در ۱۲۵۲ق/۱۸۳۶م سرگرد اِستکورت با کشتی فرات از بهمنشیر عبور کرد ستوان سلبی در ۱۸۴۱م از محمره (خرمشهر) از همین راه به خیج‌فارس رفت و برگشت [۲۶]
Curzon, G N, Persian and the Persian Question, London, ۱۹۶۶، ج۲، ص۳۴۲.
[۲۷]
اه‌لایارد، سفرنامه، ج۱، ص۲۵۷، ترجمه، مهراب امیری، تهران، تهران، ۱۳۶۷ش.
پرسی سایکس نیز ۱۳۱۸ق/۱۹۰۰م با کشتی مالامیر از بهمنشیر عبور کرده است. [۲۸]
Sykes, PM, Ten Thousand Miles in Persia, New York, ۱۹۰۲، ج۱، ص۲۴۶.
۷ - لای‌روبی بهمنشیررودخانه بهمنشیر در جنگ ایران و عراق به علت عدم لای‌روبی آن در طول جنگ و انباشته شدن مواد منفجره و اجساد غرق شده، تقریباً غیرقابل استفاده شده بود. پس از پایان جنگ، پاک‌سازی و لای‌روبی بهمنشیر صورت گرفت و امکان تردد کشتی‌ها و شناورهای باری و صیادی با ظرفیت ۵ هزارتن و آبخور ۳ متر، فراهم آمد. [۲۹]
«عملیات لای‌روبی رودخانه بهمنشیر آغاز شد»، ص۱۴.
۸ - فهرست منابع(۱) عزالدین علی ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن بلخی، فارس‌نامه، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، ۱۳۷۴ش. (۳) عبدالله ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م. (۴) ایرج افشار سیستانی، نگاهی به خوزستان، تهران، ۱۳۶۶ش. (۵) یدالله افشین، رودخانه‌های ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۵) احمد اقتداری، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، ۱۳۵۹ش. (۶) محمدعلی امام شوشتری، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، ۱۳۳۱ش. (۷) بندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران، ۱۳۶۹ش. (۸) توسعه جامعه روستایی، گزارش مقدماتی مرکز برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۵۶ش. (۹) عباس جعفری، رودها و رودنامه ایران، تهران، ۱۳۷۶ش. (۱۰) حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک‌الارض و الانبیاء، برلین، ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م. (۱۱) سلطانعلی سلطانی بهبهانی، «بنادرایران در خلیج‌فارس»، خلیج‌فارس، تهران، ۱۳۴۱ش. (۱۲) «عملیات لای‌روبی رودخانه بهمنشیر آغاز شد»، اطلاعات، تهران، ۱۳۷۱ش، شم ۸۴۴‘۱۹. (۱۳) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۰ش. (۱۴) اه‌لایارد، سفرنامه، ترجمه، مهراب امیری، تهران، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۵) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳. (۱۶) محمد مشیری، حاشیه بر رساله تحقیقات سرحدیه مشیرالدوله، تهران، ۱۳۴۸. (۱۷) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۸) Curzon, G N, Persian and the Persian Question, London, ۱۹۶۶. (۱۹) Le Strange G, The Lands of the Eastern Caliphate, London, ۱۹۶۶. (۲۰) Lorimer, J G, Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Oxford, ۱۹۸۶. (۲۱) Markwart, J, Ērānšahr Berlin, ۱۹۰۱. (۲۲) Sykes, PM, Ten Thousand Miles in Persia, New York, ۱۹۰۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهمنشیر»، شماره۵۲۸۵. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|