برکت در قرآن و احادیث۱ - معنای برکتبَرَکَت، در اصل به معنای ثبات و دوام یا رشد و فزونی [۱]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «ب ر ک»، بیروت تاریخ مقدمه ۱۳۰۰.
[۲]
محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، ج ۸، ص ۱۵۸، قاهره ، چاپ افست تهران
و در قرآن به معنای فراوانیِ همراه با میمنت و بالندگی و افزونی خیروخوبی (در برابر شؤم به معنای رشد و فزونی شر). [۳]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، جزء ۲۵، ص۱۰۷، بیروت (۱۹۸۰).
راغب اصفهانی، [۴]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «برک»، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت.
ابن فارسِ [۵]
ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل «برک»، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴.
و طبرسی [۶]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیاتی با مشتقات «ب ر ک»، بیروت (۱۹۸۰).
فقط ثبوت را معنای اصلی آن می‌دانند و کاربرد قرآنی یا عرفی آن را در معانی دیگر به همین معنی باز می‌گردانند.
بدین ترتیب، مناسبت معنایی آن با مفاد بَرَکَ الابل (شتر به زانو نشست و در جای خود ماند)، روشن می‌شود. در اصطلاح موحّدون، «برکت» به معنای پاداشی به کار رفته است که به حقوق نظامیان افزوده می‌شود. در گویشهای مغربی، از این واژه، با مفهوم قیدی، معنای «به قدر کفایت» اراده می‌شود. ۲ - واژه‌های هم‌خانواده برکت در قرآنواژههای هم‌خانواده برکت در قرآن به صورتهای تبارَکَ، بارَکَ، بارَکْنا، بُورِکَ، بَرَکات (جمع برکت)، مبارَک و مبارکه (جمعاً ۳۲ مورد) آمده است که کلمه تَبارَک (تَبارک الله، تَبارکَ اسمُ ربَّک، تبارک الذّی) به طور اخص برای خدا به کار رفته است. [۷]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انعام آیه ۹۲، بیروت (۱۹۸۰).
[۸]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انعام آیه ۱۵۵، بیروت (۱۹۸۰).
[۹]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل فرقان آیه ۱، بیروت (۱۹۸۰).
[۱۰]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل زخرف آیه ۸۵، بیروت (۱۹۸۰).
[۱۱]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل برک، بیروت تاریخ مقدمه ۱۳۰۰.
[۱۲]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل برک، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت.
[۱۳]
ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل برک، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴.
سایر مشتقات برکت در قرآن به اشخاص و امکنه‌ای نسبت داده شده است که از لحاظ مادی یا معنوی به این معنی ناظرند: زمین به لحاظ دربرداشتن نعمتهای گوناگون سرزمین شام به لحاظ مواهب مادی و موقعیت خاصّ معنوی حضرت ابراهیم و اسحاق به لحاظ دوام و فزایندگی بخششهای الهی به ایشان حضرت موسی و فرشتگان وحی و وادی مقدس قرآن به لحاظ رستگار کردن انسانها سرزمین مکه یا مسجدالحرام به لحاظ خیرات فراوان یا دوام بندگی خدا در آن حضرت عیسی به لحاظ وجود پُر فایده یا ارشاد به سوی خیرات و یا پایداری در ایمان آب باران به لحاظ رویاندن گیاهان و روزی رساندن به بندگان درخت زیتون به لحاظ فواید بسیار و شب قدر به لحاظ ویژگیهای آن، از جمله نزول یک‌باره قرآن در آن. ۳ - برکت الهی به انبیابرکت الهی همراه با رحمت و سلام شامل حال همراهان نوح در کشتی و اهل بیت ابراهیم نیز بوده است که فراء [۳۶]
یحیی بن زیاد فراء، ج۲، ص۱۸، معانی القرآن، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، چاپ افست تهران.
[۳۷]
یحیی بن زیاد فراء، ج۲، ص۲۳، معانی القرآن، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، چاپ افست تهران.
و ابومنصور ازهری [۳۸]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷.
آن را به سعادت دایمی تفسیر کرده‌اند. [۳۹]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل برک، بیروت تاریخ مقدمه ۱۳۰۰.
در روایات، دعا برای برکت یافتن پیامبر و آل او، مانند حضرت ابراهیم و دودمانش، بویژه در طرز صلوات فرستادن بر رسول اکرم صلی الله وعلیه وآله وسلّم، که از خود آن حضرت نقل شده، فراوان به چشم می‌خورد [۴۰]
آرنت یان ونسینک ، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی ،ج ۱، ص ۱۷۳، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.
[۴۱]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۵، ص۲۱۵ـ۲۱۹، قم ۱۴۰۴.
[۴۲]
محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۴، ص۱۲۱۴، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
که خواستار دوام مواهب معنوی و کرامتهای الهی به آل رسول است. [۴۳]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل برک، بیروت تاریخ مقدمه ۱۳۰۰.
۴ - امور بابرکت در احادیثدر احادیث، گوسفند و بز شیرده، اسب، [۴۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۱۱۴، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۴۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۴، ص۱۸۴، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
آب، آتش، شیر، گوشت، نان (نان در میان مردم «برکت» نام گرفته و بدان سوگند نیز می‌خورند)، [۵۳]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
عسل، سرکه، خانه‌ای وسیع در مکانی مناسب و با همسایگانی خوب، کارهایی چون اطاعت و ذکر خدا و خواندن قرآن،
[۵۷]
محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۶۱۰، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
روزه گرفتن و خوردن سحری در ماه رمضان، [۵۹]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۱۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
داد و ستد سهل و صادقانه [۶۰]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۳، ص۴۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۱]
محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱۲، ص۳، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۲]
محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱۲، ص۵، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و مهلت دادن برای پرداخت بها، [۶۳]
ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۷۶۸، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
اطعام مساکین، به کار بستن احکام دینی، پیوند با خویشان، رفتار نیکو با همسایگان، مواسات با برادران ایمانی، شستن دستها قبل و بعد از خوردن غذا، صرف غذا با جمع، [۷۲]
ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۰۹۴، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نظافت بدن و خانه، [۷۶]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۷۳، ص۳۱۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کم کردن هزینه‌های ازدواج [۷۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۶، ص۸۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۷۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۶، ص۱۴۵، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
برکت آور هستند و در مقابل، نپرداختن زکات [۷۹]
محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة،ج۶، ص۱۴چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳
، ارتکاب گناه، دزدی و خیانت و شرابخواری و فحشاء، سماع غنا به افراط، ظلم قضات، خواب بامدادی، بی توجهی به نظافت خانه، مال اندوزی از راه نامشروع، [۸۴]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۱۹۰، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۸۵]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۴۳۴، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
سوگند خوردن و دروغ‌زنی در معاملات، [۸۶]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۳، ص۴۰۳، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
غافل ماندن از ذکر خدا و تلاوت قرآن برکت زدا شمرده می‌شوند.
همچنین اگر جامعه‌ای به تقوا روی آورد، از برکات آسمان و زمین بهره خواهد برد. [۹۰]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۳۰،بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۱]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۲، ص۴۸۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹۲]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۴، ص۱۸۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
بنابر روایات، فقر، تنگی معیشت، کاهش باران و فراورده‌های زمینی از گیاهان و معادن آثار و نشانه‌های زوال برکت است. بااین‌همه برکت را نباید تنها فراوانیِ کمّی دانست، بلکه کفایت کردن موجود، هر چند کم، نشانه آشکار برکت است. در داستانهای مربوط به برکت یافتن غذا یا آب اندک برای گروه بسیار، بر اثر دعا یا اعجاز رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وسلّم، این معنی آشکار است. ۵ - اعمال و ادعیه مستخرج از آیات و احادیث در کتاب البرکهمحمّدبن عبدالرحمان وصّابی (متوفی ۱۶۶) مجموعه اعمال و ادعیه مستخرج از آیات و احادیث را در کتاب البرکه گردآورده است. فعل برکت به خداوند نسبت داده می‌شود و در روایات بسیاری از پیامبر نقل شده است که ایشان همواره برای اشخاص، خواه فرد و خواه جمع، محصول کشاورزی، تجارت، مواد غذایی و بعضی مکانها از خدا طلب برکت می‌کرده‌اند. [۹۵]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۲۵۱، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹۶]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۴۶۰، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل،ج۱، ص۱۰۵، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹۸]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۴۱۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۹۹]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۱، ص۴۱۸، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۰]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۴، ص۳۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۱]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل،ج ۴، ۱۷۱، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۲]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل،ج ۴، ۳۷۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۳]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ج۶، ص۵۶، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۴]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ۲۱۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۵]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ص۲۲۲، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۶]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ص۳۴۷استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۷]
ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، ص۴۳۰،استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۰۸]
محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۱، ص۲۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰۹]
محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۳، ص۲۱۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱۰]
محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۵، ص۴۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱۱]
محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۱۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱۲]
محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، ص۵۰۶، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
شماری از روایات تاریخی نشان می‌دهند که شخص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وسلّم و اشیای منسوب به ایشان برکت آور بوده و مسلمانان، حتی پس از رحلت آن حضرت، از مرقد ایشان برکت می‌یافته‌اند. [۱۱۳]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۴۰۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۴]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۲۳ـ ۴۵، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۵]
مرتضی عسکری، معالم المدرستین، ج۱، ص۴۳ـ ۴۸، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
در کتب سیره آمده است که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وسلّم، در اثنای هجرت از مکه، قصد دوشیدن گوسفند از شیر رفته‌امّ مَعبَد کرد و از پستان گوسفند، به برکت تماس دست ایشان، شیر فوران یافت. شیعه برای اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم نیز این فضیلت را قایل‌اند و نمونه‌هایی چند از برکت وجود ایشان، در حیات و ممات، گزارش شده است. [۱۱۶]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۴۲، ص۳۱۱ـ ۳۳۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۷]
محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۴۹، ص۳۲۶ـ۳۳۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
برخی علما تبرک جستن به مرقد پیامبر را ناروا دانسته‌اند، لیکن دلیل عمده بیش‌تر ایشان ـ بر خلاف ا بن تیمیه و پیروانش که اینگونه اعمال را شرک می‌دانند ـ حفظ ادب است. جواز تبرک جستن به منبر آن حضرت نیز مؤید همین معنی است. با این‌همه، شواهد بیشماری از یاران رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وسلّم یاد شده که تماس بدنی با مرقد ایشان را نیکو و سبب برکت دانسته‌اند. [۱۱۸]
محسن امین، کشف الارتیاب، ج۱، ص۴۲۹ـ ۴۴۸، تهران ۱۳۴۷.
۶ - سایر امرات بابرکتبرکت یافتن از اولیا و عالمان دینی در متون، بویژه تذکره‌های عرفا، فراوان نقل شده است. [۱۱۹]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه برک ، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
محل اقامت و مسکن اولیا و اشیای متعلق به آنان نیز مبارک تلقّی گردیده است. ۷ - فهرست منابع(۱) علاوه بر قرآن. (۲) ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۳) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴. (۴) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۵) ابن منظور، لسان العرب، بیروت تاریخ مقدمه ۱۳۰۰. (۶) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷. (۷) محسن امین، کشف الارتیاب، تهران ۱۳۴۷. (۸) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۹) محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۰) محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۱) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش. (۱۲) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت. (۱۳) علی بن عبدالله سمهودی، وفاء الوفا، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت. (۱۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم ۱۴۰۴. (۱۵) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت (۱۹۸۰). (۱۶) مرتضی عسکری، معالم المدرستین، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۱۷) محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران. (۱۸) یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، چاپ افست تهران. (۱۹) محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. (۲۰) محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۱) محمدبن عبدالرحمان وصّابی حبشی، البرکه، مصر ۱۳۵۴. (۲۲) آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برکت»، شماره۱۰۱۳. |