مسلمان
مُسلمان یا مُسلِم به کسی گفته می‌شود که به تعالیم دین اسلام معتقد بوده و بر اساس آن عمل می‌کند. از نظر فقهای شیعه، مسلمانی به صرف گفتن شهادتین ثابت می‌شود و بر آن احکامی چون: طهارت بدن، محترم بودن جان، مال و آبرو، صحت عبادات و...مترتب می‌شود. به گفته مورخان، حضرت علی(ع) و حضرت خدیجه(س) اولین مسلمانان بوده‌اند.
واژه مُسلم با مشتقات آن بیش از ۴۰ بار در قرآن استعمال شده و در دو معنای عام و خاص به‌کار رفته است. مسلمان در معنای عام به فردی گفته می‌شود که تسلیم فرمان خداوند است و در معنای خاص بر پیروان و معتقدان به دین حضرت محمد(ص) اطلاق می‌شود. توحید، نبوت و معاد از اعتقادات مشترک میان همه مسلمانان و نماز، روزه و حج برخی از اعمال عبادی مشترک مسلمانان است.
بنا به گزارش مرکز تحقیقاتی پیو (PEW)، جمعیت مسلمانان جهان تا سال ۲۰۱۵ میلادی حدود یک میلیارد و ۷۵۲ میلیون و ۶۲۰ هزار نفر بوده و دین اسلام به عنوان دومین دین پرجمعیت جهان پس از مسیحیت شناخته شده است. طبق تحلیل این مرکز تحقیقاتی، نزدیک به دو سوم (۶۲ درصد) مسلمانان جهان در منطقه آسیا و اقیانوسیه زندگی می‌کنند.
جایگاه و تاریخچه
دین اسلام در سال ۶۱۰ میلادی در شهر مکه واقع در شبه جزیره عربستان با مبعوث شدن محمد بن عبدالله به پیامبری، ظهور یافت و پیروان آن، مسلمان خوانده شدند. گفته می‌شود حضرت علی(ع)، نخستین امام شیعیان و حضرت خدیجه(س) (همسر پیامبر) اولین کسانی بوده‌اند که به دین اسلام گرویدند. به گفته ابن هشام در کتاب السیرة النبویة، پس از امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س)، افرادی چون زید بن حارثه، ابوبکر بن ابی قحافه، عثمان بن عفان، سعد بن ابی وقاص، زبیر بن عوام، عبد الرحمان بن عوف و طلحه بن عبیدالله، نخستین افراد مسلمان بودند.
از عنوان مسلمان یا اسلام در برخی روایات فقهی و در بیشتر باب‌های فقهی مانند طهارت، نماز، زکات، صوم، حج، جهاد، تجارت، وکالت، وصیت، نکاح، صید و ذباحه، احیاء موات، حدود و قصاص سخن رفته است.
واژه‌شناسی
«قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ؛
بادیه‌نشینان گفتند ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاورده‌اید، بلکه بگویید: اسلام آوردیم؛ زیرا هنوز ایمان در دلهایتان وارد نشده است.»
مسلمان یا مُسلِم به فرد یا افرادی گفته می‌شود که به تعالیم دین اسلام معتقد بوده و بر اساس آن عمل می‌کنند. برخی نیز مسلمانی را به مجرد واردن شدن در دین اسلام و تسلیم شدن در برابر پیامبر اسلام(ص) دانسته‌اند.
واژه مسلمان با مشتقات آن بیش از ۴۰ بار در قرآن آمده و دارای دو معنای عام و خاص است. معنای مسلمان در بیشتر آیات در معنای عام و وسیع کلمه به‌کار رفته و به کسی گفته می‌شود که در برابر فرمان خداوند تسلیم بوده و دارای توحید کامل و خالی از هر گونه شرک و بت‌پرستی است. و در معنای خاص به فردی اطلاق می‌شود که از پیروان و معتقدان به دین حضرت محمد(ص) است.
تفاوت مؤمن و مسلمان
فقها با توجه به برخی آیات و روایات بین «مسلمان» و «مؤمن» تفاوت قائل شده‌اند؛ بدین بیان که مؤمن در معنای عام به کسی گفته می‌شود که تمام آنچه را از جانب پیامبر(ص) آمده است، در درونش تصدیق کرده و با زبانش بدان اقرار می‌کند؛ در حالی که مسلمان بودن صرفاً با اقرار زبانی به شهادتین ثابت می‌شود. مؤمن در معنای خاص از نظر فقهای شیعه به کسی گفته می‌شود که به امامت و ولایت امامان شیعه(ع) اعتقاد دارد.
ویژگی‌های مسلمان در روایات
در برخی از روایاتی که رویکرد اخلاقی دارند، ویژگی‌هایی برای مسلمان حقیقی ذکر شده است. به عنوان نمونه در روایتی به نقل از پیامبر(ص) مسلمان واقعی کسی است که مردم از شر زبان و دست او در امان باشند. امام علی(ع) در روایتی، خردورزی، آبروداری و راستگویی، تلاوت قرآن با توجه، دوستی و دشمنی کردن در راه خدا، شناختن ولایت اهل بیت(ع)، رعایت حقوق دیگران و حسن هم‌جواری با مردم را از ویژگی‌های مسلمان حقیقی دانسته است.
اصول اعتقادی
برخی از اصول اعتقادی مشترک بین همه مسلمانان به بیان زیر است:
- توحید: اصلی‌ترین آموزه اعتقادی مسلمانان توحید است. به اعتقاد همه مسلمانان، خداوند یگانه خالق جهان است و شریک ندارد.
- معاد: اعتقاد به بازگشت روح به جسم در قیامت و زنده شدن دوباره او است تا به اعمال او رسیدگی شود؛ نیکوکاران به بهشت و نعمت‌های جاودانی و بدکاران به کیفر و عذاب خود برسند.
- نبوت: اعتقاد مسلمانان به نبوت عبارت است از این که اولاً: حضرت محمد(ص) از طرف خداوند به پیامبری برگزیده شد. ثانیاً: کتاب قرآن از سوی خدا به وی وحی شد و ثالثاً: آخرین پیامبری است که پس از وی دیگر پیامبری نخواهد آمد.
اعمال عبادی
از مهم‌ترین اعمال عبادی مشترک بین همه مسلمانان می‌توان به امور زیر اشاره کرد:
- نماز: بر هر مسلمانی واجب است که در هر روز ۱۷ رکعت نماز بخواند. این ۱۷ رکعت، به نمازهای یومیه معروف است و عبارتند از: دو رکعت نماز صبح، چهار رکعت نماز ظهر و چهار رکعت نماز عصر، سه رکعت نماز مغرب و چهار رکعت نماز عشاء.
- روزه: بر هر مسلمانی واجب است که در ماه رمضان به مدت یک ماه، از اذان صبح تا اذان مغرب از مفطرات روزه خودداری کند.
- حج: بر هر مسلمانی واجب است که در طول عمرش یک‌بار (با فراهم شدن شرایط) به حج برود. آیین عبادی حج هر سال یک‌بار در ماه ذی الحجة و در شهر مکه برپا می‌شود و شمار زیادی از مسلمانان از کشورهای مختلف جهان تجمع کرده و به اجرای مناسک حج می‌پردازند.
احکام فقهی
از نظر فقهای شیعه، مسلمان بودن به صرف گفتن شهادتین یا ترجمه آن تحقق می‌یابد. در شریعت اسلام برای مسلمان آثاری بار شده که برخی از آنها به شرح زیر است:
امام صادق(ع): «الْإِسْلَامُ يُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ وَ تُؤَدَّى بِهِ الْأَمَانَةُ وَ تُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ وَ الثَّوَابُ عَلَى الْإِيمَانِ؛
به وسیله اسلام جان محفوظ است و ادای امانت می‌شود و فروج بدان حلال می‌گردد، ولی ثواب آخرت برای ایمان است.»
- بدن و رطوبت‌های بدن مسلمان پاک است.
- جان، مال و آبروی مسلمان حرمت دارد.
- بر مسلمان واجب است که ختنه کند حتی اگر کهنسال باشد.
- مسلمان بودن در صحت عبادات و اعمالی که درستی آنها متوقف بر قصد قربت بوده، شرط است.
- ازدواج مسلمان با کافر غیر کتابی صحیح نیست. ازدواج زن مسلمان حتی با کافر کتابی نیز صحیح نیست.
- کافر بر مسلمان ولایت و تسلط ندارد؛ یعنی با توجه به قاعده نفی سبیل، خداوند هیچ حکمی را که به سبب آن راه تسلط و ولایتی از کافر بر مسلمان باشد، جعل نکرده است.
- بنا به نظر فقهای شیعه کسی که مسلمان بوده و صریحاً دین اسلام را کنار بگذارد و بگوید من از این به بعد مسلمان نیستم یا یکی از ضروریات دین اسلام را انکار کند و یا یکی از موارد مورد اجماع بین مسلمانان یا شیعیان را انکار کند، مرتد است و احکام ارتداد بر آن جاری می‌شود.
اماکن مقدس مسلمانان
برخی از اماکنی که نزد مسلمانان جهان مقدس به شمار می‌روند، بدین شرح است:
- مسجد الحرام مقدس‌ترین مکان مذهبی در جهان اسلام، واقع در شهر مکه و قبله‌گاه مسلمانان جهان است. این مسجد در گرداگرد کعبه و محیط بر آن واقع شده است.
- مسجد النبی از دیگر اماکن مقدس و مذهبی مسلمانان است که در شهر مدینه واقع شده است. گفته می‌شود این مسجد به دست پیامبر اسلام(ص) در بدو ورود به شهر مدینه ساخته شد.
- مسجد الاقصی اولین قبله‌گاه مسلمانان، از دیگر اماکن مذهبی و مقدس مسلمانان به شمار می‌رود. این مسجد در جنوب شرقی شهر بیت المقدس قرار دارد.
- غار حراء، اولین مکان نزول وحی بر پیامبر اسلام(ص) نیز از اماکن مقدس مسلمانان به شمار می‌رود.
جمعیت
بنا به گزارش مرکز تحقیقاتی پیو (PEW) جمعیت مسلمانان جهان تا سال ۲۰۱۵ میلادی حدود یک میلیارد و ۷۵۲ میلیون و ۶۲۰ هزار نفر بوده و دین اسلام به عنوان دومین دین پرجمعیت جهان پس از مسیحیت شناخته شده است. طبق تحلیل این مرکز تحقیقاتی نزدیک به دو سوم (۶۲ درصد) مسلمانان جهان در منطقه آسیا و اقیانوسیه زندگی می‌کنند. بر اساس گزارش مرکز تحقیقاتی پیو طبق آماری که در سال ۲۰۱۵ میلادی تهیه شده است، ۱۰ کشوری که بیشترین جمعیت مسلمان را به خود اختصاص داده‌اند به ترتیب در جدول زیر نشان داده شده است:
| شماره | کشور | جمعیت | درصد کل جمعیت کشور |
|---|---|---|---|
| ۱ | اندونزی | ۲۱۹/۹۶۰/۰۰۰ نفر | ۸۷/۱ درصد |
| ۲ | هند | ۱۹۴/۸۱۰/۰۰۰ نفر | ۱۴/۹ درصد |
| ۳ | پاکستان | ۱۸۴/۰۰۰/۰۰۰ نفر | ۹۶/۴ درصد |
| ۴ | بنگلادش | ۱۴۴/۰۲۰/۰۰۰ نفر | ۹۰/۶ درصد |
| ۵ | نیجریه | ۹۰/۰۲۰/۰۰۰ نفر | ۵۰ درصد |
| ۶ | مصر | ۸۳/۸۷۰/۰۰۰ نفر | ۹۵/۱ درصد |
| ۷ | ایران | ۷۷/۶۵۰/۰۰۰ نفر | ۹۹/۵ درصد |
| ۸ | ترکیه | ۷۵/۴۶۰/۰۰۰ نفر | ۹۸ درصد |
| ۹ | الجزایر | ۳۷/۲۱۰/۰۰۰ نفر | ۹۷/۹ درصد |
| ۱۰ | عراق | ۳۶/۲۰۰/۰۰۰ نفر | ۹۹ درصد |
همچنین بنا به گزارش این مرکز تحقیقاتی در سال ۲۰۱۷ میلادی جمعیت مسلمانان ایالات متحده آمریکا حدود سه میلیون ۴۵۰ هزار نفر و حدود ۱/۱ درصد کل جمعیت این کشور بوده است و در قاره اروپا شمار مسلمانان از سال ۲۰۱۰ میلادی تا ۲۰۱۶ میلادی از ۱۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر به ۲۵ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر (از ۳/۸ درصد تا ۴/۹ درصد) افزایش یافته است.
فرقه‌ها
فرقه‌های شیعه و سنی از پرجمعیت‌ترین فرقه‌های مسلمان به شمار می‌روند. مطابق گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، از کل جمعیت مسلمان جهان ۱۰ تا ۱۳ درصد آن شیعه و ۸۷ تا ۹۰ درصد آن سنی‌اند. بنا به گزارشی دیگر جمعیت شیعیان (شامل امامیه، اسماعیلیه و زیدیه) امروز بیش از ۳۰۰ میلیون نفرند که ۱۹/۱ درصد یا یک پنجم از کل جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل داده و حدود ۴/۱ درصد یا یک بیست و پنجم از کل جمعیت جهان را تشکیل داده‌اند.
نگارخانه
مسجد النبی، مدینه، عربستان
مسلمانان در حال نماز جماعت
پانویس
- ↑ جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱ش، ج۱۱، ص۳۰۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن هشام، السیرة النبویة، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۶۲-۲۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶۸-۷۶.
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۱۱.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۱۴.
- ↑ ویکس، دانشنامه اقوام مسلمان، ۱۳۸۳ش، مقدمه، ص۲.
- ↑ سید شرف الدین، آیین همزیستی مسلمانان، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۳۲۸-۳۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۷۰۳؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۳۲۸-۳۲۹.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۱۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶۸-۷۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۳۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۵، ص۳۱۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۳۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۱۵۸-۱۵۹؛ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱؛ کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۹۲.
- ↑ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ یحیی، «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ص۱۹۶؛ صافی، تجلی توحید در نظام امامت، ۱۳۹۲ش، ص۲۱.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ علامه مجلسی، حق الیقین، انتشارات اسلامیه، ج۲، ص۳۶۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حلی، کشف المراد، ۱۴۳۰ق، ص۴۸۰-۴۸۵؛ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۸ش، ج۲۶، ص۱۲۷.
- ↑ اسکویی، نبوت، ۱۳۹۰ش، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۷، ص۱۲.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۶۳؛ شیخ انصاری، کتاب الحج، نشر تراث الشیخ الاعظم انصاری، ص۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۶۵، ص۳۱۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۶۳۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶۹.
- ↑ دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۱۳
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۱، ص۲۶۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۷، ص۱۶۱.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۹۲.
- ↑ حسینی، العناوین الفقهیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۵۰.
- ↑ هاشمی، در باب تکفیر و ارتداد، ۱۴۰۰ش، ص۸۵.
- ↑ مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، مسجد النبی(ص)، نشر مشعر، ص۳.
- ↑ مؤسسه فرهنگی هنری مشعر، مسجد النبی(ص)، نشر مشعر، ص۳.
- ↑ موسی غوشه، تاریخ مجموعه مسجد الاقصی، ۱۳۹۰ش، ص۷.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۳.
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
منابع
- ابن شعبه حرانی، ابومحمد حسن بن علی، تحف العقول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت جهان، ترجمه محمود تقی زاده داوری، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۹۳ش.
- ایجی، عضد الدین، شرح المواقف، قم، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
- بیابانی اسکویی، محمد، نبوت، تهران، انتشارات نبأ، ۱۳۹۰ش.
- جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- حسینی، سید میر عبد الفتاح، العناوین الفقهیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- سید شرف الدین، عبدالحسین، آیین همزیستی مسلمانان، قم، نشر حبیب، ۱۳۹۳ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دار التفسیر، چاپ هفتم، ۱۴۲۷ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۲۳ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب الحج، قم، تراث الشیخ الاعظم انصاری، بی‌تا.
- صافی، لطف الله، تجلی توحید در نظام امامت، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۲ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، حق الیقین، قم، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۳۰ق.
- کریمی، جعفر، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، ۱۴۰۶ق.
- محقق حلی، جعفر بن الحسن، شرایع الاسلام، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- ویکس، ریچارد، دانشنامه اقوام مسلمان، ترجمه معصومه ابراهیمی و پیمان متین، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۳ش.
- هاشمی، سید صدرا، در باب تکفیر و ارتداد، تهران، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
- یحیی، عثمان بن اسماعیل، «سیر مسآله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ترجمه علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، در مجله معارف، شماره ۱۶ و ۱۷، فروردین و آبان ۱۳۶۸ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، چاپ اول، بی‌تا.
- Diamant, Jeff, ، Pew Research center: April 2019, seen at: February 2022.
- Desilver, Drew and Daivid Masci, ، Pew Research Center, 31 January 2017, seen at: 2 February 2022.
- Mohamed, Besheer, ، Pew Research
Center: 3 January 2018, seen at: 5 February 2022.
- Hackett, Conrad, ، Pew Research Center: 29 November 2017, seen at: 7 Februar 2022.