عصمت پیامبران

عصمت پیامبران پاکی پیامبران از ارتکاب هرگونه گناه، زشتی و بدی. عصمت پیامبران را از اصول مشترک همه ادیان دانسته‌اند؛ اما درباره چیستی و مراتب آن اختلاف‌نظر وجود دارد. عالمان مسلمان درباره مصونیت پیامبران از شرک، کفر و عدم خطا در دریافت و ابلاغ وحی، اتفاق نظر دارند؛ اما درباره مصونیتشان از دیگر گناهان و همچنین مصونیت از خطا در امور روزمره دچار اختلاف نظر شده‌اند. به باور بیشتر آنها، پیامبران در این دو زمینه هم معصوم هستند.

منشأ عصمت پیامبران را ناشی از لطف خداوند یا علم راسخ آنان درباره طاعت و گناه دانسته‌اند که اولاً قابل تعلیم نیست و ثانیاً مغلوب شهوت‌ها نمی‌‌شود.

در قرآن از عصمت پیامبران، به صراحت، سخن گفته نشده است؛ اما مفسران ذیل آیاتی مانند آیه ۳۶ سوره بقره درباره اخراج آدم و حوا از بهشت، درباره عصمت سخن گفته‌اند. متکلمان مسلمان برای اثبات عصمت پیامبران، از دلایل عقلی همچون دلیل اعتماد استفاده کرده‌اند. آنها در این زمینه، به آیاتی از قرآن، از جمله آیه هفتم سوره حشر نیز استناد می‌کنند.

مخالفان عصمت پیامبران به آیاتی از قرآن استناد کرده‌اند که عصمت همه پیامبران یا برخی از آنان را زیر سوال برده است. در پاسخ گفته شده است این آیات، متشابه بوده و باید با ارجاع به آیات محکم، تأویل و تفسیر شود. همچنین آیات ناسازگار با عصمت پیامبران، بر ترک اولی حمل شده که با معنای متعارفِ از خطا و گناه متفاوت است.

مفهوم‌شناسی

عصمت پیامبران، به معنای پاکی پیامبران از ارتکاب هر گونه زشتی و بدی. عصمت انبیا را ویژگی‌ای درونی دانسته‌اند که سبب می‌شود آنان اعمال نادرست را از اعمال نیکو به‌وضوح تشخیص دهند.

در فرهنگ اسلامی برای بیان مفهوم عصمت پیامبران از کلماتی مانند تنزیه، توفیق، صدق و امانت نیز استفاده شده است.

جایگاه و اهمیت

عصمت پیامبران در زمینه وحی را از اصول مشترک و مورداتفاق همه ادیان الهی می‌دانند؛ هرچند درباره چیستی و مراتب آن، میان الهی‌دانان ادیان، از جمله متکلمان مسلمان اختلاف‌نظر وجود دارد.

برخی معتقدند عصمت پیامبران از ابتدای ظهور اسلام در میان مسلمانان رواج یافته است. برای مثال گزارش کرده‌اند که خلیفه اول در تجلیل از پیامبر اسلام(ص)، او را معصوم از خطا دانسته است. همچنین نقل کرده‌اند که امام علی(ع) برای تبیین مقام انبیا، از واژه عصمت استفاده کرده است. با این حال برخی از اندیشمندان بر این عقیده‌اند که کاربرد اصطلاح عصمت، همچون دیگر اصطلاحات کلامی، مربوط به بعد از پیدایش علم کلام و هم‌زمان با امامت امام صادق(ع) بوده است. در قرآن به‌صورت صریح از عصمت پیامبران سخن نیامده است؛ ولی مفسران در تفسیر آیاتی از قرآن به آن پرداخته‌اند. آیات ۳۶ سوره بقره، ۲۳ سوره اعراف و ۱۲۱ سوره طه درباره داستان آدم و حوا و برخورد آنها با شیطان، آیه ۳۳ سوره آل عمران درباره برگزیدگی برخی پیامبران و همچنین آیات ۳ تا ۵ سوره نجم درباره اینکه پیامبر اسلام(ص) با تکیه بر وحی سخن می‌گوید، نه از روی هوا و هوس از جمله این آیات است.

گستره

عصمت پیامبران در چند مرحله و مرتبه تصویر شده است که به‌ترتیب عبارت‌اند از: عصمت از شرک و کفر، مصونیت در دریافت و ابلاغ وحی، مصونیت از گناه کبیره و صغیره و مصونیت از خطا در امور روزمره. به گفته جعفر سبحانی، متکلمان مسلمان در خصوص مرتبه اول و دوم، اتفاق‌نظر دارند. همه بر این باورند که پیامبران قبل و بعد از نبوت مرتکب شرک یا کفر نشده و نمی‌شوند. همچنین متکلمان شیعه و سنی برآن‌اند که انبیا در دریافت، حفظ و ابلاغ وحی از خیانت عمدی، سهو و خطا مصون هستند. البته در این میان قاضی عبدالجبار، پیشوای معتزلیان در قرن پنجم قمری، کذب سهوی را در تبلیغ رسالت جایز دانسته است.

در خصوص مرتبه سوم هم میان متکلمان شیعه اتفاق‌نظر هست؛ یعنی به باور آنان، پیامبران از هر گونه گناه کبیره و صغیره معصوم هستند. تنها شیخ مفید انجام‌دادن گناه صغیرهٔ سهوی را که حاکی از خِفت‌طَبع نباشد، برای پیامبران پیش از بعثتشان ممکن دانسته است.

مرتبه چهارم، یعنی مصونیت از خطا در امور روزمره را هم بیشتر عالمان شیعه پذیرفته‌اند و می‌گویند گفتار و کردار پیامبران در امور فردی و اجتماعی روزمره نیز مصون از خطا است؛ شیخ صدوق با استناد به روایت ذوالشمالین، سهو النبی را پذیرفته و اعتقاد به عصمت پیامبران از اشتباه را غلو و تفویض دانسته است. درباره سهو پیامبر(ص)، در کتاب اصول کافی نیز روایاتی نقل شده است.

علامه طباطبایی هم معتقد است مواردی که با وحی و هدایت مردم ارتباط ندارد، خارج از بحث عصمت است. او می‌گوید به‌استثنای پیامبر اسلام(ص) به دلیل فضیلت خاص الهی‌اش، بنا بر برخی از آیات قرآن، پیامبران در امور روزمره دچار اشتباه و نسیان شده‌اند که برخی موارد آن عبارت‌اند از: نسیان حضرت آدم درباره عهدش، درخواست حضرت نوح مبنی بر نجات فرزند گنهکارش از طوفان، خروج غضبناک حضرت یونس از قومش و قضاوت اشتباه حضرت موسی درباره حضرت هارون پس از گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل.

منافات نداشتن عصمت پیامبران با اختیار

گروهی بر این باورند که عصمت و اختیار با هم منافات‌دارند. برخی برپایه این مبنا، عصمت پیامبران را انکار کرده‌اند و برخی دیگر جبری‌بودن عصمت پیامبران را نتیجه گرفته‌اند. از استدلال‌های گروه اخیر، این است که انسان ملازم با خطا و گناه است و هر اندازه تلاش کند، در برخی موقعیت‌ها، مرتکب خطا می‌شود. بنابراین زمانی که انسانی به مقام عصمت دسترسی پیدا می‌کند، قطعاً در اثر جبر عوامل بیرونی است. اینان برای اثبات جبری‌بودن عصمت پیامبران به آیات قرآن هم تمسک کرده‌اند.

از جمله این آیات، آیه ۴۶ سوره ص است که در آن عبارت «اخلصناهم» (آن‌ها را خالص کردیم)، در خصوص پیامبران به کار رفته است. همچنین است آیه تطهیر، که طبق آن، خداوند تنها برخی از انسان‌ها را از گناهان پاک کرده است.

در مقابل این نظر، علامه طباطبایی گفته است خدا به پیامبران علم داده است تا باطن گناه را درک کنند. بنابراین آن‌ها به‌علت آگاهی از زشتی گناه، مرتکب آن نمی‌شوند، نه از روی جبر. او علم انبیا به گناهان را به علم انسانی به مسموم‌بودن یک غذا تشبیه ‌کرده است که در نتیجه آن از خوردن غذای مسموم دوری می‌کند.

جعفر سبحانی هم نوشته است مقام عصمت به اراده خدا نصیب معصوم می‌شود و برخی آیات بر موهبتی‌بودن آن تأکید دارند؛ ولی مقدمات کسب مقام عصمت، با تلاش و مبارزه با خواست‌های نفسانی محقق می‌شود. بنابراین با اختیار قابل‌جمع است.

دلایل

دلایل عصمت پیامبران را به دو دسته دلایل عقلی و نقلی تقسیم کرده‌اند:

دلایل عقلی

مهم‌ترین دلیل عقلی بر عصمت پیامبران را جلب اعتماد مردم به آنها دانسته‌اند. بر اساس این دلیل که آن را «دلیل اعتماد» نام نهاده‌اند، اگر عمل پیامبران با گفتارشان مطابق نباشد، مردم رهبری‌شان را نخواهند پذیرفت.

دیگر دلیل عقلی، نقض‌ِغرضِ رسالت است. گفته‌اند با توجه به وجوب اطاعت از پیامبران، اگر آن‌ها گناهی انجام دهند، آیا باید از آنها پیروی کنیم یا خیر؟ اگر پیروی کنیم نقض‌ِغرض پیش می‌آید؛ زیرا پیامبران برای هدایت آمده‌اند. پیروی‌نکردن هم به تحقیر شأن رسالت پیامبران منجر خواهد شد.

دلایل نقلی

دلایل نقلی شامل آیات قرآن و روایات است. به‌گفته مفسران آیاتی چند از قرآن بر عصمت پیامبران دلالت دارند. علامه طباطبایی آیات ۶۴، ۶۹ و ۱۶۵ سوره نساء، آیه ۹۰ سوره انعام و آیه ۱۷ سوره کهف را از جمله این آیات می‌داند.

در آیه ۱۷ سوره کهف آمده است: «هرکه را خدا هدایت کند، او هدایت‌یافته است». به‌باور علامه طباطبایی، این آیه هرگونه گمراهی‌ای را از هدایت‌یافته‌گان نفی می‌کند و از آنجا که هر گناهی نوعی گمراهی است، دلالت می‌کند که پیامبران هیچ گناهی مرتکب نمی‌شوند.

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا تأکید شده است. از جمله آن‌ها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند.»

اشکالات و پاسخ‌ها

مخالفان عصمت پیامبران با استناد به برخی از آیات قرآن و روایات عصمت پیامبران را انکار کرده‌اند.

نومیدی و بدگمانی به وعده الهی

منکران عصمت پیامبران،‌ براساس آیه «حَتَّیٰ إِذَا اسْتَیأَسَ الرُّ‌سُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُ‌نَا فَنُجِّی مَن نَّشَاءُ...؛ تا هنگامی که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم‌] پنداشتند که به آنان واقعاً دروغ گفته شده، یاری ما به آنان رسید...» به نومیدی و بدگمانی پیامبران به وعده الهی استدلال کرده و آن را دلیل بر انکار عصمت آنها دانسته‌اند؛ زیرا لازمه جمله «وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا» این است که پیامبران گمان کردند خداوند به آنها درباره نصرت دروغ گفته است.

در جواب این شبهه، علامه طباطبایی مقصود از ضمیر در «ظنّوا» را مردم دانسته نه پیامبران. در این صورت معنای آیه چنین می‌شود: لجاجت مردم در عدم اجابت دعوت پیامبران باعث مأیوس شدن پیامبران شد و مردم گمان کردند وعده عذاب دروغ است. آیت الله سبحانی همه ضمایر در آیه را به پیامبران ارجاع داده و معتقد است پیامبران گمان نکردند که خدا به آنها دروغ گفته؛‌ بلکه وضع و حال آنان به گونه‌ای شده بود که دیگران چنین تصوری درباره آن پیامبران داشتند.

راهیابی القائات شیطانی بر پیامبران

از ظاهر آیه «وَمَا أَرْ‌سَلْنَا مِن قَبْلِک مِن رَّ‌سُولٍ وَلَا نَبِی إِلَّا إِذَا تَمَنَّیٰ أَلْقَی الشَّیطَانُ فِی أُمْنِیتِهِ فَینسَخُ الله مَا یلْقِی الشَّیطَانُ...؛ و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می‌نمود، شیطان در تلاوتش القای [شبهه‌] می‌کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می‌کرد محو می‌گردانید...» برای انکار عصمت و سلب اعتماد از پیامبران استفاده شده است؛ زیرا طبق مضمون آیه شیطان در اندیشه، زبان و خواسته‌های پیامبران مداخله می‌کرد؛ ولی خداوند آنچه را که شیطان القا کرده بود، محو و نابود می‌کرد. افسانه غرانیق مؤیدی بر این دیدگاه دانسته شده است.

چنین تفسیری از مفاد آیه را مخالف دیگر آیات قرآن دانسته‌اند که شیطان در اراده و تصمیمات بندگان خدا هیچ دخالتی ندارد و قطعا روشن‌ترین مصداق بندگان خدا پیامبران هستند. برخی چگونگی مداخله شیطان را وسوسه مردم و شورش و مخالفت آنها بر علیه پیامبران دانسته‌اند که پیامبران را در دست‌یابی به نقشه‌ها و تمنیاتشان (گسترش دین الهی و هدایت مردم) ناکام می‌سازد. محو آثار مداخله شیطان را نیز همان نصرت‌های الهی معرفی کرده‌اند.

گناه‌کار بودن همه مردم حتی پیامبران

گفته شده در آیه «وَلَوْ یؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَ‌ک عَلَیهَا مِن دَابَّةٍ...؛ و اگر خداوند مردم را به [سزای‌] ستمشان مؤاخذه می‌کرد، جنبنده‌ای بر روی زمین باقی نمی‌گذاشت...» ظلم به تمام مردم نسبت داده شده و مراد از ظلم، معصیت است؛ پس آیه دلالت دارد که تمام مردم از جمله پیامبران گناه‌کارند.

فخررازی در پاسخ گفته است با استناد به آیاتی همچون آیه ۳۲ سوره فاطر، همه مردم ظالم نیستند؛ بلکه مراد از واژه «الناس» در آیه یا همه ظالمین مستحق عذاب هستند یا مشرکانی که در آیات پیشین از آنها سخن گفته شده بود. از نظر علامه طباطبایی، مراد از ظلم در آیه اعم از معصیت و ترک اولی است و ممکن است ترک اولی از پیامبران صادر می‌شود.

آیات ناسازگار با عصمت برخی از پیامبران

ظاهر برخی از آیات قرآن را ناسازگار با عصمت عده‌ای از پیامبران همچون آدم(ع)، نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، یوسف(ع)، یونس(ع) و پیامبر اسلام(ص) معرفی کرده‌اند.

آیت الله سبحانی مهم‌ترین شبهات و دستاویز منکران عصمت انبیاء را همین آیات دانسته است. احمد امین مصری، با استناد به همین آیات عصمت پیامبران از گناه کبیره و صغیره را قبل و بعد از نبوت، غلو و مخالف صریح آیات قرآن شمرده است.

پاسخ‌های کلی

مفسران تک تک آیات ناسازگار با عصمت پیامبران را مورد بررسی قرار داده و شبهات مربوطه را نقد کرده‌اند؛ اما پاسخ‌های کلی نیز ارائه شده است از جمله:

• آیات ناظر بر عصمت انبیاء، آیات محکمات و آیات در ظاهر مخالف عصمت پیامبران،‌ آیات متشابه هستند که باید با ارجاع به آیات محکمات تفسیر و معنا شوند.
• اگر دلیلی برخلاف مقتضای دلایل قطعی وجود داشت، یا باید آن را کنار گذاشت یا به تأویل برد؛ بنابراین آیاتی که در ظاهر با عصمت پیامبران ناسازگار است، باید تاویل برده شوند.
• اگر ترک اولی را بر پیامبران جایز بدانیم، در این صورت تمام آیاتی که با عصمت پیامبران ناسازگار است، بر ترک اولی حمل می‌شود؛ ولی اگر ترک اولی را جایز ندانیم، باید گفت آن قضایا دارای مصلحتی بوده‌اند که ما آن را درک نمی‌کنیم مانند داستان حضرت موسی(ع) و خضر(ع).

در بعضی روایات نیز به آیات موهم عدم عصمت پیامبران اشاره و به آنها پاسخ داده شده است؛ از جمله در روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است در مجلس مأمون با حضور علمای ادیان و فرق مختلف، شخصی به نام علی بن جهم پرسید آیا شما معتقد به عصمت پیامبران هستید؟ امام رضا(ع) فرمود:‌ بله. سپس علی بن جهم درباره چگونگی تفسیر آیاتی همچون آیه ۱۲۱ سوره طه، آیه ۸۷ سوره انبیاء و آیه ۲۴ سوره یوسف سؤال کرد که امام رضا(ع) ضمن نهی از نسبت دادن زشتی‌ها به پیامبران و تفسیر به رأی آیات قرآن، تفسیر صحیح تک تک آیات را فرمودند.

کشتن قبطی توسط حضرت موسی

موسی(ع) با دو مرد (یکی از پیروانش و دیگری مصری) مواجه شد که با یکدیگر درگیر بودند. آن‌که از پیروانش بود از او درخواست کمک کرد، موسی برای رهایی او، با مشت ضربه‌ای بر قبطی زد که منجر به مرگ او شد. پس از آن، موسی(ع) گفت: «این از عمل شیطان است» و «خدایا من به خودم ستم کردم و آمرزشت را نصیب من فرما».

برخی معتقدند این داستان، نشانه معصوم نبودن موسی(ع) است؛ زیرا اگر قبطی مستحق قتل نبوده، موسی(ع) با کشتن او معصیت کرده و اگر قبطی، مستحق قتل بوده، موسی(ع) گناه کرده و براساس آیات قرآن از خداوند طلب بخشش کرده است. در مقابل، مفسران معتقدند مرد قبطی مستحق قتل بود و کشتن او گناه محسوب نمی‌شد. هرچند بهتر بود که موسی(ع) کشتن او را به تأخیر می‌انداخت؛ زیرا این کار، موجب به زحمت افتادن وی و خروجش از مصر شد. این ترک اولی موسی(ع) بوده و استغفار او نیز برای همین ترک اولی بوده است. برخی مفسران اهل سنت معتقدند کشتن قبطی، قتل خطایی بوده و قتل خطایی از گناهان صغیره است و موسی(ع) به خاطر ارتکاب این صغیره، استغفار کرده است.

کتاب‌شناسی

درباره عصمت پیامبران در بیشتر کتب کلامی بحث و گفتگو شده است. افزون بر این کتبی مستقل هم در این باره به نگارش درآمده است از جمله:

• تنزیه الانبیاء، اثر سیدمرتضی(۳۵۵-۴۳۶ق)، فقیه و متکلم امامی قرن چهارم و پنجم، به بررسی عصمت انبیاء و ائمه(ع) پرداخته و به شبهات و آیات و روایاتی که در ظاهر منافی عصمت انبیاء هستند، پاسخ داده است. این کتاب با عنوان‌ «تنزیه الانبیاء: پژوهشی قرآنی درباره عصمت پیامران و امامان(ع)» به فارسی ترجمه شده است.
• عصمة الانبیاء، به قلم فخرالدین رازی(م۶۰۶ق)، فقیه، متکلم و مفسر اهل سنت. این کتاب که با انگیزه دفاع از ساحت پیامبران الهی در مقابل شبهات و تهمت‌ها به نگارش درآمده، پس از اشاره به دیدگاه‌های گوناگون درباره عصمت انبیاء و ادله عصمت آنها، به بررسی و نقد شبهات مخالفین عصمت می‌پردازد و در فصول مختلف شبهات وارده بر پیامبرانی چون آدم، نوح، ابراهیم، موسی، داوود، سلیمان و پیامبر اسلام(ص) طرح و نقد می‌کند.
• تنزیه الانبیاء عن ما نَسَبَ إليهم حُثالة‌ الاغبیاء، تألیف علی بن احمد معروف به ابن خُمَیر(م۶۴۰ق) از عالمان قرن ششم و هفتم قمری. این کتاب نیز در پاسخ به شبهات عصمت پیامبران به نگارش درآمده و شبهات درباره برخی از پیامبران‌(ع) همچون آدم، داوود، سلیمان، موسی، یونس و پیامبر اسلام(ص) را بررسی کرده است.

از دیگر آثار مستقل درباره عصمت انبیاء می‌توان این موارد را نام برد: «عصمة الانبیاء فی القرآن الکریم» جعفر سبحانی، «عصمة الانبیاء و الرسل» سیدمرتضی عسکری، «عصمة الانبیاء فی القرآن؛ مدخل الی النبوة العامة» سید کمال حیدری، «عصمة الانبیاء» زین العابدین عبدعلی طاهر الکعبی،‌ «عصمة الانبیاء بین الیهودیة و المسیحیة و الاسلام» محمود ماضی،‌ «مراجعات فی عصمة‌ الانبیاء من منظور قرآنی» عبدالسلام زین العابدین، «نور عصمت بر سیمای نبوت؛ پاسخ به شبهات قرآنی عصمت» جعفر انواری.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون