جهاد ابتدایی
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
| فروع دین |
|---|
| نماز |
|
نماز واجب • نمازهای یومیه • نماز مستحبی • نماز جمعه • نماز عید • نماز جماعت • نماز آیات • نماز میت • ارکان نماز • واجبات نماز |
| دیگر عبادت‌ها |
|
روزه • خمس • زکات • حج • جهاد امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری |
| احکام طهارت |
|
وضو • غسل • تیمم نجاسات • مطهرات |
| احکام مدنی |
| وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث |
| احکام خانواده |
| ازدواج • ازدواج موقت • تعدد زوجات • نشوز • محارم • طلاق • مهریه • شیردادن • آمیزش • استمتاع • صیغه ازدواج • ام ولد • ظهار • لعان • ایلاء • خلع و مبارات |
| احکام قضائی |
| قضاوت • دیات • حدود • قصاص • تعزیرات |
| احکام اقتصادی |
| عقود: (تجارت • مضاربه • اجاره) • محرمات (رشوه • ربا • احتکار • مکاسب محرمه) • احکام وابسته (مجهول المالک، وجوهات شرعی • کفاره • جزیه) |
| احکام دیگر |
| حجاب • صدقه • نذر • تقلید • خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها • وقف • قسم • فسخ • ابراء • اقاله • وقف |
| جستارهای وابسته |
| بلوغ • فقه • احکام شرعی • توضیح المسائل • واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروه • نیت • قصد قربت • مسائل مستحدثه |
جهاد ابتدایی، به معنای آغاز جنگ از سوی مسلمانان علیه مشركان و كفار، با هدفِ گسترشِ اسلام و برقراری توحید و عدالت است.
بیشتر فقهای شیعه حضور امام معصوم، قدرت کافی مسلمانان برای جهاد و دعوت کفار به اسلام پیش از آغاز جنگ را از شرایط جهاد ابتدایی دانسته‌اند؛ ولی عده‌ای از فقها، از جمله شیخ مفید (۳۳۶ق یا ۳۳۸ق ـ۴۱۳ق)، سید ابوالقاسم خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش)، سیدعلی خامنه‌ای (زاده ۱۳۱۸ش)، حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) و محمد مؤمن (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) حضور امام معصوم را برای وجوب جهاد ابتدایی، شرط ندانسته‌اند.
برخی از فقها و پژوهشگران جنگ‌های زمان پیامبر(ص) و امامان(ع) را دفاعی دانسته‌اند، در مقابل محمدتقی مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) دفاعی‌خواندن همه جنگ‌های اسلام را ناشی از قرارگرفتن در چارچوب معیارها و ارزش‌های مورد پذیرش فعلی و حاکم بر بسیاری از کشورهای جهان می‌داند.
علمای شیعه در پاسخ به شبهه تعارض جهاد ابتدایی با آزادی عقیده و آیه لا اکراه فی الدین، تصریح کرده‌اند از آیات جهاد نمی‌توان برداشت کرد که کافران و مشرکان را باید وادار به پذیرش اسلام کرد. زیرا هدف از جهادِ ابتدایی کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم‌شدن زمینه انتخاب آزادانه دین است.
مفهوم‌شناسی
جهاد ابتدایی به معنای جنگ با مشركان و كفار برای دعوت آنان به اسلام و توحید و برقراری عدالت است؛ که آغازگر آن مسلمانان هستند. آیت‌الله منتظری (از مراجع تقلید) جهاد ابتدایی را به معنای ارائه دين اسلام و ارزش‌هاى آن به ساير ملّت‌ها دانسته؛ که در پی از بین بردنِ ظلم، حاكميت‌ِ ظالم و زمینه‌ساز برای تحقق دین الهی با اختیار و انتخاب مردم است.
جایگاه و اهمیت
محمدتقی مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) از فقهای شیعه، جهاد ابتدایی را از «ضروریات فقه اسلامی» خوانده و بر این باور است که فقهای شیعه و سُنّی در مشروع‌بودن آن اتفاق‌نظر دارند. به‌گفته برخی جهاد ابتدایی، مطابق نظر مشهور فقها واجب کفایی دانسته شده و بیشتر عالمانِ شیعه به‌ویژه فقهای سده‌های نخست قمری، معتقدند جهاد ابتدایی با این افراد واجب است؛ کفار، گروهی از اهل کتاب (مانند يهوديان، مسيحيان و زرتشتيان) که پرداخت جزیه و زندگی با قوانین حکومت اسلامی را نمی‌پذیرند.
حسینعلی منتظری و ناصر مکارم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش) از فقهای شیعه و نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی (۱۳۰۲-۱۳۸۵ش)، جهادهای صدر اسلام را دفاعی خوانده؛ که با هدفِ نجاتِ مظلومان و رفعِ موانع تبلیغ اسلام انجام می‌شده است. در مقابل مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) معتقد است دفاعی‌خواندن همه جنگ‌های اسلام از سوی اندیشمندان مسلمان، به‌این جهت بوده است تا در چارچوب معیارها و ارزش‌های مورد پذیرش فعلی و حاکم بر بسیاری از کشورهای جهان (مانند لیبرالیسم و آزادی‌خواهی)، قرار گرفته و توجیه‌پذیر باشد.
شرایط جهاد ابتدایی
بنابر نظرات مشهور عالمان شیعه، جهاد ابتدایی سه شرط دارد:
- حضور معصوم: بنابراین در زمان غیبت، جهاد ابتدایی جایز نیست.
- قدرت کافی مسلمانان برای آغاز جهاد.
- دعوت کفار به اسلام و اتمام‌حجت با آنها، پیش از آغاز جنگ.
حضور امام معصوم و اجازه وی یا نائب خاص او، بنابر قول مشهور فقهای شیعه از جمله شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، قاضی ابن‌براج (حدود ۴۰۰ تا ۴۸۱ ق)، ابن‌ادریس (حدود ۵۴۳ـ۵۹۸ق)، محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، شهید ثانی (۹۱۱-۹۵۵ یا ۹۶۵ق) و صاحب جواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، شرط انجام جهاد ابتدایی است و شامل نایبان عام (فقها) نمی‌شود.
با این حال برخی از فقها مانند شیخ مفید، ابوالصلاح حلبی (۳۷۴-۴۴۷ق)، و سلار دیلمی (درگذشت: ۴۴۸ق)، حضور امام معصوم را شرط جهاد ابتدایی نمی‌دانند از این‌رو انجام آن در زمان غیبت را جایز می‌شمرند. برخی فقهای معاصر نیز مانند سید ابوالقاسم خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) سیدعلی خامنه‌ای (زاده ۱۳۱۸ش)، حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش)، و محمد مؤمن (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش)، شرط حضور امام معصوم را بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان، قابل اثبات ندانسته و بر این باورند که جهاد ابتدایی، به شرط فراهم بودن شرایط در زمان غیبت امام معصوم نیز، واجب است؛ و به گفته برخی تعبیر «امام عادل» در احادیثِ جهاد، به معنای امام معصوم نیست.
تعارض با آزادی عقیده
به‌اعتقاد برخی جهاد ابتدایی، به گسترش اسلام از راه تحمیل عقیده بر مردم منجر می‌شود و با آیه «لاَ إِكْراهَ فی الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ» که اکراه و اجبار در دین را نفی می‌کند، در تعارض است. علمای شیعه در پاسخ به این شبهه، رویکردهای متفاوتی داشته‌اند؛ از جمله:
- همه آیات جهاد در قرآن، چه به طور مستقیم و چه غیرمستقیم، مشروط و مقید به این است که جهاد باید برای کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم شدن زمینه انتخاب آزادانه دین انجام شود، نه برای تحمیل دین. برخی با همین رویکرد، همه جهادها را جهاد دفاعی دانسته‌اند.
- در هیچ یک از آیات جهاد، بر مسلمانان واجب نشده است که با مشرکان بجنگند و آنها را وادار به پذیریش اسلام کنند و اگر نپذیرفتند، آنها را بکشند. علاوه بر اين، به اعتقاد آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، گسترش امور اعتقادى، با زور امكان‌پذير نيست.
- محمدتقی مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) معتقد است مشروعیتِ «جهاد ابتدایی» در اسلام، با هدفِ شناختِ حق و پرستشِ خداوند و حاکم‌شدنِ دین خدا انجام می‌شود. نه برای قدرت‌طلبی و دست‌انداختن به منافع اقتصادی و مادی هر جامعه‌ای؛ زیرا پرستش خداوند در سرتاسر جهان، از حقوق او محسوب شده است تا بوسیله جهاد ابتدایی (که به نوعی دفاع از توحید است) شرک، کفر، ظلم و فسادِ مشرکان و کافران از بین برود و نظام توحيدی بر جهان حاکم شود. نه به این معنا که همه افراد در تمام عالم به زور و اجبار مسلمان شوند. به گفته آیت‌الله منتظری این معنا با آیه ۲۵۶ سوره بقره تناسب دارد.
تک‌نگاری
- جهاد ابتدایی در سنت و سیره نبوی اثر محمد مروارید، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش.
نویسنده در این اثر ضمن بیان مفهومِ جهاد و انواع آن، معتقد است جهاد ابتدایی به‌رغم تفاوتی که با جهاد دفاعی دارد؛ در سیره رسول خدا(ص) با معیارِ جهاد دفاعی و با هدفِ برقراری امنیت و استقرار مسلمانان بوده است.
- جهاد ابتدایی در قرآن کریم اثر محمدجواد فاضل لنکرانی، تقریر و تدوین محمدحسن دانش، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۷ش.
نویسنده در این اثر با رویکرد فقهی و تفسیری، آیاتی که بر جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان دلالت دارند را، مورد بررسی قرار داده و مشروعیت جهاد ابتدایی اثبات کرده است. سپس به شبهه کسانی که برخی آیات قرآن را در تعارض با مشروعیت جهاد ابتدایی دانسته‌اند را، با روشِ اجتهادی و فقهی پاسخ داده است.
پانویس
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۴.
- ↑ منتظری، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۹۰.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۹.
- ↑ انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۴؛ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۴.
- ↑ بهرامی، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹-۱۴۱.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۳۸۷ش، ص۶۰؛ منتظری، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۳۸۷ش، ص۹۰.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۳۴-۳۵.
- ↑ مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۰۸.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ج۳، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۹.
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ قاضی ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ ابن‌ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۹.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ صاحب جواهر، جواهر الكلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۱.
- ↑ جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۹-۱۳۴.
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۵.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۸۱۰.
- ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، بی‌تا، ص۲۴۶.
- ↑ سلار دیلمی، المراسم فی الفقه الإمامی، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۱.
- ↑ جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۴.
- ↑ خامنه‌ای، رساله‌ی آموزشی، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۹.
- ↑ مؤمن، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، ص۵۱.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۶.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۸.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۷.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۸.
- ↑ ادركنى؛ مقيمى‌حاجى، «جهاد»، ص۴۲۴.
- ↑ مصباح‌یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۰۸.
- ↑ مصباح‌یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۱۲.
- ↑ مصباح‌یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ص۸۹-۹۰.
- ↑ ، وبگاه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- ↑ ، وبگاه آيت‌الله محمّدجواد فاضل لنکرانی.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة الإمام اميرالمؤمنين علی(ع) العامة، بی‌تا.
- ادركنى، محمدجواد؛ و ابوالقاسم مقيمى‌حاجى، «جهاد»، مقالاتی از اندیشه‌نامه‌ی انقلاب اسلامی، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- انصاری (خلیفه شوشتری)، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
- بهرامی، قدرت‌الله، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، قم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- جاوید، محمدجواد، و علی محمددوست، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، در پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، سال یازدهم، ش۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
- خامنه‌ای، مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدينة العلم، ۱۴۱۰ق.
- سلار دیلمی، حمزه بن عبد العزیز، المراسم فی الفقه الإمامی، تحقیق محمود بستانی، قم، منشورات الحرمين، ۱۴۰۴ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم،مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۶ش.
- صرامی، سیف‌الله؛ عدالت‌نژاد، سعید، «جهاد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
- قاضی ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
- کامیاب، حسین، و احمد قدسی، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، در مجله مطالعات تفسیری، ش۱۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
- مؤمن، محمد، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، در مجله فقه اهل بیت، ش۲۶، تابستان ۱۳۸۰ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جنگ و جهاد در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۳ش.
- منتظری، حسينعلى، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، ۱۳۸۷ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، ۱۴۰۹ق.
- ، وبگاه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، تاریخ مشاهده: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- ، وبگاه آيت‌الله محمّدجواد فاضل لنکرانی، تاریخ مشاهده: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
پیوند به بیرون