بغی
بَغْی، خروج و شورش علیه امام و حاکم اسلامی است. جنگ‌های جمل، صفین و نهروان در زمان حکومت امام علی(ع) از مصادیق بغی خوانده شده‌اند. تحقق بغی مشروط به جدایی از امام به‌دلیل شبهه، دارا بودن قدرت به‌گونه‌ای که تنها راه مبارزه پیکار باشد، و خارج‌بودن از محدوده اقتدار امام است. باغیان به دو دسته ذوفئه (صاحب تشکیلات) و بدون فئه تقسیم می‌شوند و احکام این دو گروه متفاوت است. درباره کافر بودن یا فاسق بودن باغیان اختلاف است. حاکم اسلامی ابتدا باید باغیان را ارشاد کند و اگر نتیجه نداد، با آنان نبرد کند.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
بغی در اصطلاح فقه به‌معنای خروج و شورش علیه امام عادل و برحق است و کسی که علیه امام عادل شورش کند، باغی نامیده می‌شود. برخی از پژوهشگران با استناد به آیه ۹ سوره حجرات بغی را به معنای سَرکِشی و شورشِ مسلحانه در برابر امام یا حاکم مشروع، دانسته‌اند.
بغی و مشتقات آن ۹۶ بار در قرآن به کار رفته است. در منابع فقهی، برپاکنندگان جنگ‌های دوران حکومت امام علی(ع)، مانند جمل، صفین، به‌ویژه خوارج، مصداق باغی خوانده شده‌اند. همچنین حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است که «عمار را گروه باغی می‌کشد.
احکام
اسلام برای جنگ با اهل بغی احکامی دارد:
- ارشاد و بازداشتنِ باغیان (شورشیان) توسط حاکم اسلامی؛ و جنگیدن با آنان در صورت نپذیرفتن و ادامه دادن به نزاع و درگیری. به‌گفته کاشف الغطاء، جنگیدن در صورتی مجاز است که نتوان آنان را از شورش، با گفتگو یا راه دیگری غیر از جنگ، بازداشت. به باور برخی از فقها، جنگیدن با این گروه شرایطی دارد که عبارتند از:
- از امام عادل و جماعت مسلمانان، جدا شده و علیه او شورش کنند؛ به‌گونه‌ای که آنان را در زمره راهزنان و محاربان قرار دهد. به‌باور علامه حلی و شهید ثانی، بغی در صورت خروج بر امام معصوم محقق می‌شود. امّا کاشف الغطاء علاوه بر امام، خروج بر نائبان خاص یا عام امام را نیز از مصادیق بغی، شمرده است.
- از محدوده اقتدار امام یا حاکم خارج شده و در مکانی مانند بیابان گرد آیند.
- قدرت آنان به‌گونه‌ای باشد که جز با پیکار نتوان آنان را بازداشت.
- تعداد آنها زیاد باشد. البته شهید اول بغی را با یک نفر نیز محقق می‌داند.
- باغیان نسبت به اموال و جان‌هایی که از بین برده‌اند، ضامن هستند. اما مسلمانان نسبت به مال و جان تلف‌شده‌ی باغیان ضامن نیستند.
- شیخ طوسی در الخلاف و محقق حلی غنیمت گرفتن اموال اهل بغی را جایز می‌دانند. محقق حلی برای جواز این کار به سیره امام علی(ع) در جمل، استناد کرده است. البته برخی از فقها غنیمت گرفتن اموال اهل بغی را جایز نمی‌دانند و معتقدند باید پس از جنگ بازپس داده شود.
- زنان و فرزندان باغیان اسیر نمی‌شوند.
- رفتار با اسیران اهل بغی، با توجه به فئه و ذوفئه بودن آن متفاوت است. اگر دارای تشکیلات منسجمی باشند (مانند اصحاب صفین)، جایز است اسیران کشته و فراریان تعقیب شوند و اگر دارای تشکیلات نباشند (مانند اصحاب جمل) اسیران کشته نمی‌شوند و فراریان تعقیب نمی‌شوند.
- امام می‌تواند از اهل ذمه برای نبرد کمک بگیرد. اگر آنان به اهل بغی بپیوندند، از احکام ذمه خارج می‌شوند.
- برخی از فقها مانند صاحب جواهر اهل بغی را فقط به‌خاطر شورش، کافر ندانسته؛ ولی در مقابل شیخ طوسی کفر باغیان را به برخی اصحاب امامیه نسبت داده است. خواجه نصیر نیز در تجرید الاعتقاد کسانی که مقابل امام علی(ع) جنگیده‌اند را کافر دانسته؛ و مالکیان از اهل‌سنت آنان را فاسق شمرده‌اند.
- حکمِ میتِ مسلمان پیدا کردنِ باغیانی که در جنگ کشته می‌شوند، مورد اختلافِ نظر فقها قرار گرفته است.
دیدگاه اهل‌سنت
برخی از حنفیان، بغی را خروج گروهی از اهل حق بر اساس اجتهادشان می‌دانند. شیخ طوسی این معنا را به شافعی نسبت می‌دهد. صالحی نجف‌آبادی این تعریف را برای توجیه و تنزیه صحابه‌ای می‌داند که در جنگ جمل و صفین علیه امام علی(ع) جنگیدند. گاهی نیز باغیان را تنها مساوی خوارج دانسته‌اند. اگرچه برخی از حنفیان، بغی را به خروج از اطاعت از امام تعریف کرده‌اند. در فقه مالکی و شافعی، علاوه بر خروج بر امام، ندادن حق به امام را مصداق بغی دانسته‌اند. چنانکه شافعی جنگ با مانعان زکات در زمان خلیفه اول را جنگ با بغی می‌شمرد. معتزله باغیان را فاسق می‌دانند. بنا به نقل شیخ طوسی، ابوحنیفه و برخی حنفیان و شافعیان، موافق رأی امامیه‌اند.
از دیدگاه فقهای اهل‌سنت -به جز حنفیان- منظور از جنگ با اهل بغی، دفع شر باغیان است بنابراین اسیران‌شان کشته و فراریان‌شان تعقیب نمی‌شوند. اموال‌شان تا هنگامی که باغی‌اند، نزد امام محبوس است. باغیان ضامن اموالی که در جنگ تلف می‌کنند یا کسانی را که می‌کشند، نیستند. هرچند گفته شده ابوحنیفه و شافعی آنها را ضامن می‌دانند. اما بنابر تمامی مذاهب اهل‌سنت، اگر پیش از تجمع و جنگ و یا پس از شکست، مال یا جانی را تلف کنند، ضامن‌اند. درباره اقامه حدود بر باغیان، اگر مرتکب گناهان مستلزم حد شوند، میان مذاهب اختلاف نظر است.
قانون مجازات اسلامی
برای بغی و باغیان در قانون مجازات اسلامی مصوب (۱۳۹۲ش) مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است که عبارتند از:
- مجازات اعدام: گروهی که در برابر اساس نظام جمهوری اسلامی ایران، قیام مسلحانه کند، باغی محسوب شده و در صورت استفاده از سلاح، به مجازات اعدام محکوم می‌گردند.
- حبس تعزیری: شورشیان اگر قبل از درگیری و استفاده از سلاح، دستگیر شوند؛ به حبس تعزیری محکوم می‌شوند.
تک‌نگاری
- «بغی و تمرد در حکومت اسلامی» اثر مهدی پورحسین، قم، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
نویسنده این اثر را در چهار فصل از جمله «مختصات مفهومی واژه بغی»، «حقوق و وظایف متقابل مردم و حکومت اسلامی»، «مخالفان، متمردان و براندازان» و «رویارویی با باغیان» نگاشته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹۶؛ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ ترابی، «بغی»، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۵۹۶.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۵۸-۲۶۰؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۷؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۶، ص۱۴۲.
- ↑ بخاری، صحيح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۲۰۷.
- ↑ علامه حلی، تذکرة‌الفقها، ج۹، ص۴۱۰ .
- ↑ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۶، ص۱۴۲-۱۴۳؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶۸.
- ↑ طوسی، الوسيلة إلى نيل الفضيلة، ۱۴۰۸ق، ص۲۰۵.
- ↑ ترابی، «بغی»، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۵۹۶.
- ↑ علامه حلی، تذکرة‌الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۹۳-۳۹۸؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۰۷-۴۰۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ شیخ طوسى، ۱۳۸۷ق، ج ۷، ص ۲۶۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۵.
- ↑ محقق كركى، جامع المقاصد في شرح القواعد، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ شهيد اول، اللمعة الدمشقية، ۱۴۱۰ق، ص۸۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۰۹؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۹۴؛ صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۲ق، ص۱۴۲.
- ↑ جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۳۴۷-۳۴۱؛ زحیلی، الفقه الاسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۵۴۷۹-۵۴۸۱.
- ↑ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۴۲۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۱، ص۳۳۶-۳۳۷.
- ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ج۲، ص۱۵-۱۸.
- ↑ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۴۲۶-۴۳۰؛ ابن ادریس حلی، السرائر، ج۲، ص۱۵-۱۹؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۳۷-۳۳۸.
- ↑ طوسی، الخلاف، ج۵، ص۳۳۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۲۹۵.
- ↑ الجزیری و الغروی، الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت، ج۵، ص۶۲۹.
- ↑ قول به غسل و نماز: علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۱۸۸ و۱۸۹؛ طوسی، المبسوط، ج۷، ص۲۷۸؛ برای قول به عدم غسل و نماز: علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۱۸۸ و۱۸۹؛ کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء، ج۴، ص۳۶۹.
- ↑ ابن قدامه، مغنی، ج۱۰، ص۲۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۲۲.
- ↑ طوسی، الخلاف، ج۵، ص۳۵۵.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ الکاسانی، الحنفی، المصادر الفقهیه، کتاب الجهاد (۱)، ص۱۰۶.
- ↑ عودة، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلامی، ج۲، ص۶۷۳.
- ↑ عودة، التشریع الجنایی الاسلامی، ج۲، ص۶۷۳.
- ↑ المصادر الفقهیه، کتاب الجهاد، ص۴۰۴.
- ↑ طوسی، الخلاف، ج۵، ص۳۵۵.
- ↑ ابن‌عربی، احکام القرآن، ج۴، ص۱۷۱۹-۱۷۲۱؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۶، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۳۱۵-۳۱۹؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۶، ص۱۴۵-۱۴۶؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ج۵، ص۴۱۸.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، ماده ۲۸۷.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، ماده ۲۸۸.
- ↑ ، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه.
منابع
- ابن‌ادریس حلی، کتاب السرائر، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق.
- ابن‌عربی، احکام القرآن، تحقیق علی‌محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۷۸ق.
- جزیری، عبدالرحمان، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، استانبول، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الفقه، تهران، ۱۳۷۷-۱۳۸۲ش.
- عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، بی‌تا.
- کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات شریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، ۱۳۶۷ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق عبد الحسين محمد على بقال، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق محمد کلانتر، بیروت، ۱۴۱۰ق.
- ترابی، اکبر، «بغی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، كنگره شيخ مفيد، ۱۴۱۳ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت ـ استانبول، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طوسى، محمد بن على بن حمزه، الوسيلة إلى نيل الفضيلة، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- شهيد اول، محمد بن مكى، اللمعة الدمشقية فی فقه الإمامية، بیروت، دار التراث - الدار الإسلامية، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامية، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ۱۳۸۷ق.
- محقق كركى، على بن حسين، جامع المقاصد في شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البيت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- شهيد ثانى، زين الدين بن على، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، ۱۴۱۳ق.
- نجفى، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲ش.
- ، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ مشاهده: ۷ دی ۱۴۰۱ش.