تفسیر موضوعی

علم تفسیر
تفسیرهای مهم
شیعی: تفسیر ابو الجارود تفسیر قمی کتاب التفسیر (عیاشی) تفسیر التبیان تفسیر مجمع البیان تفسیر الصافی تفسیر المیزان سنی: تفسیر جامع البيان (طبری) المحرر الوجیز (ابن عطیه) تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابه اعجاز قرآن جری و انطباق مکی و مدنی

تفسیر موضوعی بیان نکات و آموزه‌های مرتبط با یک موضوع خاص در آیات قرآن کریم است. مفسر در این شیوه، همه آیات پراکنده قرآن درباره یک موضوع خاص را گردآوری و به بررسی آن می‌پردازد. سید محمدباقر صدر، تفسیر موضوعی را تنها ابزار استخراج نظریه‌های اسلامی از قرآن کریم دانسته و محمدتقی مصباح یزدی نیز تنها این شیوه را برای عرضه نظام‌مند معارف قرآن مناسب می‌داند.

سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان، موضوعات فراوانی را مورد بررسی تفسیری قرار داده و از همین رو پیشگام در تفسیر موضوعی دانسته شده است. با این حال به باور جعفر سبحانی، علامه مجلسی را می‌توان نخستین کسی دانست که به اجمال از تفسیر موضوعی بهره برده است.

آثار فراوانی به طور مستقل با رویکرد تفسیر موضوعی تألیف شده است؛ از جمله منشور جاوید، اثر جعفر سبحانی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نوشته عبدالله جوادی آملی، و معارف قرآن، نوشته محمدتقی مصباح یزدی. آثاری نیز برای تسهیل دسترسی به آیات مرتبط با یک موضوع خاص تألیف شده که معجم موضوعی قرآن کریم خوانده می‌شوند؛ از جمله فرهنگ موضوعی قرآن کریم، از محمود رامیار، و المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، نوشته محمد فؤاد عبدالباقی.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

تفسیر موضوعی، بیان آموزه‌های مرتبط با یک موضوع خاص، با توجه به آیات مختلف قرآن کریم در یک یا چند سوره است. گردآوری آیات مرتبط با یک موضوع در قرآن کریم و بررسی آنها برای به دست آوردن نظر قرآن نیز تفسیر موضوعی خوانده شده است.

بسیاری از مفسران و محققان علوم قرآنی، بر اهمیت و جایگاه تفسیر موضوعی تأکید کرده‌اند؛ سید محمدباقر صدر، تفسیر موضوعی را مهمتر از تفسیر ترتیبی و استفاده از آن را تنها راه برای استخراج نظریه‌های اسلامی از قرآن کریم دانسته و بر این باور است که تفسیر ترتیبی هرگز از فهم معنای ظاهری الفاظ و آیات قرآن فراتر نمی‌رود و موفقیت چندانی در گسترش اندیشه‌های اسلامی نداشته است. وی همچنین گسترش علم فقه را وامدار رویکرد موضوعی به احادیث معصومان می‌داند و معتقد است برای پاسخگویی به نیازهای گسترده و پیچیده، از روش تفسیر موضوعی بهره برد.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، تنها با استفاده از تفسیر موضوعی و عرضه معارف قرآن به صورت نظام‌مند می‌توان نظام فکری منسجمی بر اساس قرآن کریم فراهم ساخت و با نظام‌های فکری انحرافی مقابله کرد. آیت الله سبحانی با تأکید بر ضرورت رویکرد به تفسیر موضوعی و پرهیز از تکرار تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی را مجالی برای گشوده شدن آفاق عظیمی در علوم و معارفی دانسته که هیچ‌گاه از تفسیر ترتیبی حاصل نمی‌شوند.

پیشینه

سید محمدحسین طباطبایی، مفسر برجسته شیعه، در تفسیر المیزان، موضوعات فراوانی از جمله توحید، امامت، و شفاعت را از منظر قرآن کریم، مورد بررسی تفسیری قرار داده و از همین رو پیشگام تفسیر موضوعی خوانده شده است.

جعفر سبحانی، بر این باور است که شاید بتوان علامه مجلسی را نخستین کسی دانست که به‌اجمال از روش تفسیر موضوعی بهره برده است؛ چرا که مجلسی در آغاز هر موضوع از بحارالانوار، آیات مرتبط را گرد آورده و تفسیری اجمالی از آنها را بیان کرده است. محمدهادی معرفت نیز تفسیر موضوعی علامه مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته‌بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته است که به باور او همچنان بی‌نظیر است.

آغازگر تفسیر موضوعی در اهل سنت، شیخ محمد عبده (۱۲۶۶-۱۳۲۳ق) دانسته شده است. همچنین شیخ محمود شلتوت (۱۳۱۰-۱۳۸۳ق)، از فقهای اهل سنت، در تفسیر فقهی خود از این روش بهره گرفته و آثاری از جمله القرآن والقتال و القرآن والمرأة، در همین راستا تألیف شده است.

کتابشناسی

آثار تفسیری فراوانی با رویکرد موضوعی تألیف شده است؛ همچنین معجم‌های موضوعی قرآن کریم، با هدف جمع‌آوری و تدوین آیات مرتبط با یک موضوع، تدوین شده است که به مواردی از آنها اشاره می‌شود:

تفسیر ۱۴ جلدی منشور جاوید، اثر جعفر سبحانی که مؤلف، آن را اولین تفسیر موضوعی فارسی دانسته، از دیگر تفاسیر موضوعی است. همچنین پیام قرآن، اثر ناصر مکارم شیرازی در ده جلد، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نوشته عبدالله جوادی آملی در ۱۷ جلد، و کتاب معارف قرآن از محمدتقی مصباح یزدی که در ده محور کلی تدوین شده است؛ خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.

علاوه بر تفاسیر موضوعی، آثار بسیاری برای تسهیل دسترسی به آیات مرتبط با یک موضوع خاص تألیف شده است؛ معجم‌های موضوعی مانند تفصیل الآیات از ژول بوم، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم از محمد فؤاد عبدالباقی، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمدباقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، و فروغ بی‌پایان از عبدالمجید معادیخواه. همچنین فرهنگ قرآن اثر اکبر هاشمی رفسنجانی که با همکاری مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم تألیف شده است. گروه کارورزی تفسیر موضوعی مؤسسه امام خمینی (ره) در مقاله ای با عنوان منبع شناسی تفسیر موضوعی قرآن، فهرستی از کتب، مقالات و پایان نامه هایی را که در موضوع تفسیر موضوعی تا سال 1384 شمسی نگاشته شده است، ارائه کرده است.

جستارهای وابسته

تفسیر ترتیبی

پانویس

↑ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۶.
↑ سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۳؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۱.
↑ سعید، المدخل الی التفسیر والموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۴۰-۵۵؛ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۳۰-۳۳؛ یداله‌پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۷؛ جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴-۳۰.
↑ صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.
↑ صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۸-۳۷.
↑ صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۳۴-۳۵.
↑ صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۵-۲۸.
↑ مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۸-۱۰.
↑ سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۱.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۸۶-۹۱.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.
↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۵.
↑ سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.
↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.
↑ عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۵۶-۵۷.
↑ عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۶۳.
↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۴.
↑ سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲.
↑ مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.
↑ رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.
↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.
↑

منابع

قرآن کریم.
جلیلی سنزیقی، سید هدایت، تفسیر موضوعی: چیستی، بنیان‌ها و پیشفرض‌ها، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۷ش.
رجبی، محمود، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، در مجله قرآن‌شناخت، ش۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
سبحانی، جعفر، منشور جاوید قرآن، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۳۸۳ش.
سعید، عبدالستار فتح الله، المدخل الی التفسیر الموضوعی، قاهرة، دارالتوزیع والنشر الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
صدر، سید محمدباقر، المدرسة القرآنیه، به کوشش لجنة التحقیق، مرکز الابحاث والدراسات، ۱۴۲۱ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
عمری، احمد جمال، دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی، قاهرة، مطبعة المدنی، ۱۴۰۶ق.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۹ش،
مسلم، مصطفی، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۰ق.
مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم، در راه حق، ۱۳۷۳ش.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، ۱۳۷۳ش.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب (ع)، ۱۳۷۴ش.
یداله‌پور، بهروز، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، قم، دارالعلم، ۱۳۸۳ش.

[1] مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۱۶.

[2] سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۳؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۱.

[3] سعید، المدخل الی التفسیر والموضوعی، ۱۴۱۱ق، ص۴۰-۵۵؛ مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۱۰ش، ص۳۰-۳۳؛ یداله‌پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۷؛ جلیلی، تفسیر موضوعی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴-۳۰.

[4] صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۰-۴۳.

[5] صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۸-۳۷.

[6] صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۳۴-۳۵.

[7] صدر، المدرسة القرآنیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۵-۲۸.

[8] مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۸-۱۰.

[9] سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۱.

[10] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۸۶-۹۱.

[11] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۶.

[12] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶.

[13] طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۸۶، ۲۷۰-۲۷۶؛ ج۲، ص۲۶۰-۲۷۸؛ ج۶، ص۸۶-۱۰۴.

[14] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۵.

[15] سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۴.

[16] معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۳۱.

[17] عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۵۶-۵۷.

[18] عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی، ۱۴۰۶ق، ص۶۳.

[19] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۴.

[20] سبحانی، منشور جاوید قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲.

[21] مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۷۳ش، ص۱۴-۱۶.

[22] رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۳۰-۱۴۲.

[23] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.

[24] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.

[25] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۳۶۷.

[26] ↑