بقعه‌های بقیع
|
| |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | زیارتگاه |
| مکان | مدینه - قبرستان بقیع |
| وقایع مرتبط | تخریب بقیع |
| مشخصات | |
| وضعیت | تخریب |
| معماری | |
| بازسازی | ۱۲۳۴ق به دستور سلطان محمود ثانی |
بُقعه‌های بقیع، بارگاه‌ها و بناهایی که بر قبور برخی بزرگان و مشاهیر اسلام در قبرستان بقیع ساخته بودند و وهابیان آنها را در یَومُ الهَدم (روز ۸ شوال سال ۱۳۴۴ق) ویران کردند. شیعیان تعبیر بقعه‌های بقیع را به‌ویژه برای بناهای قبور امامان چهارگانه مدفون در بقیع به‌کار می‌برند. این بقعه‌ها تا پیش از تخریب بقیع به‌دست وهابیان، از زیارتگاه‌های زائران و حج‌گزاران بوده است.
سابقه بنای قبور در اسلام
بنای بر قبور، به معنای ایجاد هرگونه بنا و سازه مانند بقعه بر قبر مردگان، از اختلافات شیعیان و اهل‌سنت از یک سو و وهابیون در سوی دیگر است. مذاهب اسلامی و به‌خصوص شیعیان در طول قرن‌ها بر قبور بزرگان و پیشوایان و برخی علمای دینی بناهایی ساخته‌اند. پیشینه ساخت مقبره و بنا بر قبور به دوره صدر اسلام باز می‌گردد بدون این‌که با اعتراض صحابه و تابعین روبه‌رو شود. وهابیون معتقدند که ساخت بنا بر قبر اموات، زمینه‌ساز عبادت آنها و شرک در عبادت است.
بقعه امامان شیعه
عقیل بن ابی‌طالب بیرون بقیع و در سمت جنوب آن خانه‌ای بزرگ در برابر خانه امام علی(ع) داشت. به گزارشی، پیامبر(ص) در گوشه‌ای از این خانه می‌ایستاد و برای اهل بقیع آمرزش می‌طلبید. در گذر زمان، این خانه مکان دفن بزرگانی از بنی‌هاشم شد و بعدها به بقیع ملحق گشت. در منابع، این بخش از بقیع به مقابر بنی‌هاشم شهرت یافته است. بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) این خانه را در حدود سال ۶۵ق بازسازی کرده است.
مدفونان در خانه عقیل
- امام حسن(ع)
- امام سجاد(ع)
- امام محمد باقر(ع)
- امام جعفر صادق(ع)
- فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی(ع)
- عباس بن عبدالمطلب
از هنگام پیوستن خانه عقیل به بقیع و ساخت بارگاه بر این قبور، اطلاع دقیقی در دست نیست. با توجه به وجود مدفن عباس بن عبدالمطلب، جدّ عباسیان، در این خانه، به احتمال می‌توان گفت که دهه‌های نخست قرن دوم که هم‌زمان با روی کار آمدن عباسیان است، هنگام تقریبی این امر بوده است. شاید از این رو است که در گزارش‌های قرن دوم و از آن پس، به وجود این قبور اشاره شده است.
ابن زباله، از وجود مسجدی بر قبر عباس بن عبدالمطلب و امامان شیعه خبر داده است. ابن شبه نیز از وجود مسجدی در قرن سوم ق. بر قبر فاطمه بنت اسد گزارش داده است. با توجه به نزدیکی قبور امامان شیعه و عباس به قبر فاطمه، به نظر می‌رسد که همه این قبور را در برمی‌گرفت.
گنبد
از ساخت نخستین گنبد بر مزار عباس و امامان شیعه نیز گزارش‌هایی متناقض در دست است. آورده‌اند که در قرن پنجم مجدالملک براوستانی، گنبدی بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت که بسیار بزرگ بود.
مطری، به ساخت این گنبد بزرگ در دوران حکومت ناصر احمد بن مستضیء عباسی اشاره می‌کند. ابن نجار که هم‌عصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد. از این رو، به نظر می‌رسد که گزارش مطری غیرواقعی است. توصیفات ابن جبیر از این گنبد و قبور درون آن، از دقت بیشتر برخوردار است. وی گنبد ساخته شده بر این قبور را بسیار مرتفع شمرده که نزدیک در ورودی بقیع قرار داشت. قبور درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبور ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخکوبیهایی تزیین شده بود.
عبدری، این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه بقیع دانسته است. ابن نجار از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده می‌شد.
از دیگر کسانی که درباره چگونگی بقعه، گنبد و ضریح قبور امامان شیعه به این مطلب اشاره کرده‌اند، می‌توان از ابن بطوطه خالد بن عیسی و سمهودی یاد کرد. محمد حسین فراهانی، از رجال دربار قاجار، در گزارش خود از سفر حج سال ۱۳۰۲ق. از بقعه هشت ضلعی امامان شیعه و عباس خبر می‌دهد. بر پایه این گزارش، در این بقعه صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.
این گزارش که همانند آن در سفرنامه ۱۲۹۲ق. فرهاد میرزا نیز به چشم می‌خورد بیانگر ساخت ضریحی جدید است که در گزارش‌های تا پیش از قرن دهم از آن یاد نشده است. بقعه عباس و امامان بقیع طی قرن‌های پیاپی مورد تعمیر و مرمت قرار گرفت.
تعمیر
منابع از تعمیر بقعه به سال ۵۱۹ق. به دستور مسترشد عباسی و نیز در روزگار مستنصر عباسی گزارش داده‌اند. کتیبه نصب شده بالای محراب بقعه که دربردارنده دستور خلیفه مستنصر برای تعمیر بقعه است، این ادعا را تأیید می‌کند. از تعمیر این بقعه به سال ۱۲۳۴ق. به دستور سلطان محمود عثمانی و به دست محمد علی پاشا و نیز به سال ۱۲۹۲ق. در دوران حکومت عبدالعزیز خان عثمانی گزارش شده است. آورده‌اند که پس از بازسازی سال ۱۲۳۴ق. این بقعه و دیگر بارگاه‌های بقیع همه ساله تعمیر می‌شدند.
بقعه عثمان بن مظعون
عثمان بن مظعون جمحی از صحابه مورد اعتماد و بنا بر برخی از اقوال نخستین مهاجر درگذشته در مدینه بود. وی در بخش میانی بقیع دفن شد و پیامبر محل دفن وی را باسنگی مشخص کرد. این سنگ مدتها بر سر قبر وی بود تا این که در دوره حکومت معاویه به دستور وی این سنگ برداشته شده و بر سر قبر عثمان بن عفان که بعدها جزو بقیع شده بود گذارده شد.
برخی بزرگان و همچنین ابراهیم پسر پیامبر در کنار قبر عثمان به خاک سپرده شدند. منابع متأخر از وجود گنبد و ضریحی بر این قبور خبر داده‌اند ولی زمان و بانی ساخت این بارگاه مورد اشاره قرار نگرفته است. برخی از محققان با توجه به شباهت ضریح ساخته شده برای قبور امامان شیعه و عباس عموی پیامبر با ضریح موجود بر این قبور، ساخت این بنا را نیز به مجدالملک براوستانی (م.۴۹۲/۴۹۳ق.) وزیر ایرانی سلطان برکیارق سلجوقی (حکومت: ۴۸۶-۴۹۸ق.) نسبت می‌دهند
ابن جبیر در وصف این ضریح، آن را از جنس چوب دانسته که با نقش‌های بدیع تزیین شده بود و میخکوبیهایی به شکل بسیار زیبا بر آن دیده می‌شد. این ضریح به صورت پنجره‌ای چوبی بود که رو به قبله باز می‌شد. مطری نیز همراه اشاره به مرقد ابراهیم، از ضریح مشبک سمت قبله مرقد یاد کرده است.
گنبد ساخته شده بر این بقعه به رنگ سفید بود. از گزارش‌ها درباره این گنبد که واپسین آنها به رفعت پاشا به سال ۱۳۲۵ق. بازمی‌گردد، برمی‌آید که این بنا تا هنگام ویرانی اول بقعه‌های بقیع در سال ۱۲۲۰ق. در دولت اول سعودی باقی بوده است.
بقعه فاطمه بنت اسد
فاطمه بنت اسد از دیگر مدفونان در بقیع است که بر قبر وی بنایی ساختند.از آنجا که پیامبر، فاطمه بنت اسد را مادر خود می‌دانست، پس از رحلت آن بانو، او را با آداب ویژه دفن کرد. لباس خود را به جای کفن بر او پوشاند و برای ایمنی یافتنش از فشار قبر، لحظاتی در گور او خوابید. کهن‌ترین مدینه‌شناسان و منابع مدینه‌شناسی قبر وی را نزدیک قبر عباس و در خانه عقیل می‌دانند.
در قرن ۷ق. ابن نجار و پس از وی بسیاری از تاریخ‌نگاران و مدینه‌شناسان مکان قبر وی را به اشتباه در شمال شرقی بقیع و شمال بقعه عثمان بن عفان دانسته و از رواج زیارت این قبر در دوران خود گزارش داده‌اند. سمهودی این گزارش را مردود و آن را نتیجه برداشت اشتباه ابن نجار از گزارش منابع پیشین دانسته و خود از دفن فاطمه نزدیک قبر ابراهیم و عثمان بن مظعون در روحاء گزارش داده است.
با پیوستن خانه عقیل به بقیع و نیز ساخت بنا بر روی قبور امامان شیعه، قبر فاطمه نیز که در جنوب غربی این قبور قرار داشت، در این بنا قرار گرفت. گزارش ابن شبه از وجود مسجدی در سده سوم ق. در این مکان می‌تواند از ساخت نخستین بنا بر این قبر حکایت کند.
ضریح
این قبر هیچگاه دارای ضریح نبوده و تنها پارچه‌ای گرانبها و گلابتون بر آن کشیده بودند. بر پایه وقف‌نامه سلطان سلیمان عثمانی به سال ۹۴۷ق. پرده‌ای ویژه برای این بقعه و بقاع دیگر فرستاده شد. در سده‌های اخیر و در هنگام ازدحام حاجیان، شبکه‌ای از فولاد در جلوی طاق‌نما به صورت حائلی میان قبر و فضای عمومی درون حرم قرار می‌گرفت.
بقعه همسران پیامبر
از دیگر بقاع مهم قبرستان بقیع، بقعه‌ای بود که بر مزار برخی همسران پیامبر(ص) بنا نهاده شده بود و در فاصله پنج متری جنوب قبر عقیل و شمال قبور امامان شیعه قرار داشت. بنای این بقعه به سال ۸۵۲ق. و در دوران حکومت امیر جقمق مملوکی به دست امیر بردبک معمار ساخته شده بود.
این قبور پیش از آن با دیوار سنگی کوتاه از دیگر قبرها متمایز شده بودند. فرهاد میرزا در سفر خود به سال ۱۲۹۲ق. به وجود ضریح بر این قبور اشاره دارد.
بسیاری از منابع تصریح کرده‌اند که همه همسران پیامبر جز خدیجه و میمونه در بقیع دفن شده‌اند؛ با این حال، برخی از منابع در تعیین شمار همسران وی که در این بخش از بقیع و در این بارگاه مدفون شده‌اند، اختلاف نظر دارند. ابن شبه از وجود قبر ام حبیبه، در خانه عقیل و قبر ام سلمه در بیت الاحزان یاد می‌کند. ابن نجار به وجود چهار قبر برجسته در این بارگاه بدون اشاره به همسران پیامبر اشاره کرده اما سمهودی آگاهی از وجود این تعداد قبر را درون بقعه به سبب مسطح بودن کف آنها ناممکن دانسته است.
بقعه عثمان بن عفان
بقعه دیگری در انتهای بقیع، متعلق به عثمان بن عفان است. پس از کشته شدن وی به سال ۳۵ق از دفن جسدش در قبرستان بقیع جلوگیری شد و پیکرش در شرق بقیع در محلی به نام حُش/حَش (بستان) کوکب که محل دفن مردگان یهودی بود دفن شد. در روزگار حکومت مروان بن حکم بر مدینه، به دستور معاویه، دیوار میان بقیع و حش کوکب برداشته شد و کوشیدند تا با دفن مردگان مسلمان در فاصله میان بقیع تا حش کوکب، قبر عثمان به بقیع افزوده شود.
ابن جبیر از وجود گنبدی کوچک بر بقعه عثمان گزارش داده است. پس از وی، ابن نجار و نیز ابن بطوطه از بزرگ بودن این گنبد سخن گفته‌اند. به نظر می‌رسد که در فاصله دیدار ابن جبیر و ابن نجار، گنبدی بزرگ جایگزین گنبد پیشین شده است. ساخت این گنبد را به اسامة بن سنان صالحی، از امیران سلطان صلاح الدین ایوبی، به سال ۶۰۱ق. نسبت داده‌اند.عبدری این بقعه را همراه با بقعه عباس، بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه‌های بقیع دانسته است.
بقعه عقیل و عبدالله بن جعفر
بقعه دیگر، بقعه عقیل برادر امیر المؤمنین و نیز عبدالله بن جعفر برادرزاده عقیل است. این دو در خانه عقیل و در یک قبر دفن شده‌اند. مزار اینان نزدیک به بقعه عباس و ائمه بقیع و در فاصله پنج متری با قبور همسران پیامبر(ص) قرار دارد. ابوسفیان بن حارث، پسر عمو و برادر رضاعی پیامبر(ص) از دیگر مدفونان در این بارگاه است.
درباره زمان ساخت این بقعه و سازنده آن، آگاهی چندان در دست نیست. گزارش ابن نجار، از ساخت آن تا پیش از سده هفتم قمری حکایت دارد.
بقعه دختران پیامبر
بقعه منسوب به دختران پیامبر(ص)، رقیه، ام کلثوم و زینب از دیگر بقعه‌هایی بود که در شمال قبور ائمه بقیع و جنوب غربی قبور همسران پیامبر(ص) و نزدیک قبر عثمان بن مظعون قرار داشت. منابع از دفن رقیه و زینب در بقیع، نزدیک به قبر عثمان بن مظعون، بر پایه سفارش پیامبر(ص) حکایت دارند. اما از مکان دفن ام کلثوم گزارشی در دست نیست. تنها نویسندگان پسین چون فرهاد میرزا و رفعت پاشا به دفن ام کلثوم کنار دیگر دختران پیامبر اشاره نموده و به بقعه ساخته شده بر قبر اینان توجه کرده‌اند. بر این قبور ضریحی برنجی قرار داشت.
بقعه حلیمه سعدیه
در شمال شرقی بقیع، بقعه‌ای وجود داشت که به حلیمه، دایه پیامبر(ص) منسوب بود. منابع پیشین از مکان دفن این بانو سخن نگفته‌اند.
ابن بطوطه از قبر حلیمه در بصره گزارش داده؛ اما در سفرنامه‌های سده‌های اخیر از وجود قبر این بانو در بقیع و در مسیر قبر عثمان بن عفان یاد شده است. بر این قبر، گنبد و بارگاهی ساخته بودند که تاریخ ساخت آن نامعلوم است. درون این بارگاه، ضریحی چوبی بر قبر نصب شده بود. نایب الصدر شیرازی در گزارش سفر حج خود به سال ۱۳۰۵ق. از دو بیت شعر ترکی نگاشته شده بر در این بقعه یاد کرده است.
بقعه صفیه عمه پیامبر(ص)
دیگر قبری که در بقیع بر آن بنایی ساخته بودند، قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیامبر(ص) و مادر زبیر است. این قبر تا نیمه دوم سده ۱۴ق. بیرون از بقیع و در کوچه‌ای در بخش غربی آن قرار داشت.
زمین کنار این قبر از سوی عثمان بن عفان به مغیرة بن شعبه واگذار شد و مغیره در این زمین برای خود خانه‌ای ساخت. از این رو، قبر صفیه کنار دیوار این خانه قرار داشت. مطری از کوشش ناموفق معماران برای ساخت گنبد بر این بنا خبر می‌دهد.
سمهودی از بنایی بر قبر صفیه سخن گفته که فاقد گنبد بوده است. سید اسماعیل مرندی در سفرنامه‌اش به سال ۱۲۵۵ق. از وجود گنبدی بر بنای این قبر گزارش داده است. بر این اساس، باید ساخت گنبد را در فاصله قرن ۱۰ تا ۱۳ق. دانست؛ در سال۱۳۷۳ق. شهرداری مدینه با برداشتن دیوارهای حائل میان بقیع و کوچه‌ای که قبر صفیه در آن قرار داشت، این کوچه و زمین‌های مجاور آن را با مساحت ۳۴۹۴ متر مربع به بقیع پیوند داد.
اکنون این قبر درون بقیع و کنار دیوار غربی قرار دارد؛ وجود قبری گمنام کنار قبر صفیه، برخی نویسندگان پسین را به اشتباه واداشته و سبب شده که این قبر را به عاتکه، دیگر عمه پیامبر، نسبت دهند اما منابع سیره و صحابه‌نگاری در اسلام آوردن عاتکه تردید کرده‌اند.
بقعه حسن مثنی
در صحیح بخاری روایتی نقل شده که در آن فاطمه بنت الحسین(ع) همسر حسن مثنی بر مزار وی بقعه‌ای ساخت.
بقعه مالک بن انس
از دیگر بناهای ساخته شده در بقیع، بقعه‌ای متعلق به مالک بن انس است، از امامان مذاهب اهل‌سنت که در روحاء بقیع و نزدیک بارگاه ابراهیم قرار داشت. این بقعه با گنبدی کوچک در گزارش ابن جبیر یاد شده است.
با توجه به این گزارش، باید ساخت این بقعه را به پیش از سده هفتم ق. مربوط دانست. بنای این بارگاه به حدی کوچک بود که دفن فردی دیگر در آن امکان نداشت.
بقعه نافع مولی ابن عمر
از دیگر بارگاه‌های ساخته شده در بقیع، بقعه‌ای است که به نافع، از قراء هفت‌گانه مدینه تعلق داشته است. این بارگاه کنار بقعه مالک بن انس در شمال شرقی بقیع قرار داشت. سمهودی با توجه به آن که چنین بارگاهی در گزارش مطری در قرن ۸ق. نیامده، آن را از بناهای ساخته شده پس از عصر وی دانسته، ولی از سازنده بقعه و هنگام ساخت آن گزارش نداده است.
بقعه اسماعیل فرزند امام صادق(ع)
قبر اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق(ع) نیز از قبوری بود که نخست بیرون بقیع و در غرب قبر عباس و امامان شیعه قرار داشت و بر آن بقعه و گنبدی ساخته بودند. ساخت این بقعه و گنبد را به فاطمیان نسبت داده‌اند.
فاصله این آرامگاه تا بقعه امامان شیعه، حدود ۱۵ متر بود. پس از ویرانی بقعه‌های بیرون بقیع به دست وهابیان، گرداگرد قبر اسماعیل دیواری کشیدند. در سال ۱۳۵۳ش./۱۳۹۴ق. پس از زیرسازی و گسترش خیابان ابوذر، جسد اسماعیل با حضور بزرگان اسماعیلیه به درون بقیع انتقال یافت و در سمت شرقی مقابر شهدای حره به سوی قبر حلیمه سعدیه دفن شد. اکنون این قبر بر اثر ساخت پیاده‌رو‌های درون بقیع، محو شده است.
دیگر بقعه‌ها
- بقعه و گنبدی کوچک بر قبر سعد بن معاذ رئیس اوس. و ابوسعید خدری از بزرگان خزرج در انتهای بقیع.
- بقعه‌ای کوچک بر قبر ابن ابی‌الهیجاء، از امیران دولت فاطمی در غرب بقعه عباس و امامان شیعه.
- بقعه امیر چوپان از امیران ایلخانی نزدیک بقعه ابن ابی‌الهیجاء و قبر شیخ احمد احسایی، پشت بقعه امامان شیعه که به سال ۱۳۰۲ق. از وجود ضریحی فلزی برای آن یاد شده است.
تخریب بقعه‌ها
وهابیان در پرتو افکار ابن تیمیه به روایاتی برای تخطئه بنای بر قبور استناد کرده و ساختن بنای بر قبور را بدعت و شرک دانسته‌اند. بر پایه این اعتقاد در سال ۱۲۲۰ق. مدینه به محاصره نیروهای وهابی درآمد و پس از تسلیم شدن شهر، سعود بن عبدالعزیز همراه توقیف و تصرف همه اموال موجود در خزائن حرم نبوی، دستور ویران کردن همه گنبدهای بقیع را صادر کرد.
بازسازی
با توجه به موج اعتراض مسلمانان کشورهای اسلامی به اهانت‌های سعودیان، دولت عثمانی که به بازپس گرفتن حرمین تمایل داشت، لشکری انبوه برای تصرف مدینه فرستاد و در ذی‌حجه ۱۲۲۷ق. مدینه را بازپس گرفت. برخی از این بقعه‌ها به سال ۱۲۳۴ق. به دستور سلطان محمود ثانی بازسازی شد.
تخریب مجدد
با حمله دیگر بار وهابیان به سال ۱۳۴۴ق همه آثار تاریخی این قبرستان به فتوای شیخ عبدالله بلیهد، در هشتم شوال همان سال ویران شد. و این روز نزد شیعیان به یوم الهدم نام گرفت.
واکنش مسلمانان
این بار نیز ویرانی بقیع واکنش‌هایی بسیار میان مسلمانان جهان برانگیخت. سید حسن مدرس پیگیری‌هایی انجام داد و مجلس ایران کمیسیونی را برای بررسی این موضوع تشکیل داد. مسلمانان در کشورهایی چون هند، پاکستان و نیز بخش‌های مسلمان‌نشین شوروی سابق با برپایی همایش و ارسال پیام، به این اقدام اعتراض کردند و دولت سعودی برای پیشگیری از خشم مسلمانان و توجیه کوشش‌های خود، نمایندگان دولت‌های مسلمان را به مکه فراخواند. از ایران هیئتی مرکب از غفار خان جلال السلطنه، وزیر مختار ایران در مصر، و نیز حبیبالله خان هویدا در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۰۴ش. وارد جده شد؛ ولی با ترفندهای دولت سعودی و عدم پیگیری جدی از سوی مقام‌های کشورهای اسلامی، این قضیه مسکوت ماند. همچنین دولت ایران روز ۱۶ صفر سال ۱۳۴۵ق را به مناسبت این هتک حرمت، عزای عمومی اعلام کرد.
شیخ عبدالرحیم حائری معروف به شیخ عبدالرحیم فصولی از دانشوران تهران، در سال ۱۳۴۵ق. همراه گروهی از ایرانیان از راه شام به حج رفت و پس از مذاکراتی با ملک عبدالعزیز توانست رضایت پادشاه سعودی را برای بازسازی بخشی از قبور ائمه بقیع جلب نماید.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن سعد، ج۴، ص۴۴؛ ابن قتیبه، ص۲۰۴.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۸۲.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۸۲.
- ↑ نهروانی، ج۱، ص۱۲۷
- ↑ مجلسی، ج۴۵، ص۳۴۴-۳۴۵.
- ↑ کلینی، ج۱، ص۴۷۲؛ ابن کثیر، ج۸، ص۴۸.
- ↑ کلینی، ج۱، ص۴۶۹؛ طبری، ج۱۱، ص۶۳۱.
- ↑ مسعودی، ج۳، ص۲۱۹؛ طبری شیعی، ص۲۱۵-۲۱۶
- ↑ طبری، احمد بن عبدالله، ص۱۴۱؛ مسعودی، ج۳، ص۲۱۹.
- ↑ نهروانی، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۳
- ↑ مسعودی، ج۳، ص۲۸۵؛ همو،التنبیه و الاشراف، ص۲۶۰؛ ابن جوزی، ص۳۱۱.
- ↑ ابن اثیر، ج۱۰، ص۳۵۲.
- ↑ مطری، ص۱۱۹.
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۶
- ↑ ابن جبیر، ص۱۷۴.
- ↑ عبدری، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۶.
- ↑ ابن بطوطه، ص۱۲۵
- ↑ خالد البلوی، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۰
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۲۳۷.
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۴۱
- ↑ سمهودی ج۳، ص۱۰۰
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۴۱.
- ↑ جعفریان،، ج۵، ص۲۳۷.
- ↑ نهروانی، ج۱، ص۱۰۲؛ ابن ماجه، ج۱، ص۴۹۸.
- ↑ نهروانی، ج۱، ص۱۰۲؛ سمهودی، ج۳، ص۸۴؛ ابن نجار، ص۱۶۸.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۸۴
- ↑ .محسن امین،اعیان الشیعه، ج۳، ص۲۹۹؛ نجمی، ص۱۹۳.
- ↑ ابن جبیر، ص۱۷۴.
- ↑ مطری، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ ابن جبیر، ص۱۷۳-۱۷۴؛ ابن بطوطه، ص۱۱۹.
- ↑ رفعت پاشا، ج۱، ص۴۲۶.
- ↑ عثمان بن عبدالله بن بشر، ص۱۰۴؛الماجری، ص۸۴.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۴؛ ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۴.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۴
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۸؛ مطری، ص۴۳؛ خوارزمی، ج۲، ص۳۵۱.
- ↑ کعکی، ص۳۵۲؛ حسینی مدنی، ص۲۰۵؛ صبری پاشا، ج۴، ص۷۲۲.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۸۵.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۵۶؛ جعفریان، ج۵، ص۲۳۸.
- ↑ کردی، ج۴، ص۱۷، ۲۰.
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۲۳۷؛ فرهاد میرزا، ص۱۴۱
- ↑ علی حافظ، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۱.
- ↑ سمهودی، ص۱۲۰.
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۵۶.
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۵؛ مطری، ص۱۱۹؛ مرجانی، ج۲، ص۱۰۱.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۶.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۱.
- ↑ مطری، ص۱۲۰.
- ↑ طبری، ج۳، ص۴۳۸
- ↑ ابن زباله، ص۲۰۹؛ ابن شبه، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳؛طبری، ج۳، ص۴۳۸.
- ↑ ابن جبیر، ص۱۷۴.
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۶؛ابن بطوطه، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ مطری، ص۱۲۰؛ سمهودی، ج۳، ص۱۰۲.
- ↑ العبدری، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ نجمی، ص۲۳۵.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۷؛ نک: ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۶۷۳
- ↑ ابن نجار، ص۱۶۶.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۰۳؛ کلینی، ج۳، ص۲۴۱؛ ابن سعد، ج۸، ص۳۷.
- ↑ احمد بن حنبل، ج۱، ص۲۳۷؛ ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۰۵۶؛ حاکم نیشابوری، ج۳، ص۱۹۰.
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۵۶.
- ↑ رفعت پاشا، ص۴۷۸.
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۲۴۱.
- ↑ ورثیلانی، ج۲، ص۵۳۹؛ جعفر خلیلی، ج۳، ص۲۸۲؛ جعفریان، ج۵، ص۴۷۸.
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۴۷۸-۴۷۹.
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۲۴۲.
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۴۷۹.
- ↑ نجفی، ص۳۹۴.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ مطری، ص۱۲۱.
- ↑ میقات حج، ش۵، ص۱۱۸، «توصیف مدینه».
- ↑ علی حافظ، ص۱۷۳.
- ↑ رفعت پاشا، ج۱، ص۴۲۶.
- ↑ ابن قتیبه، ص۱۲۸-۱۲۹؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۷۷۸-۱۷۷۹؛ مسعودی، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ صحیح بخاری، کتاب الجنائز، باب ۶۱؛ فتح الباری فی شرح صحیح بخاری،ج۳، ص۲۵۵، باب۶۱
- ↑ ابن جبیر، ص۱۷۴.
- ↑ عبدری، ج۱، ص۴۲۳؛ مرجانی، ج۲، ص۱۰۴۹.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۲.
- ↑ مطری، ص۱۲۱؛ سمهودی، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی، ص۳۴۸؛ نجمی، ص۳۰۱-۳۰۲.
- ↑ نجمی، ص۳۰۱-۳۰۳.
- ↑ ابن شبه، ج۱، ص۱۲۵؛ سخاوی، ج۱، ص۴۲.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۹۹؛ کعکی، ص۳۵۲.
- ↑ نزهة الناظرین، ص۳۱۸.
- ↑ سمهودی، ج۳، ص۱۰۰
- ↑ جعفریان، ج۵، ص۲۳۹-۲۴۰
- ↑ ابن تیمیه،الاخنائیه، ج۱؛ ص۱۵۰؛ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج۵، ص۲۹۲؛ قرطبی، ج۱۱، ص۳۷۹.
- ↑ ابن تیمیه، الاخنائیه، ج۱، ص۱۵۰؛ ابن تیمیه،الفتاوی الکبری، ج۵، ص۲۸۷-۲۹۲؛ آلوسی، ج۸، ص۲۲۵.
- ↑ من اخبار الحجاز و النجد، ص۱۰۴؛ عنوان المجد، ص۱۳۷؛ الماجری، ص۸۴.
- ↑ فرهاد میرزا، ص۱۴۱.
- ↑ الماجری، ص۱۱۳-۱۳۹؛ بقیع الغرقد، ص۴۹.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، ص۴۱-۶۰.
- ↑ مجله خرد، سال ۱۳۲۸ش، ش۲.
منابع
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل،دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
- ابن اثیر، اسدالغابه، بیروت، دارالکتاب العربی.
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت،دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن تیمیه، الاخنائیه، به کوشش الدانی بن منیر، بیروت، المکتبة العصریه،۴۲۳ق.
- ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- ابن جوزی، تذکرة الخواص، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق.
- ابن زباله، محمد، اخبار المدینه، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب، به کوشش البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن فهد حلی، الرسائل العشر، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق.
- ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش.
- ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- ابن کثیر، البدایة و النهایه، به کوشش علی شیری، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن ماجه، سنن ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
- احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت،دار صادر.
- محمد بن نجار، الدرة الثمینه، به کوشش شکری، بیروت،دار الارقم بن ابی‌الارقم.
- القاب الرسول و عترته من قدماء المحدثین، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن الامین، بیروت، دارالتعارف.
- امینی، محمد امین، بقیع الغرقد فی دراسة شامله.
- آلوسی، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
- بدری، محمد، رحلة العبدری، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق،دار سعد‌الدین، ۱۴۲۶ق.
- بکری، محمد انور، عمر طه، حاتم، بقیع الغرقد، مدینه، مکتبة الحلبی، ۱۴۲۴ق.
- بلاذری،انساب الاشراف، به کوشش محمودی، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۴ق.
- بیهقی، شعب الایمان، به کوشش محمد سعید، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- پاشا، رفعت، ابرهیم، مرآة الحرمین، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
- تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
- تستری، اسدالله بن اسماعیل، کشف القناع، آل البیت علیهم‌السلام.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
- حافظ، علی، فصول من تاریخ المدینة المنوره، جده، شرکة المدینة المنوره، ۱۴۱۷ق.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- خلیلی، جعفر، المدخل الی موسوعة العتبات المقدسه، بیروت، الاعلمی، ۱۹۸۷م.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۷ق.
- خوارزمی، محمد بن اسحاق، اثارة الترغیب، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
- خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً و حدیثاً، عربستان، عامه، ۱۴۱۹ق.
- دلائل الامامه:الطبری الشیعی، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، به کوشش سید هاشم، دارالاسوه، ۱۴۱۷ق.
- ذخائر العقبی:احمد بن عبدالله الطبری، بیروت،دار المعرفه، ۱۹۷۴م.
- رحلة ابن بطوطه:ابن بطوطه، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.
- سائح، تاج المفرق، الامارات، احیاء التراث الاسلامی.
- سبحانی، جعفر، صیانة الآثار الاسلامیه، معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیه.
- سخاوی، شمس الدین، التحفة اللطیفه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- سمهودی، وفاء الوفاء، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- شربینی، محمد، مغنی المحتاج، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- صبری پاشا، ایوب، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، قاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- طبری، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
- عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیهم‌السلام، ۱۴۱۲ق.
- عاملی، یوسف رغدا، معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر، بیروت، ۱۴۳۱ق.
- عثمان بن عبدالله بن بشر، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، مکتبة الریاض الحدیث.
- علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- غالب، محمد ادیب، من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی، دارالیمامه، ۱۳۹۵ق.
- فارسی، علی بن بلبان، صحیح ابن حبان، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق.
- فرهاد میرزا قاجار، سفرنامه فرهاد میرزا، به کوشش طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ش.
- قاضی عیاض، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، عمان، دارالفیحاء، ۱۴۰۷ق.
- قاضی عیاض، شرح الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- قرطبی، تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- کردی، محمد طاهر،التاریخ القویم، به کوشش ابن دهیش، بیروت،دار خضر، ۱۴۲۰ق.
- کلینی، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- ماجری، یوسف،البقیع قصة التدمیر، بیروت، مؤسسة بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- محقق حلی، شرائع الاسلام، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
- ابن جبیر٬ محمد بن احمد، رحلة بن جبیر، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
- مدنی، جعفر بن اسماعیل، نزهة الناظرین، به کوشش سعید بن سلمی، مکتبة الرفاعی.
- مدنی، محمد کبریت، الجواهر الثمینه، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- مرجانی، عبدالله، بهجة النفوس و الاسرار، به کوشش محمد شوقی، ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۲۵ق.
- مسعودی، التنبیه و الاشراف، بیروت،دار صعب؛
- مسعودی، مروج الذهب، به کوشش اسعد داغر، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر.
- مطری، محمد، التعریف بما آنست الهجره، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
- مقریزی، امتاع الاسماع، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- میقات حج (فصلنامه):تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- نجمی، محمد صادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- نسائی، سنن النسائی، بیروت،دار الفکر، ۱۳۴۸ق.
- ورثیلانی، حسن بن محمد، الرحلة الورثیلانیه، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۹ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: