علیه‌السلام
عَلَیهِ‌السَّلام عبارتی دعایی و احترام‌آمیز به‌معنای «درود بر او باد» که پس از نام امامان(ع)، پیامبران، برخی امامزادگان و برخی فرشتگان به‌کار می‌رود.
برای جوازِ فرستادن سلام به امامان و مؤمنان، به آیات ۱۵۷ سوره بقره، ۴۳ احزاب و ۵۴ انعام استدلال می‌شود که در آنها به همه مؤمنان سلام و صلوات فرستاده شده است. شهید ثانی در آداب نوشتن علوم اسلامی، به نگاشتن «علیه‌السلام» پس از نام امامان سفارش کرده است.
اهل‌سنت پس از نام امامان شیعه، مانند صحابه عبارت «رَضِی اَللهُ عَنْه؛ خدا از او راضی شود» را می‌آورند؛ البته در مواردی برای امام علی(ع) جمله «علیه‌السلام» را به‌کار برده‌اند و آن را برای دیگر خلفا به‌کار نبرده‌اند. با این حال ابن‌کثیر از شاگردان ابن‌تیمیه معتقد است اختصاص دادن آن به امام علی(ع) و ذکر نکردن آن برای دیگر خلفا سزاوار نیست.
شیعیان برای بزرگداشت زنانی مانند حضرت فاطمه(س)، زینب(س) و خدیجه(س)، به‌جای «علیه‌السلام» از عبارت «سَلامُ‌اللهْ‌عَلَیها» و برای پیامبر(ص) از جمله صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه؛ درود خداوند بر او و خاندانش باد» استفاده می‌کنند.
جمله علیه‌السلام به‌شکل اختصاری (ع) و عبارت سلام‌الله‌علیها به‌صورت (س) نیز به‌کار می‌رود.
کاربردها و عبارات مشابه
عَلَیهِ‌السَّلام جمله‌ای دعایی به معنای «درود بر او باد» است که پس از نام امامان(ع)، پیامبران، برخی امامزادگان مانند حضرت عباس(ع)، علی‌اکبر(ع) و علی‌اصغر(ع) و برخی فرشتگان مانند جبرئیل به‌کار می‌رود.
وقتی شمار امامان یا پیامبرانی که نام برده شده دو تن باشند از عبارت «عَلَیهِمَاالسَّلام؛ درود بر آن دو باد» و هنگامی که بیش از دو نفر باشند از عبارت «عَلَیهِمُ‌السَّلام؛ درود بر آنها باد» استفاده می‌شود. شیعیان پس از نام امامان(ع) غیر از علیه‌السلام، از عباراتی به همان معنا، مانند سَلامُ الله عَلَیه، صَلَواتُ الله عَلَیه، عَلَیهِ الصَّلاةُ وَ السَّلام، و نیز عبارت‌های «عَلَیهِ اَفْضَلُ الصَّلاةِ وَ السَّلام؛ برترین سلام و درود بر او باد» و «عَلَیهِ آلافُ التَّحِیةِ وَ الثَّنا؛ هزاران درود و ثنا بر او باد» نیز استفاده می‌کنند.
پس از ذکر نام زنان و دختران اهل‌بیت(ع) مانند حضرت فاطمه(س)، زینب(س)، معصومه(س) و پس از نام خدیجه همسر پیامبر(ص)، مریم مادر عیسی و آسیه همسر فرعون از عبارت «سلامُ‌الله‌عَلَیها؛ درود خدا بر او باد» یا «عَلَیهَا‌السَّلام» استفاده می‌کنند. برای پیامبر(ص) به جای علیه‌السلام از عبارت صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه؛ درود خداوند بر او و خاندانش باد» استفاده می‌شود.
اهل‌سنت نیز برای تکریم پیامبران و برخی فرشتگان از علیه‌السلام استفاده می‌کنند؛ ولی برای امامان شیعه مانند دیگر صحابه عبارت «رَضِی اَللهُ عَنْه؛ خدا از او راضی شود» را به‌کار می‌برند؛ به جز امام علی(ع) که برای وی از کَرَّمَ اللهُ وَجْهَه نیز استفاده می‌کنند. همچنین در کتاب‌های اهل سنت، در موارد زیادی پس از نام امام علی(ع) عبارت علیه‌السلام ذکر شده است. ابن‌کثیر تاریخ‌نگار و مفسر اهل‌سنت و محمدصالح المُنَجِّد عالم سلفی، به کار رفتن علیه‌السلام پس از نام امام علی(ع) در کتاب‌های اهل‌سنت را، از سوی کاتبان (و نه عالمان) دانسته‌اند.
اهل‌سنت پس از نام پیامبر(ص) عبارت «صَلَّی اللهُ عَلَیهِ و سَلَّم» و گاه «صَلَّی اللهُ عَلَیهِ و آله و سلم» و نیز گاهی علیه‌السلام می‌آورند.
بر اساس نسخه‌ای خطی از کتاب الارشاد که در سال ۵۶۶ق کتابت شده، برای امامان(ع) از عبارت علیه‌السلام استفاده می‌شده است.
احکام و فلسفه
شهید ثانی، فقیه شیعه قرن دهم قمری، در آداب نوشتن علوم اسلامی، به نوشتن جمله علیه‌السلام پس از نام بردن از امامان(ع) سفارش کرده است. به گفته فخرالمحققین، فقیه شیعه قرن هشتم قمری، عالمان شیعه فرستادن سلام و درود به همه مؤمنان را جایز دانسته‌اند؛ البته به نظر وی، بهتر و به ادب نزدیک‌تر است که سلام و درود فرستادن، به پیامبر(ص) و امامان(ع) اختصاص یابد و برای دیگر مؤمنان به‌کار نرود.
در مقابل، ابن‌کثیر از شاگردان ابن‌تیمیه و عبدالعزیز بن باز مفتی وهابی، اختصاص دادن ذکر علیه‌السلام به امام علی(ع) و ذکر نکردن آن برای دیگر خلفا را (آن‌طور که در برخی کتاب‌های اهل‌سنت رواج دارد) ناسزاوار دانسته‌اند.
برای جواز فرستادن سلام به امامان(ع)، به آیات ۱۰۳ سوره توبه ۱۵۷ بقره، ۴۳ احزاب و ۵۴ انعام نیز استدلال شده که در آنها به همه مؤمنان سلام و صلوات فرستاده شده است. همچنین به آیه سَلَامٌ عَلیٰ اِلْ یاسِینَ بر اساس تفاسیر و روایاتی که مراد از ال یاسین را آل محمد دانسته‌اند استدلال شده است.
درباره جواز فرستادن سلام بر پیامبران، به آیاتی از قرآن استدلال شده که بر همه پیامبران به صورت کلی و بر برخی پیامبران با نام بردن از آنها سلام فرستاده شده است. البته در روایتی در کتاب امالی صدوق و امالی طوسی، سفارش شده پس از بردن نام یکی از پیامبران، ابتدا بر پیامبر اسلام(ص) و سپس بر آن پیامبر، صلوات فرستاده شود. در روایتی شبیه به آن، در کتاب وسائل الشیعه، سفارش شده ابتدا بر پیامبر اسلام(ص) و آل او و سپس به آن پیامبر صلوات فرستاده شود. برخی عالمان شیعه پس از نام پیامبران عبارت «عَلیٰ نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ علیه‌السلام؛ درود بر پیامبر ما و خاندانش و بر او (پیامبر نام برده شده) باد.» به‌کار می‌برند.
| سعدی | ||
| به لبیک حُجّاج بیت‌الحرام | به مدفون یثرب علیه‌السلام | |
| ...که ما را در آن ورطهٔ یک نفس | ز ننگ دو گفتن به فریاد رس | |
شکل اختصاری
عبارت‌های علیه‌السلام و سلام‌الله‌علیها به‌صورت‌های اختصاری (ع) و (س) نیز به‌کار می‌رود. برخی استفاده از شکل‌های اختصاری را اشتباهی رایج و بی‌حرمتی به اهل‌بیت(ع) شمرده‌اند. در مقابل، محمدکاظم کاظمی، نویسنده و شاعر شیعه و کارشناس زبان و ادبیات فارسی، به‌کار رفتن شکل اختصاری علیه‌السلام را بهتر از تکرار آن شمرده است؛ زیرا با این کار، از یک سو اختصار و یکدستی متن حفظ می‌شود، و از سوی دیگر به خواننده یادآوری می‌شود نویسنده از تکریم آن فرد غافل نبوده است. کاظمی معتقد است تکریم بزرگان با تکرار تعابیر عربی باعث ایجاد عادت و کلیشه می‌شود؛ بنابراین بزرگداشت باید برای مخاطب فارسی‌زبان به زبان فارسی باشد و از تکرار آن پرهیز شود.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه علیه‌السلام.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۸۵؛ مدرسی و شوشتری‌زاده، حضرت علی‌اکبر(ع)، ۱۳۷۹ش، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، گزیده شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵؛ مدرسی و شوشتری‌زاده، حضرت علی‌اکبر(ع)، ۱۳۷۹ش، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، گزیده شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ۱۳۹۱ش؛ ظهیری، قصص الحسین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۳۰؛ مدرسی و شوشتری‌زاده، حضرت علی‌اکبر(ع)، ۱۳۷۹ش، ص۶.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه عَلَیهِمَاالسَّلام.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه علیهم‌السلام.
- ↑ نظام اعرج، شرح النظام، دار الحجة للثقافه، پاورقی، ص۲۵.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه علیه‌الصلوات‌والسلام.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه علیه‌آلاف‌التحیةوالثنا.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه سلام‌الله‌علیها.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۱، ص۸۸؛ ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صافی گلپایگانی، حسین(ع) شهید آگاه و رهبر نجات‌بخش اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۴۵۱؛ ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۶۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۲۷۸؛ فاضل موحدی لنکرانی، آیین کیفری اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۵۱۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۲۲۳؛ صافی گلپایگانی، اشعة من عظمة الامام الحسین(ع)، ۱۴۳۴ق، ص۱۰۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ری‌شهری، دانش‌نامه امیرالمؤمنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۹ش، ج۷، ص۳۹۴؛ صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۱۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۱۶، ص۲۴۷؛ مظاهری، اخلاقیات العلاقة الزوجیة، ۱۴۱۴ق، ص۲۴۰.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل عبارت صلی الله علیه و آله.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱ و ۱۲۹؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۰؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۸۳ و ج۲۲، ص۱۷۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابومنصور ازهری هروی، الزاهر فی غریب الفاظ الشافعی،دار الطلائع، ص۹۳؛ سیوطی، الدر المنثور، دارالفکر، ج۴، ص۵۲۴؛ سهرندی، رسالة رد الروافض، ۱۴۳۲ق، ص۴.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۵۲۴؛ ابن حجر الهیتمی، الفتاوی الحدیثیه، دار الفکر، ج۱، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، ۱۴۱۰ق، ص۶۸۴؛ ثعلبی، تفسیر الثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۷۸.
- ↑ المنجد، موقع الاسلام سؤال و جواب، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۱۰۱.
- ↑ برای نمونه نگاه به کنید ثعلبی، تفسیر الثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۱۶؛ ابن جزی کلبی، التسهیل لعلوم التنزیل، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه به کنید ثعلبی، تفسیر الثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۱۶؛ ابن جزی کلبی، التسهیل لعلوم التنزیل، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۵، مقدمه.
- ↑ شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۶ و ۳۴۷.
- ↑ فخرالمحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۲۸.
- ↑ فخرالمحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۲۸.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۷۸.
- ↑ بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه، رئاسة ادارة البحوث العلمیة، ج۶، ص۳۹۹.
- ↑ فخرالمحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۲۸.
- ↑ صانعی، پاسخ به شبهات در شب‌های پیشاور، ۱۳۸۵ش، ص۳۲-۳۳.
- ↑ سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مقاتل به سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۶۱۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۷۱۴.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۵۶؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۴۷۲.
- ↑ صانعی، پاسخ به شبهات در شب‌های پیشاور، ۱۳۸۵ش، ص۳۳.
- ↑ سوره صافات، آیه ۱۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سوره صافات، آیات ۷۹ و ۱۰۹.
- ↑ صانعی، پاسخ به شبهات در شب‌های پیشاور، ۱۳۸۵ش، ص۳۳.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۸۰.
- ↑ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۲۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۰۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صافی گلپایگانی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر(ع)، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۵۶؛ اشتهاردی، حقیقت معجزه از انبیاء و ائمه(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۷۵.
- ↑ سعدی، بوستان، ۱۳۶۶ش، ص۴۲۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی تبریزی، آیین وهابیت، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۴؛ مظاهری، مظهر حق، ۱۳۸۸ش، ص۴۶.
- ↑ فرحزاد، «»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا).
- ↑ کاظمی، «»، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ به گفته ادیب دَرّه‌صوفی، عالم شیعه قرن سیزدهم قمری، شیعیان از عبارت رضی‌الله‌عنه برای غیرمعصوم استفاده می‌کنند. (نظام اعرج، شرح النظام،دار الحجة للثقافه، پاورقی، ص۲۵.)
منابع
- ابن جزی کلبی غرناطی، أبو القاسم محمد بن أحمد، ، تحقیق عبدالله الخالدی، بیروت، شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، ۱۴۱۶ق.
- ابن حجر الهیتمی، احمد بن محمد، ، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
- ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، ، بی‌جا، دار طیبة للنشر و التوزیع، ۱۴۲۰ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، ، تحقیق و تقدیم یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابومنصور ازهری هروی، ابو منصور محمد بن احمد، الزاهر فی غریب الفاظ الشافعی، تحقیق مسعد عبد الحمید السعدنی، بی‌جا، دار الطلائع، بی‌تا، تاریخ النشر بالشاملة ۸ ذی‌الحجه ۱۴۳۱ق.
- اشتهاردی، علی‌پناه، ، قم، نشر زائر، ۱۳۸۹ش.
- المنجد، محمدصالح، ، تاریخ النشر بالشاملة ۸ ذو الحجة ۱۴۳۱ق، تم نسخه من الانترنت فی ۱۴۳۰ق.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
- بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله، ، جمع و اشراف محمد بن سعد الشویعر، بی‌جا، رئاسة ادارة البحوث العلمیة و الافتاء بالمملکة العربیة السعودیة، بی‌تا، تاریخ النشر بالشاملة ۸ ذی‌الحجة ۱۴۳۱ق.
- ثعلبی، ابواسحاق احمد بن محمد، ، تحقیق ابی‌محمد بن عاشور، مراجعة و تدقیق نظیر الساعدی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق و تصحیح مؤسسة آل البیت(ع)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- دهخدا، علی‌اکبر و دیگران، ، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۰ش.
- زمخشری، محمود بن عمرو، ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، ، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سعدی، مصلح‌الدین، ، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، ققنوس، ۱۳۶۶ش.
- سهرندی، احمد بن عبدالاحد عمری فاروقی، ، بی‌جا، بی‌تا، بی‌نا، تاریخ النشر بالشاملة: ۱۲ شعبان ۱۴۳۲ق.
- سیوطی، جلال‌الدین عبدالحرمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، بی‌تا، تاریخ النشر بالشاملة: ۸ ذو الحجة ۱۴۳۱ق.
- شبیری زنجانی، موسی، توضیح المسائل، قم، مرکز فقهی امام محمدباقر(ع) وابسته به دفتر آیت‌الله شبیری زنجانی، ۱۳۹۷ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، ، تحقیق و تصحیح رضا مختاری، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، ، بیروت، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، ، قم، مکتبة آیة‌الله الصافی الگلپایگانی، ۱۴۲۲ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، ، مشهد، مؤسسه نشر و تبلیغ، ۱۳۶۶ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، اشعة من عظمة الامام الحسین(ع)، قم، مکتب آیة الله لطف‌الله الصافی الگلپایگانی، ۱۴۳۴ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت، قم، دفتر نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۳۹۱ش.
- صانعی، نیره سادات، ، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، ، تصحیح و تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی و سید فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تحقیق و تصحیح مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۴ق.
- ظهیری، علی‌اصغر، ، قم، پیام حجت، ۱۳۸۶ش.
- فاضل موحدی لنکرانی، محمد، آیین کیفری اسلام: شرح فارسی تحریر الوسیلة (حدود)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۰ش.
- فخر رازی، ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، تصحیح علی پناه اشتهاردی و دیگران، به اهتمام محمدحسین کوشان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۷ق.
- فرحزاد، حبیب‌الله، «»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطللب: ۲۵ تیر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
- کاظمی، «»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- مجاهد بن جبر، ابوالحجاج قرشی مخزومی، ، تحقیق محمد عبدالسلام ابوالنیل، مصر، دار الفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد و دیگران، ، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد و دیگران، ، قم،دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
- مدرسی، محمدتقی و محمد (امیر) شوشتری‌زاده، ، تهران، محبان الحسین(ع)، ۱۳۷۹ش.
- مظاهری، حسین، ، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء(س)، ۱۳۸۸ش.
- مظاهری، حسین، ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۴ق.
- مقاتل بن سلیمان، ابوالحسن بن بشیر ازدی بلخی، ، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، ، تهران، دار الکتب السلامیه، ۱۳۸۰ش.
- نظام اعرج نیشابوری، ، تحقیق محمدزکی جعفری، قم، دار الحجة للثقافه، چاپ اول، بی‌تا.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۵ش.