تالاب میقان

میقان در لغت به معنای خوش باور، یا آنچه که هر که بشنود باور کند، معنی شده‌است. تالاب در گذشته به نام «نمکزار فراهان» مشهور بوده‌است. در متون قدیمی نام تالاب را «چغاناوور» نیز ذکر کرده‌اند به علاوه در برخی از متون قدیمی پرنده‌شناسی، نام ترکی «توزلوگل» را به تالاب نسبت دادند که به معنای آبگیر دارای گرد و خاک است. علت این نام‌گذاری، جابه‌جایی ذرات نمک و خاک رس توسط باد در فصل گرم بوده‌است.

از این تالاب با نام «کویر میقان» نیز یاد می‌شود که علت نامگذاری آن، تبخیر زیاد آب در تالاب است. اما نهادن نام کویر به معنای بیابان نیست، زیرا در فرهنگ ایران واژه کویر به جای پلایا بکار برده می‌شود.

دیرینه‌شناسی

تالاب میقان از جمله آخرین حلقه‌های بوم‌شناسی حوضه آبریز دشت اراک است و تمامی آب‌های سطحی منطقه و آب‌های حاصل از بارش‌های جوی به آن وارد می‌شود.

تاریخ شکل‌گیری منطقه به دوران پالئوسن بازمی‌گردد. در این دوره در اثر نیروهای تکتونیکی و فشار صفحه عربستان، منطقه دچار فروافتادگی شده و ارتفاعات اراک و آشتیان به موازات آن بالا آمده‌است. زمین شناسان معتقدند افتادگی بزرگی زون ایران مرکزی و زون سنندج - سیرجان در راستای شمال غرب به جنوب شرق که در امتداد گسل سراسری زاگرس قرار دارد، موجب تشکیل این تالاب گردیده‌است. کارشناسان برای این تالاب پیشینه‌ای دوهزار ساله را تخمین زده‌اند.

از نظر زمین ساختی، حوضه میقان از دو واحد بزرگ کوهستانی در حاشیه و دشت رسوبی در بخش میانی تشکیل شده‌است. حوضه میقان به صورت سیستم گرابنی است که در امتداد دو گسل، فرو افتاده‌است. علت بسته شدن و استقلال حوضه، چین‌خوردن و بالا آمدن ته‌نشست‌های زمان پالئوسن حاشیه شرق حوضه و هم‌زمان فرو افتادن دشت میانی در اثر رخداد تکتونیکی پاسادنین در عهد پلیستوسن است. ته‌نشست‌های این دوره شامل آبرفت‌های قدیمی، آبرفت‌های جوان، کفه‌های رسی و نمکی است که سطح نسبتاً پهناوری از حوضه را فرا گرفته‌است.

وصف تالاب در منابع قدیمی

در گذشته در وسط تالاب، جزیره کوچکی با خرابه‌های قلعه‌ای قدیمی وجود داشت. دربارهٔ تالاب افسانه‌هایی نقل شده‌است. گذشته‌گان قلعه مذکور را به نمرود و فرعون و اردشیر نسبت می‌دادند. یاقوت حموی دربارهٔ تالاب می‌گوید «ابن کلبی بر این گمان است که بلیاس حکیم این دریاچه را طلسم کرد که نمک آن در اختیار عموم باشد و اگر جلوگیری شود آبش کم‌کم بخشکد.» بعضی افراد سالخورده نقل کرده‌اند که در سال ۱۲۸۸ قمری آب دریاچه به واسطه خشکسالی فروکش کرد و راهی آجری تا جزیره وسط پدیدار شد که اهالی از آنجا رفت و آمد می‌کردند.

حمدالله مستوفی در کتاب نزهةالقلوب خود در وصف منطقه فراهان، تالاب را این‌گونه توصیف کرده‌است: «و در آن ولایت بحیره‌ای است که آن را مغول «چغان ناوور» خوانند و در آن حوالی شکارگاه خوبست.» همچنین قزوینی در کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد دربارهٔ تالاب آورده: «در آنجا، نمکزاری است عجیب و آن، دریاچه‌ای است چهار فرسنگ در چهار فرسنگ. چون فصل پاییز شود آبهای آن ولایت را بدان دریاچه بندند و چون فصل بهار و تابستان شود و مردم را احتیاج به آب افتد، آب را بسته، برای زراعات برند.»

تالاب میقان با وسعت ۲۵ هزار هکتار در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر اراک و در جنوب شهر داوودآباد و مجاورت روستاهای راهزان و ده نمک و میقان واقع شده‌است. مساحت آبگیر تالاب بسته به میزان آب ورودی جذب شده بین ۱۰ هزار تا ۱۲ هزار هکتار تغییر می‌کند. ارتفاع متوسط آن از سطح دریای آزاد ۱۷۰۰ متر و میزان بارندگی سالیانه آن ۲۵۸ میلی‌متر است. سطح آب تالاب (در فصلهای مختلف سال) بین مانداب تا ۱۴۰ سانتی‌متر است.

تالاب میقان شامل یک دریاچه فصلی، کویر و دشت‌های آبرفتی است. نزدیکترین کوه به تالاب در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی آن واقع شده که «کوه تخت زرد» نام دارد و ارتفاع آن ۲۲۶۹ متر است. در وسط تالاب سه جزیره وجود دارد که بزرگترین آن‌ها ۵۰۰ متر است. این تالاب در پست‌ترین نقطه دشت فراهان و منطقه اراک واقع شده‌است

بیشتر آب وارد شده به تالاب حاصل از بارش‌های جوی، چشمه‌های اطراف و رودخانه‌های فصلی در منطقه مانند رودخانه فراهان، شهرآب و قره کهریز می‌باشد. در سالهای اخیر ورود پساب فاضلاب شهر اراک به میزان ۷۰۰ لیتر در ثانیه از دیگر منابع تغذیه آبی تالاب بوده‌است که بر زیست‌بوم منطقه تأثیر گذاشته‌است. میزان پساب ورودی فاضلاب به تالاب سالانه ۳۱ میلیون متر مکعب است و با توجه به شرایط اضطراری تالاب نیاز است که حق آبه ۲۵ میلیون و ۳۶۰ هزار متر مکعبی آن از پساب‌ها تأمین شود. نمک موجود در تالاب باعث ضدعفونی شدن آب‌های وارد شده به منطقه می‌شود.

در سال‌های اخیر سطح سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه تالاب ۱۳ متر افت داشته‌است که این موضوع خطر شور شدن آب‌های زیرزمینی و آسیب‌های ثانویه محیطی را دوچندان می‌کند.

آب و هوای تالاب، مدیترانه‌ای گرم و خشک است. میزان بارندگی سالانه آن ۳۵۴ میلی‌متر و تبخیر سالانه آن چهار برابر میزان بارندگی یعنی ۱٬۴۴۶ میلی‌متر می‌باشد. منطقه اختلاف دمای سالانه بالایی دارد و گاهی به ۶۹ درجه سانتیگراد نیز می‌رسد.

دخالت‌های بی‌رویه انسانی در ۲۷ سال اخیر باعث شده تا دمای تالاب یک درجه افزایش پیدا کند. بیشترین دمای ثبت شده در منطقه تالاب ۴۴ درجه بالای صفر و کمترین دمای ثبت شده ۳۳ درجه زیر صفر بوده‌است.

به دلیل قرارگیری شهر در نزدیکی تالاب، بخار آب برخاسته از سطح تالاب باعث تلطیف هوا، افزایش بخار و مه و تأثیر مثبت بر کاهش انتقال ریزگردها می‌شود، اما از طرفی به دلیل قرارگیری فرودگاه در نزدیکی تالاب، در زمستان باعث لغو پروازها می‌شود.

این تالاب به دلیل وسعت، ویژگی‌های بوم‌شناختی و میزان تأثیرگذاری آن بر اقلیم منطقه و شهر اراک یک بوم‌سازگان حساس تلقی می‌شود و به دلیل زیست‌بوم شکننده، در سال ۱۳۸۷ به منطقه شکار ممنوع تبدیل شد. با توجه به ویژگی‌های ارزشمند و منحصر به‌فرد زیست‌محیطی، تالاب میقان شاخص‌های لازم برای پیوستن به تالاب‌های بین‌المللی و نیز منطقه حفاظت شده پرندگان مهاجر و همچنین ثبت به عنوان منطقه‌ای ملی طبیعی را داراست.

گیاگان

پوشش گیاهی (گیاگان) در حاشیه تالاب ضعیف است و تنها در شمال غرب و جزایر میانی که سفره آب زیر زمینی بالاست گونه‌های گیاهی آتریپلکس و قره‌داغ (گیاه) دیده می‌شود که به علت تبخیر و تعرق این گیاهان سطح، ایستایی در فصل تابستان پایین می‌رود و گونه‌ها برای دستیابی به آب برای ریشه‌های خود پایین می‌روند و به صورت چتری روی تپه را می‌پوشانند. این گیاهان هم‌زمان با رشد کردن از حرکت ذرات ماسه‌ها جلوگیری می‌کنند و باعث تشکیل نبکا می‌گردند. ارتفاع این نبکاها به ۱٫۵ تا ۲٫۵ متر می‌رسد.

گونه‌های گیاهی اصلی منطقه، ۳ نوع هستند که شامل گونه‌های خانواده گندمیان، خانواده گون و خانواده شاهی می‌شود. در منطقه تعداد ۵۰ گونه گیاهی سازگار با شوری خاک وجود دارد. به‌طور کلی این منطقه ذخیره گاه مناسبی برای گیاهان هالوفیت است. بر اثر تخلیه پساب تصفیه خانه فاضلاب شهر اراک به تالاب، شوری خاک قسمت جنوب غربی تالاب بر اثر شسته شدن نمک سطحی کاهش پیدا کرده و پوشش گیاهی متراکمی از گیاه آویارسلام در این قسمت از تالاب گسترش یافته که این موضوع بوم‌سازگان این قسمت از تالاب را دگرگون کرده‌است.

۱۶ خانواده از گونه‌های گیاهی منطقه، به صورت یکساله و چند ساله هستند و از نظر فرم رویش به صورت بوته‌ای، علفی، درختچه‌ای و درختی در قالب ۱۴ نوع گیاهی وجود دارند. از گیاهان موجود در منطقه می‌توان به سیاه‌شور، اسفناج باغی، جگن، قره‌داغ (گیاه)، شور مرغ، گوریک، شورسراجه و بتنه اشاره کرد

زیاگان

تالاب میقان از زیستگاه‌های پرندگان مهاجر سیبری و از زیستگاه‌های مهم پرندگان مهاجر در مرکز کشور است. این تالاب به تنهایی ۶۸ درصد از پرندگان استان مرکزی و ۲۷ درصد پرندگان کشور را در خود جای داده‌است که از این میزان ۲۷ گونه آسیب‌پذیر یا نادر حمایت شده در میان آن‌ها وجود دارد. از جمله پرندگان تالاب درناهای خاکستری هستند که سالانه ۱۰ هزار قطعه در تالاب ساکن می‌شوند. این تالاب به دلیل از بین رفتن دیگر زیستگاه‌های پرندگان مهاجر مانند تالاب شادگان اصلی‌ترین زیستگاه پرندگان مهاجر منطقه غرب مدیترانه محسوب می‌شود.

بیش از ۵۰ هزار قطعه پرنده آبزی و کنار آبزی شامل ۱۳۶ گونه در منطقه شناسایی شده‌اند که در فصل‌های مختلف سال در تالاب ساکن می‌شوند. از انواع این پرنده‌ها می‌توان به سرخمائی، آنقوت، غاز اشاره کرد.

جمعیت درنای معمولی در این منطقه نسبت به سایر زیستگاه‌های درنا در کشور قابل توجه است، از این رو تالاب میقان یک زیستگاه مهم برای درنا در مرکز کشور محسوب می‌شود. براساس سرشماری پاییز و زمستان سال ۱۳۸۷ حدود ۱۱ هزار قطعه درنای معمولی و ۱۰ هزار قطعه خوتکا و ۵ هزار قطعه فلامینگو و غیره در منطقه مشاهده شده‌است.

در تالاب یک نوع جلبک تک سلولی به نام دونالیلا (به انگلیسی: Dunaliella salina) شناسایی شده که یکی از مقاوم‌ترین گونه‌ها نسبت به شوری است. این جلبک به دلیل جذب بتاکاروتن در سلول‌های خود در آب‌های شور موجب تغییر رنگ آب تالاب به نارنجی مایل به قرمز می‌شود.

از جمله علت‌های افزایش گونه‌های جانوری و به خصوص پرندگان، وجود آرتمیا در تالاب است. آرتمیا در طول دوره تولید مثل در اثر شرایط افزایش غلظت املاح آب، تغییر درجه حرارت و تغییر میزان اکسیژن بر اثر شوک تا ۴۰ تخم در آب رها می‌سازد. در این حالت تخم‌ها تا مرحله گاسترولا رشد می‌کنند. آرتمیا بهترین غذا برای پرندگان است و حدود ۲۰ روز عمر می‌کند. آرتمیای تالاب میقان از نوع بکرزا است که از جلبک‌های تک سلولی تغذیه می‌کند و سال‌ها از وجود آن‌ها در تالاب می‌گذرد.

علاوه بر گونه‌های یاد شده، مناطق اطراف تالاب برخی حیوانات وحشی مانند گرگ، روباه و مار و انواع مارمولک نیز زندگی می‌کنند.

حوضه رسوبی میقان به صورت قیفی نامتقارن است که خط الراس آن در ارتفاعات و مرکز آن در تالاب قرار دارد. شیب آن از غرب و جنوب غرب به سمت مرکز و در واقع به صورت کاسه‌ای بسته‌است. پست‌ترین نقطه حوضه دارای ۱٬۶۶۰ متر ارتفاع از سطح دریا است. به گفتهٔ مدیرعامل آب منطقه‌ای استان مرکزی، به دلیل شکل کاسه‌ای تالاب، اگر ۲۰۰میلیون مترمکعب آب نیز به تالاب وارد شود، هیچ‌گونه آب‌گرفتگی متوجه روستاهای همجوار و حتی فرودگاه اراک نخواهد بود.

آب دریاچه شور است، طوری‌که در هر لیتر آن در تابستان ۵۰ گرم، در بهار ۳۸ گرم و در زمستان ۲۸ گرم نمک وجود دارد و به همین علت طبقات نمکی در آن شکل می‌گیرد. این طبقات و لایه‌های نمکی در فصل خشکسالی تمامی سطح تالاب را پوشانده‌است و از فاصله دور سفید رنگ و برفی جلوه می‌کند.

در بخش‌های جنوبی، رسوب‌های رس و سیلت و نمک سدیم سطح سخت و متراکم را به‌وجود آورده‌است و بر اثر فرایند تبخیر و حرکت آب از پایین به بالا اشکال چند ضلعی تشکیل می‌گردد. در شمال غربی تالاب بر اثر فعالیت باد، تپه‌های ماسه‌ای ایجاد شده‌است.

تالاب در فرورفتگی موسوم به چاله اراک حاصل از سنگ‌های رسوبی چین خورده مابین سنگ‌های آذرین متعلق به رشته کوه‌های آتشفشانی و سنگ‌های متامورفیک متعلق به رشته کوه‌های زاگرس قرار گرفته‌است.

مرز اصلی بین ارتفاعات منطقه و تالاب توسط دو گسل اصلی تلخاب و تبرته قطع می‌شود. جابجایی و حرکت این گسل‌ها موجب زلزله‌های نسبتاً خفیفی می‌شود. وجود این گسل‌ها باعث شد تا در سال ۱۳۹۰ موجی از زلزله‌های خفیف بین ۲٫۵ تا ۴٫۵ ریشتر در منطقه اتفاق بیفتد. زمین شناسان احتمال داده‌اند که در سطح زیر تالاب گنبدهای نمکی وجود دارد و منشأ این زلزله‌ها از شکست پوسته‌های نامقاوم گنبدهای نمکی است.

این تالاب دارای بزرگترین منبع سولفات سدیم در جهان می‌باشد. در بیش از ۱۴۷ متر مربع از کویر، معدن سولفات سدیم با ظرفیت ۴۷ میلیون تن وجود دارد. نزدیک به ۶۰ درصد از منابع سولفات سدیم کشور در تالاب میقان جای دارد. میزان ذخیره ماده معدنی در تالاب ۱۳۳ میلیون تن با عیار ۳۳٫۸۸٪ اعلام شده‌است. این ماده معدنی در تولید شوینده‌ها، پاک‌کننده، خمیر کاغذ، تولید شیشه، نساجی و چرم کاربرد دارد.

تالاب میقان دارای ظرفیت‌های متفاوتی است که در کنار یکدیگر یک مجموعه کامل طبیعت‌گردی را ایجاد کرده‌اند. از دیگر پتانسیل‌های گردشگری تالاب می‌توان به پرنده نگری و گردشگری روستایی اشاره کرد. به همین دلیل این تالاب به عنوان منطقه نمونه گردشگری با محور طبیعت گردی معرفی شده‌است.

زیبایی این تالاب در تمامی ایام روز به ویژه در هنگام طلوع و غروب خورشید شگفت‌انگیز است و به همین دلیل گردشگران را به خود جذب می‌کند. همچنین شنیدن آواز پرندگان و پرواز آن‌ها در منطقه، جالب‌ترین قسمت گردشگری در کویر و تالاب میقان است.

روز ۱۵ آبان به دلیل تجمع درناها در تالاب میقان، «روز درنا» نامگذاری شده‌است.

به عقیده کارشناسان افزایش برداشت از معادن تالاب باعث نابودی آن خواهد شد. استخراج بیش از حد ماده معدنی باعث سست شدن خاک تالاب خواهد شد که در دراز مدت می‌تواند حیات ساکنان شهر اراک را به خطر بیندازد. مهمترین مشکلاتی که موجب تهدید زیست‌محیطی تالاب شده، شامل موارد زیر است:

• احداث و تعریض جاده در داخل تالاب و قطع ارتباط بوم‌شناختی قسمت شمال با جنوب تالاب
• احداث سد در بالادست حوضه آبریز و کاهش آب ورودی به تالاب
• ورود پساب تصفیه‌خانه فاضلاب شهر اراک، فاضلاب شهرک صنعتی ایبک آباد و پساب‌های کشاورزی
• تغییر کاربری اراضی و چرای دام بیش از حد توان منطقه
• شکار غیرمجاز پرندگان و زنده‌گیری پرندگان توسط مردم روستاها
• استقرار پروژه‌های فرودگاه اراک، تصفیه خانه فاضلاب و کارخانه املاح معدنی ایران در حاشیه تالاب بدون ارزیابی زیست‌محیطی
• کمک به افزایش آلودگی هوای اراک با توجه به نزدیک بودن به شهرک‌های صنعتی خیرآباد و ایبک آباد
• افزایش برداشت از سولفات سدیم با به مزایده گذاشتن تالاب
• افزایش میزان ریزگردها در هوای اراک به دلیل تبخیر بالا در منطقه.

یادکردها

منابع

• مستند حیات وحش تالاب میقان در آپارات