زبان سواحلی
زبان سواحِلی (به سواحلی: Kiswahili) عضوی از خانوادهٔ زبان‌های بانتو و زبان مادری اقوام سواحلی است. سواحلی همچنین زبان میانجی منطقه دریاچه‌های بزرگ و سایر بخش‌های شرق و جنوب آفریقا، شامل تانزانیا، اوگاندا، رواندا، بوروندی، کنیا، بخش‌هایی از مالاوی، سومالی، زامبیا، موزامبیک و جمهوری دموکراتیک کنگو است. گاه زبان قمری که در جزایر اتحاد قمر رایج است نیز به عنوان گویشی از آن برشمرده می‌شود، گرچه سایر پژوهشگران آن را زبانی متمایز در نظر می‌گیرند. شنگ مخلوطی از سواحلی و انگلیسی است که در کنیا و بخش‌هایی از اوگاندا سخن گفته می‌شود.
| سواحلی | |
|---|---|
| Kiswahili | |
| بیان | [kiswɑˈhili] |
| زبان بومی در | تانزانیا، جمهوری دموکراتیک کنگو، جزایر باجونی (بخش‌هایی از سومالی)، سودان جنوبی، موزامبیک (بیشتر موانی)، بوروندی، رواندا، اوگاندا، کنیا، اتحاد قمر، مایوت، زامبیا، مالاوی، و ماداگاسکار |
| قومیت | سواحلی |
شمار گویشوران | از ۲ میلیون (۲۰۰۳) تا ۱۵۰ میلیون (۲۰۱۲) زبان دوم: ۹۰ میلیون (۱۹۹۱–۲۰۱۵) |
نیجر-کنگو
| |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |
سازمان‌ها
|
زبان اقلیت شناخته‌شده در | |
| تنظیم‌شده توسط |
|
| کدهای زبان | |
| ایزو ۱–۶۳۹ | sw |
| ایزو ۲–۶۳۹ | swa |
| ایزو ۳–۶۳۹ | swa – کد همگانیکدهای اختصاصی: swc – سواحلی کنگوswh – سواحلی ساحلیymk – [[ماکوه]]wmw – [[موانی]] |
| گلاتولوگ | swah1254 |
| |
| زبان‌شناسی | 99-AUS-m |
سواحلی زبان اصلی است
سواحلی زبان دوم است
سواحلی زبان رسمی است ولی زبان اکثریت نیست
سواحلی زبان اقلیت است | |
شمار دقیق سخنگویان سواحلی، اعم از بومی یا زبان دوم، ناشناخته و طبق برآوردهای مختلف، از ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون نفر متغیر است. سواحلی زبان ملی کنگو، کنیا، تانزانیا، اوگاندا و سودان جنوبی است. شیکومور (قمری)، زبان رسمی قمر و شیمائوره، زبان رایج در مایوت، نیز به سواحلی مرتبطند. سواحلی همچنین یکی از زبان‌های کاری اتحادیه آفریقا است و رسماً به عنوان زبان میانجی جامعه شرق آفریقا نیز پذیرفته شده‌است. در سال ۲۰۱۸، آفریقای جنوبی آموزش سواحلی در مدارس این کشور را به عنوان یک درس اختیاری از سال ۲۰۲۰ قانونی کرد.
حدود ۲۰٪ از واژگان سواحلی وام‌واژه هستند که بیشتر از عربی و تا حدود کمتری از هندی، پرتغالی، مالایی و انگلیسی وارد این زبان شده‌اند. سواحلی در گذشته به خط عربی نوشته می‌شد که امروزه الفبای لاتین جای آن را گرفته‌است.
نام
نام سواحلی از واژه عربی ساحل و جمع آن سواحل به معنای «کرانه» آمده‌است و سواحلی به معنای «مربوط به سواحل و کرانه‌ها» است. در سواحلی نام زبان به صورت Kiswahili یا کی‌سواحیلی است.
تاریخ
پیشینه
پیشینه سواحلی به مردم بانتو ساحل شرق آفریقا می‌رسد و میان سواحلی و دیگر زبان‌های بانتوی منطقه اشتراکات فراوانی وجود دارد. سواحلی بسیاری از دستور زبان، واژگان و واج‌های خود را از زبان ساباکی به ارث برده‌است. طبق پژوهش‌های توماس اسپیر در کتاب بازنگری تاریخ ابتدایی سواحلی ۷۲–۹۱٪ از واژگان روزانه سواحلی از زبان ساباکی (که به عنوان زبان مادر سواحلی گزارش می‌شود) به ارث رسیده‌است، در حالی که در آن ۴–۱۷٪ وام‌واژه از دیگر زبان‌های آفریقایی و فقط ۲–۸٪ وام‌واژه از زبان‌های غیرآفریقایی بود و وام‌واژگان عربی ۲–۸٪ واژگان کل را تشکیل می‌دادند. با این حال ادعا می‌شود که حدود ۲۰٪ از واژگان سواحلی وام‌واژه، بیشتر از عربی، و تا حدود کمتری از فارسی، هندی، پرتغالی، مالایی و انگلیسی، گرفته شده‌اند.
کهن‌ترین اسناد یافت‌شده به زبان سواحلی نامه‌هایی است که در کیلوا در سال ۱۷۱۱ به خط عربی نوشته شده و برای پرتغالی‌های موزامبیک و متحدان محلی آن‌ها ارسال شده‌است. نامه اصلی در بایگانی تاریخی گوا، هند حفظ شده‌است.
دوره استعماری
قدرت‌های مختلف استعمارگری که در سواحل آفریقای شرقی حکمرانی می‌کردند، در رشد و گسترش سواحلی نقش داشتند. با ورود اعراب به شرق آفریقا، آن‌ها از سواحلی به عنوان زبان تجارت و همچنین برای آموزش اسلام به مردم محلی بانتو استفاده کردند. به همین دلیل سواحلی ابتدا با الفبای عربی نوشته می‌شد. تماس‌های بعدی با پرتغالی منجر به افزایش واژگان زبان سواحلی شد. با تصدی شرق آفریقا توسط آلمان در پی کنفرانس برلین، سواحلی در سطح نهادی رسمیت یافت. آلمانی‌ها پس از دیدن گستردگی سواحلی، آن را به عنوان زبان رسمی مورد استفاده در مدارس رسمیت دادند و سامانه نوشتاری آن را از عربی به لاتین تغییر دادند. پس از جنگ جهانی اول، انگلیس آفریقای شرقی آلمان را به دست گرفت. انگلیسی‌ها نیز تصمیم گرفتند که سواحلی را به عنوان تنها زبان سراسر منطقه آفریقای شرقی تعیین کنند (اگرچه در شرق آفریقا بیشتر از انگلیسی و زبان‌های مختلف نیلی و بانتو استفاده می‌شد و سواحلی بیشتر به سواحل محدود می‌شد). در ژوئن ۱۹۲۸، یک کنفرانس میان‌سرزمینی با حضور نمایندگان کنیا، تانگانیکا، اوگاندا و زنگبار در مومباسا برگزار شد. طی آن گویش زنگبار به عنوان سواحلی معیار انتخاب شد و املای استاندارد سواحلی نیز به تصویب رسید.
وضعیت کنونی
سواحلی زبان نخست مردم بسیاری در مناطق ساحلی تانزانیا و زبان دوم ده‌ها میلیون نفر در کشورهای پیرامون دریاچه‌های بزرگ (کنیا، اوگاندا و تانزانیا) است. در مناطق داخلی تانزانیا، سواحلی با لهجه‌ای تحت تأثیر زبان‌ها و گویش‌های محلی تکلم می‌شود و زبان اول مناطق شهری و زبان دوم مناطق روستایی به‌شمار می‌رود. سواحلی و زبان‌های نزدیک به آن توسط جمعیت‌های کوجکی در بوروندی، اتحاد قمر، مالاوی، موزامبیک، زامبیا و رواندا نیز گویش می‌شود. این زبان تا قرن بیستم در قسمت‌های جنوبی سواحل دریای سرخ نیز فهمیده می‌شد. شمار کل گویشوران سواحلی بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون نفر عنوان شده‌است.
واج‌شناسی
سواحلی معیار دارای پنج واکه است: /ɑ/، /ɛ/، /i/، /ɔ/، و /u/. کشش واکه نیز در سواحلی رخ می‌دهد و برای آن در نوشتار از دو واکه استفاده می‌شود؛ برای نمونه kondoo به معنای «گوسفند».
همخوان‌های سواحلی نیز به شرح زیرند:
| لبی | دندانی | لثوی | پسالثوی / کامی | نرم‌کامی | چاکنایی | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| خیشومی | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ɲ ⟨ny⟩ | ŋ ⟨ng'⟩ | |||
| انسدادی | پیش‌خیشومی | mb̥ ⟨mb⟩ | nd̥ ⟨nd⟩ | nd̥ʒ̊ ⟨nj⟩ | ŋɡ̊ ⟨ng⟩ | ||
| مکیده / انسدادی | ɓ ~ b ⟨b⟩ | ɗ ~ d ⟨d⟩ | ʄ ~ dʒ ⟨j⟩ | ɠ ~ ɡ ⟨g⟩ | |||
| انسدادی | p ⟨p⟩ | t ⟨t⟩ | tʃ ⟨ch⟩ | k ⟨k⟩ | |||
| حلقی | (pʰ ⟨p⟩) | (tʰ ⟨t⟩) | (tʃʰ ⟨ch⟩) | (kʰ ⟨k⟩) | |||
| سایشی | پیش‌خیشومی | mv̥ ⟨mv⟩ | nz̥ ⟨nz⟩ | ||||
| سایشی | v ⟨v⟩ | (ð ⟨dh⟩) | z ⟨z⟩ | (ɣ ⟨gh⟩) | |||
| سایشی | f ⟨f⟩ | (θ ⟨th⟩) | s ⟨s⟩ | ʃ ⟨sh⟩ | (x ⟨kh⟩) | h ⟨h⟩ | |
| ناسوده | l ⟨l⟩ | j ⟨y⟩ | w ⟨w⟩ | ||||
| ر-گونه | r ⟨r⟩ | ||||||
هویت دینی و سیاسی
دین
سواحلی نقش عمده‌ای در گسترش اسلام و مسيحيت در آفریقای شرقی داشته‌است. اعراب همزمان با ورودشان به شرق آفریقا، اسلام را بدین منطقه آوردند و مدرسه‌هایی را برای آموزش اسلام به بومیان راه‌اندازی کردند که از سواحلی برای این کار استفاده می‌کردند. با افزایش حضور اعراب، بومیان بیشتری به اسلام گرویدند و به آن‌ها با زبان سواحلی آموزش داده شد.
از زمان ورود اروپاییان به آفریقای شرقی، مسیحیت در شرق آفریقا مطرح شد. در حالی که اعراب بیشتر در مناطق ساحلی مستقر بودند و در همین مناطق به اسلام تبلیغ می‌پرداختند، مبلغان مذهبی اروپایی برای گسترش مسیحیت بیشتر به مناطق داخلی می‌رفتند. از آن‌جا که نخستین مراکز تبلیغی شرق آفریقا در مناطق ساحلی بود، مبلغان از سواحلی برای گسترش مسیحیت استفاده کردند زیرا شباهت‌های زیادی با بسیاری از سایر زبان‌های بومی منطقه داشت.
سیاست
در طول مبارزه برای استقلال تانگانیکا، از سواحلی به عنوان زبان سازماندهی توده‌ای و جنبش سیاسی استفاده می‌شد. در این دوران سواحلی زبان اعلامیه‌ها و پیام‌های رادیویی برای تجمع مردم برای مبارزه بود. پس از استقلال تانزانیا، سواحلی به عنوان زبان ملی پذیرفته شد. تانزانیایی‌ها تا به امروز، به سواحلی افتخار می‌کنند، به خصوص اینکه از آن برای متحد کردن بیش از ۱۲۰ قبیله در سراسر تانزانیا استفاده شد. سواحلی عامل تقویت‌کننده همبستگی در میان مردم تانزانیا و هویت اصلی آن‌هاست.
نوشتار
سواحلی امروزه به الفبای لاتین نوشته می‌شود و برای آن چندین دونگاره برای صداهای بومی، ch, sh, ng و ny وجود دارد؛ q و x استفاده نمی‌شوند و c نیز به جز در دونگارهٔ ch کاربردی ندارد. چندین دونگاره نیز برای صداهای عربی وجود دارد که بسیاری از سخنگویان خارج از مناطق قومی سواحلی در تمایز آن‌ها مشکل دارند.
این زبان در گذشته به خط عربی نوشته می‌شد. برای سواحلی، برخلاف سایر اقتباسات از خط عربی برای زبان‌های دیگر، سازگاری‌های نسبتاً کمی با خط عربی ایجاد شد. در قراردادهای املایی بین شهرها و نویسندگان و در طول قرن‌ها نیز اختلافاتی وجود داشت، برخی کاملاً دقیق اما برخی دیگر به اندازه‌ای متفاوت بودند که درک معنا را سخت می‌کردند.
نبود حرف برای نوشتن برخی از واکه‌ها مشکلات بسیاری را برای نوشتن سواحلی ایجاد کرده بود. علاوه بر این، چندین همخوان سواحلی در الفبای عربی معادلی نداشتند و بر خلاف زبانی مثل اردو برای آن‌ها هیچ حرف جدیدی ایجاد نشد و به جای آن نزدیکترین صدای عربی جایگزین شد. این نه تنها به معنای این بود که یک حرف اغلب نشان‌دهنده بیش از یک صدا بود، بلکه برای هر صدا نیز انتخاب‌های متفاوتی انجام داده شده بود. در اینجا برخی از معادل‌های بین سواحلی عربی و سواحلی لاتین آورده شده‌است:
| سواحلی به خط عربی | سواحلی به خط لاتین | |||
|---|---|---|---|---|
| پایانی | میانی | آغازین | تنها | |
| ـا | ا | aa | ||
| ـب | ـبـ | بـ | ب | b p mb mp bw pw mbw mpw |
| ـت | ـتـ | تـ | ت | t nt |
| ـث | ـثـ | ثـ | ث | th? |
| ـج | ـجـ | جـ | ج | j nj ng ng' ny |
| ـح | ـحـ | حـ | ح | h |
| ـخ | ـخـ | خـ | خ | kh h |
| ـد | د | d nd | ||
| ـذ | ذ | dh? | ||
| ـر | ر | r d nd | ||
| ـز | ز | z nz | ||
| ـس | ـسـ | سـ | س | s |
| ـش | ـشـ | شـ | ش | sh ch |
| ـص | ـصـ | صـ | ص | s, sw |
| ـض | ـضـ | ضـ | ض | dhw |
| ـط | ـطـ | طـ | ط | t tw chw |
| ـظ | ـظـ | ظـ | ظ | z th dh dhw |
| ـع | ـعـ | عـ | ع | ? |
| ـغ | ـغـ | غـ | غ | gh g ng ng' |
| ـف | ـفـ | فـ | ف | f fy v vy mv p |
| ـق | ـقـ | قـ | ق | k g ng ch sh ny |
| ـک | ـکـ | کـ | ک | |
| ـل | ـلـ | لـ | ل | l |
| ـم | ـمـ | مـ | م | m |
| ـن | ـنـ | نـ | ن | n |
| ـه | ـهـ | هـ | ه | h |
| ـو | و | w | ||
| ـی | ـیـ | یـ | ی | y ny |
ادبیات
ادبیات به زبان سواحلی، در قالب اشعار حماسی شکل گرفته‌است. این اشعار از فرهنگ و ادب اسلامی مایه گرفته‌اند و دربارهٔ زندگانی محمد، پیامبر اسلام، علی بن ابی طالب و حسین بن علی سروده شده‌اند.
ابن حاجب غسّانی نیز اشعاری غیر مذهبی سرود. شیخ امری عابدی و ماتیاس مِنیمپالا از شاعران برجستهٔ سواحلی زبان در قرن بیستم‌اند. نویسندگانی مانند دیوید دیوا و عُمَر شریف، آثاری بر پایهٔ افسانه‌ها و اسطوره‌های سنتی شرق در این زبان آفریدند.
شَبان روبِرت، بزرگترین نویسندهٔ مسلمان و معاصر در زبان سواحلی است که داستان‌های تربیتی نوشت. او آغازگر مقاله‌نویسی به این زبان است. در دورهٔ معاصر رمان‌ها و داستان‌های پلیسی نیز به زبان سواحلی نوشته شده‌است.
تأثیر فارسی بر سواحلی
در زبان سواحلی، برخی واژه‌ها با گویش بندریِ فارسی بسیار نزدیک و هم‌معنی هستند؛ مانند:
- کاکا = برادر
- دادا = خواهر
- بندری = بندری (بندرگاه)
- سیفه = سیفه (روغن کوسه)
- منشوه = منشوه (یک نوع قایق)
- چنگو = چنگو (یک نوع ماهی خوش‌مزه برای برشتن)
- رفیقی = رفیق
در اصطلاحات دریانوردی و لنج‌داری و مراسم زار واژه‌های فارسی بیشتری وجود دارد.
چند واژه در سواحلی
- می‌می = من
- وی‌وی = تو، شما
- زیچی = قشنگ، زیبا
- جمبو = سلام
- سننه = خوب، عالی
- کا کا میزی = دانشجو
- حباری = چطوری؟
- مزاری سننه = خیلی خوب
- کواری = خداحافظ
- بووانا = آقا، جناب
- اسنتی سننه = خیلی ممنون
- جمبو بووانا = سلام آقا
- حَ کونا ما تا تا = اشکالی ندارد، مشکلی نیست، خبر بدی نیست.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ Thomas J. Hinnebusch, 1992, "Swahili", International Encyclopedia of Linguistics, Oxford, pp. 99–106
David Dalby, 1999/2000, The Linguasphere Register of the World's Languages and Speech Communities, Linguasphere Press, Volume Two, pp. 733–735
Benji Wald, 1994, "Sub-Saharan Africa", Atlas of the World's Languages, Routledge, pp. 289–346, maps 80, 81, 85 - ↑ Hinnebusch, Thomas J. (2003). "Swahili". In William J. Frawley (ed.). International Encyclopedia of Linguistics (2 ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513977-8.
First-language (L1) speakers of Swahili, who probably number no more than two million
- ↑ سواحلی در اتنولوگ (چاپ بیست و یکم، ۲۰۱۸)
سواحلی کنگو در اتنولوگ (چاپ بیست و یکم، ۲۰۱۸)
سواحلی ساحلی در اتنولوگ (چاپ بیست و یکم، ۲۰۱۸)
ماکوه در اتنولوگ (چاپ بیست و یکم، ۲۰۱۸)
موانی در اتنولوگ (چاپ بیست و یکم، ۲۰۱۸) - ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Swahili (G.40)". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online
- ↑ Mazrui, Ali Al'Amin. (1995). Swahili state and society: the political economy of an African language. East African Educational Publishers. ISBN 0-85255-729-9. OCLC 441402890.
- ↑ Prins 1961
- ↑ Nurse and Hinnebusch, 1993, p.18
- ↑ "HOME – Home". Swahililanguage.stanford.edu. Retrieved 19 July 2016.
After Arabic, Swahili is the most widely used African language but the number of its speakers is another area in which there is little agreement. The most commonly mentioned numbers are 50, 80, and 100 million people. [...] The number of its native speakers has been placed at just under 20 million.
- ↑ Nurse and Hinnebusch, 1993
- ↑ "Development and Promotion of Extractive Industries and Mineral Value Addition". East African Community.
- ↑ Sobuwa, Yoliswa (17 September 2018). "Kiswahili gets minister's stamp to be taught in SA schools". The Sowetan.
- ↑ Prins, A.H.J. 1961. The Swahili-Speaking Peoples of Zanzibar and the East African Coast (Arabs, Shirazi and Swahili). Ethnographic Survey of Africa, edited by Daryll Forde. London: International African Institute.
- ↑ Spear, Thomas (2000). "Early Swahili History Reconsidered". The International Journal of African Historical Studies. 33 (2): 257–290. doi:10.2307/220649. JSTOR 220649.
- ↑ Alpers, E. A. (1975). Ivory and Slaves in East Central Africa. London. pp. 98–99.
- ↑ Vernet, T. (2002). "Les cités-Etats swahili et la puissance omanaise (1650–1720)". Journal des Africanistes. 72 (2): 102–05. doi:10.3406/jafr.2002.1308.
- ↑ "Swahili". About World Languages.
- ↑ Mdee, James S. (1999). "Dictionaries and the Standardization of Spelling in Swahili". Lexikos. pp. 126–27. Retrieved 2 June 2017.
- ↑ Nurse & Thomas Spear (1985) The Swahili
- ↑ Kharusi, N. S. (2012). "The ethnic label Zinjibari: Politics and language choice implications among Swahili speakers in Oman". Ethnicities. 12 (3): 335–353. doi:10.1177/1468796811432681. S2CID 145808915.
- ↑ Adriaan Hendrik Johan Prins (1961) The Swahili-speaking Peoples of Zanzibar and the East African Coast. (Ethnologue)
- ↑ (2005 World Bank Data).
- ↑ Modern Swahili Grammar East African Publishers, 2001 Mohamed Abdulla Mohamed p. 4
- ↑ "A Guide to Swahili – The Swahili alphabet". BBC.
- زبان سواحلی، نوشتهٔ جی.اف. سخری، ترجمهٔ پریوش مقیم‌خان، ته‍ران، انتشارات قاضی، ۱۳۸۵.
- عبادیان، محمود، «یکی از ویژگی‌های زبانیِ فرهنگ مردم سواحلی»، مجلهٔ ادبیات داستانی، پاییز ۱۳۷۳: صص ۴۰–۴۱ (ویژه‌نامه).
- «تأثیر اسلام بر فرهنگ سواحلی»، عبدالعزیز، نامهٔ فرهنگ، سال ۶، ش ۱، به‍ار ۱۳۷۵، صص ۱۵۰–۱۵۶.