زبان سریانی

واژهٔ سریانی مأخوذ از واژهٔ یونانی Σύρος از سده پنجم میلادی به این سو به کار رفت. به نظر می‌رسد که ریشهٔ این نام عنوانی قومی است، که به‌تدریج جایگزین آرامی شد. تعریف‌های متفاوتی از زبان سریانی وجود دارد. به عنوان مثال در دانشنامهٔ بریتانیکا سریانی در قالب لهجهٔ آرامی شرقی اِدِسا که در پایان سده دوم میلادی از مراکز مهم مسیحیت بود در نظر گرفته شده‌است و ذکر شده که کهن‌ترین کتیبه‌های سریانی از نیمهٔ نخست سده نخست میلادی به جای مانده‌اند. فیتز میر آن را یکی از لهجه‌های پنج‌گانهٔ آرامی میانه می‌داند.

این زبان در سدهٔ پنجم میلادی به دو لهجهٔ نسطوری و یعقوبی تقسیم شد. بر پایه منظر و منبعی دیگر سریانی زبان متأخر آرامی ادسا است که مسیحیان میان‌رودان و سوریه برای جدا کردن آرامی که معنای «بت‌پرست» یا «کافر» می‌داد، نام یونانی سریانی را به این لهجهٔ آرامی دادند. این زبان در اوایل مسیحیت زبان ادبی شد و آثار فراوانی به این زبان نوشته شدند. از حدود سده سیزدهم میلادی به بعد این زبان به‌صورت زبان آیینی و موعظه باقی ماند.

سریانی یکی از لهجه‌های زبان آرامی در شهر اِدِسا بود که تحت تأثیر مسیحیت در شرق و کلیسای ارتدوکس سریانی، به حالت کنونی تحول یافت. پیش از آنکه عربی به زبان غالب تبدیل شود، سریانی در میان جوامع مسیحی در خاورمیانه، آسیای مرکزی و کرالا زبان غالب اصلی بود و تا امروز نیز در میان مسیحیان سریانی رواج دارد.

از سدهٔ هفتم میلادی تا کنون، سریانی به‌عنوان زبان گفتگو در مناطقی که صحبت می‌شد، به‌تدریج جایش را به زبان عربی دارد (به‌جز شمال عراق). فتوحات مغول در سدهٔ سیزدهم میلادی و قتل‌عام مسیحیان سریانی توسط تیمور لنگ، به افول این زبان سرعت بخشید.

در بسیاری از سرزمین‌های خارج از منطقهٔ جزیره، سریانی حتی در متون مناجات و مذهبی، جایش را به عربی داد.

تاریخ زبان سریانی را می‌توان به سه دورهٔ مشخص تقسیم کرد:

• آرامی باستان، زبان ممالک سوری-هیتی در شام در عصر آهن، زبان آرامی باستان در کنار زبان اکدی در امپراتوری آشوری نو به‌عنوان زبان میانجی مورد استفاده بود
• سریانی میانه/آرامیِ سریانی میانه (ܟܬܒܢܝܐ Kṯāḇānāyā، «سریانی ادبی»), که به‌صورت زیر تقسیم می‌شود:
  • سریانی میانهٔ شرقی/آرامیِ سریانی میانهٔ شرقی (زبان ادبی و کلیسایی مردمان مسیحی سریانی در کلیسای آشوری شرق، کلیسای کاتولیک کلدانی، کلیسای باستانی شرق و کلیسای پنطیکاستال آشوری)
  • سریانی میانهٔ غربی/آرامیِ سریانی میانهٔ غربی ((زبان ادبی و کلیسایی مردمان کلیسای ارتدکس سریانی، کلیسای کاتولیک سریانی و کلیسای مارونی).
• سریانی نو/آرامیِ سریانی نو اصطلاحی که معمولاً برای اشاره به زبان‌های آرامی نو استفاده می‌شود. حتی اگر نتوان آن‌ها را مستقیماً به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های سریانی میانه شناسایی کرد. این اصطلاح می‌بایست دربارهٔ لهجه‌های که منبعث از همان شاخهٔ زبان‌های آرامی هستند یا در جوامع مسیحی به‌صورت گسترده‌ای مورد استفاده بوده بکار برده‌شود. این زبان به دو دسته تقسیم می‌شود:
  • آرامی سریانی غربی نو (گویش طوریه و ملحسو). با این حال باید توجه داشت که گاهی اوقات این زبان‌ها از شاخهٔ «سریانی نو» حذف می‌شوند.
  • آرامی سریانی شرقی نو (آرامی نو شمال شرقی، شامل آرامی جدید آشوری و آرامی جدید کلدانی. اما این اصطلاح معمولاً برای اشاره به زبان مندائی نو استفاده نمی‌شود، گونه‌ای دیگر از آرامی شرقی که توسط مندائیان تکلم می‌شود).

در سال ۱۳۲ پیش از میلاد، پادشاهی اسروئن در اِدِسا تشکیل شد و نیا-سریانی (Proto-Syriac) در این پادشاهی تحول یافت. امروزه نیز بسیاری از گویشوران سریانی به ادسا به‌عنوان مهد زبانی‌شان توجه دارند. در این منطقه حدود ۸۰ کتیبهٔ سریانی وجود دارد که به سده‌های یکم تا سوم میلادی بازمی‌گردند (کهن‌ترین نمونهٔ سریانی، کتیبه‌ای متعلق به سال ۶ میلادی، و کهن‌ترین پوست‌نوشتهٔ سریانی مربوط به سال ۲۴۳ میلادی است). همهٔ این شواهد اولیه از زبان سریانی، غیرمسیحی هستند. به‌عنوان زبانی رسمی، سریانی به‌شکلی منسجم از سبک و دستور زبان متعلق به آرامی شرقی باستان استفاده‌کرد. زبان سریانی به دو شاخه تقسیم شده‌است: لهجهٔ غربی که توسط کلیسای ارتدکس سریانی در میان‌رودان شمالی و غرب سوریه مورد استفاده بود، و لهجهٔ شرقی که توسط کلیسای مشرق و در درون شاهنشاهی ساسانی استفاده می‌شد.

در سدهٔ سوم میلادی، کلیساهای ادسا استفاده از سریانی به‌عنوان زبان نیایش را آغاز کردند. شواهدی وجود دارد که اقتباس سریانی، زبان مردم آشوری، انجام مأموریت بود. تلاش‌های ادبی زیادی برای خلق ترجمه‌ای معتبر از کتاب مقدس به‌زبان سریانی، یعنی پشیطتا (ܦܫܝܛܬܐ Pšīṭtā) انجام شد. در همین زمان، افرایم سوری در حال خلق ارزشمندترین مجموعهٔ شعری و الهیات سریانی بود.

در سال ۴۸۹ میلادی، بسیاری از مسیحیان سریانی‌زبان که در مرزهای شرقی امپراتوری روم زندگی می‌کردند، به‌دلیل آزار و اذیت دینی و خصومت رو به رشد مسیحیان یونانی‌زبان با آن‌ها، به شاهنشاهی ساسانی فرار کردند. تفاوت‌های عقیدتی در تفسیر مسیحیت باعث شد که سریانی‌ها به دو لهجهٔ شرقی و غربی تقسیم شوند. اگرچه سریانی همچنان به‌صورت یک زبان واحد در نظر گرفته می‌شود و لهجه‌های شرقی و غربی لهجه‌های یکدیگر را تا حدود زیادی متوجه می‌شوند، اما تلفظ و سیستم نوشتاری متفاوتی دارند و در برخی واژه‌ها نیز این تفاوت وجود دارد.

سریانی غربی زبان رسمی و عبادی سریانی‌های غربی است که توسط کلیسای ارتدکس سریانی، کلیسای کاتولیک سریانی، کلیسای مارونی، کلیسای سریانی ارتدکس مالانکارا، کلیسای سریانی مستقل مالابار، کلیسای سریانی مار توبا و کلیسای کاتولیک سریانی-مالانکارا. مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سریانی شرقی زبان رسمی و عبادی سریانی‌های شرقی است که امروزه نیز توسط آشوریان و پیروان کلیسای آشوری شرق، کلیسای پنطیکاستی آشوری، کلیسای باستانی شرق، کلیسای کاتولیک آشوری-کلدانی، و همچنین کلیسای کاتولیک سریانی-مالابار در هند مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ادبیات سریانی با اختلاف زیاد، پراستفاده‌ترین لهجهٔ زبان‌های آرامی است. نوشته‌های این زبان موضوعاتی نظیر شعر، نثر، الهیات، مناجات، سرودهای مذهبی، تاریخ، فلسفه، علم، پزشکی و تاریخ طبیعی را پوشش می‌دهند. بسیاری از این آثار ویرایش‌های انتقادی یا ترجمه به‌زبان‌های مدرن ندارند.

تجدید حیات خط سریانی در زمان‌های اخیر باعث خلق روزنامه‌هایی به خط سریانی شده‌است که همچون استفاده از خط عربی مدرن، از دهه‌های نخستین سدهٔ بیستم میلادی، استفاده از خط مدرن سریانی نیز مرسوم شده‌است. خط سریانی مدرن نه‌تنها برای آثار مذهبی، بلکه حتی در ژانرهای سکولار توسط ملی‌گرایان آشوری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سریانی به‌عنوان زبان مذهبی کلیسای ارتدکس سریانی و برخی از زیرشاخه‌های این کلیسا مورد استفاده است. سریانی همچنین به‌عنوان یک زبان اقلیت در عراق به رسمیت شناخته شده‌است و در مدارس عمومی عراق، اسرائیل، سوئد، آوگسبورگ (آلمان) و کرالا (هند) تدریس می‌شود.

در سال ۲۰۱۴ میلادی، یک پیش‌دبستانی آشوری در استانبول تأسیس شد.

بسیاری از واژگان سریانی، همچون دیگر زبان‌های سامی از طریق ریشه‌های ثلاثی ساخته می‌شوند که به‌صورت سه صامت سریانی با حرف صدادار متغیر (و برخی صامت) یک مجموعه را تشکیل می‌دهد. برای نمونه، ریشهٔ ܫܩܠ، ŠQL معنای اولیهٔ «برداشتن» را دارد و واژه‌های زیر می‌توانند از همین ریشه مشتق شوند:

• ܫܩܠ – šqal: «او برداشته‌است»
• ܢܫܩܘܠ – nešqol: «او خواهد برداشت»
• ܫܩܠ – šāqel: «او در حال برداشتن است»
• ܫܩܠ – šaqqel: «او برداشته شده‌است»
• ܐܫܩܠ – ʾašqel: «او تعیین کرده‌است»
• ܫܩܠܐ – šqālā: «برداشتن، بار، بازنگری، بخش یا هجا»
• ܫܩ̈ܠܐ – šeqlē: «برداشتن، سود، مالیات»
• ܫܩܠܘܬܐ – šaqluṯā: «یک حیوان بارور»
• ܫܘܩܠܐ – šuqqālā: «غرور»

از نظر واج‌شناسی، سریانی نیز همچون دیگر زبان‌های سامی شمال‌غربی، دارای ۲۲ همخوان است که عبارتند از:

از لحاظ فونتیکی، در تلفظ سریانی در شکل‌های مختلف تغییراتی وجود دارد. بومیان گویشور آرامی شرقی مدرن تلفظ‌های کاملاً متفاوتی دارند، و این امر گاهی اوقات بر نحوهٔ تلفظ زبان کلاسیک تأثیر می‌گذارند. برای نمونه در دعاهای عمومی. سریانی کلاسیک دو جریان اصلی تلفظ دارد: غربی و شرقی.

• الفبای سریانی
• ادبیات سریانی