رستم

رستم در ادبیات فارسی به صورت‌های رستهم، روستهم، روستم نیز آمده‌است. در اصل از دو جزء تشکیل شده‌است: «رُس» از /raodha/ (به معنی بالیدن و نمو یافتن) [رستن و روییدن از همین ریشه است] + «تَهم» /taxma/ که در فارسی باستان و گاتاها و دیگر بخش‌های اوستا به معنی «دلیر» و «پهلوان» آمده‌است و «تهمتن» نیز از همین ریشه است؛ به معنی بزرگ پیکر و قوی اندام و در حقیقت تهمتن معنی واژه رستم است. بنابر آنچه گفته شد، رستم یعنی کشیده بالا و بزرگ تن و قوی پیکر. «در ادبیات پهلوی نام رستم به صورت «رُت‌ستَخمَک» /rot-staxmak/ یا «رُت‌ستَخم» /rot-staxm/ و «رُت‌ستَهم» /rot-stahm/ آمده‌است.یوزف مارکوارت تصور کرده‌است که واژه «رُت‌ستَخمَ» در اوستا «رَنتَستَخمَ» /ranta-staxma/ و یکی از عناوین و صفات گرشاسپ بوده‌است و این دو پهلوان نه‌تنها از جهت اعمال پهلوانی به یکدیگر شبیه‌اند، بلکه از نظر مذهبی نیز شباهت و قرابت دارند. البته این وجوه شباهت هیچ‌گاه دلیل وحدت دو پهلوان و همسانی آن دو با یکدیگر نیست.

تئودور نُلدکه، برعکسِ مارکوارت، معتقد بود که داستان زالِ زر و رستم به‌هیچ‌روی با روایت گرشاسپ ارتباطی ندارد و نسب‌نامهٔ آن دو ساختگی و مجعول است؛ چرا که اولاً در اوستا از ایشان نامی نیامده است و دوم آن‌که گرشاسپ در اوستا و در بعضی موارد در شاهنامه در شمار شاهان است؛ در صورتی که زال و رستم از پهلوانان شمرده می‌شوند. مهرداد بهار نوشته‌است که «بیشتر می‌توان احتمال داد که رستم پهلوان اساطیر اقوامی بیگانه، احتمالاً سکایی بوده که به علت آمیختن ایشان با ایرانیان وارد افسانه‌های ملی ما گردیده‌است». البته زبان‌شناسان نام رستم را کاملاً ایرانی می‌دانند و این نظریهٔ سکایی بودن منشأ آن را کم می‌کند.

تولد رستم

نگرانی منوچهر از وصلت زال و رودابه:

گفته‌اند رستم جهان پهلوان ایران با انجام عمل رستم‌زایی (سزارین) به دنیا آمده‌است. دربارهٔ چگونگی به دنیا آوردن رستم در اشعار حکیم ابوالقاسم فردوسی آمده که رودابه، همسر زال، دچار درد شدید زایمان گردید و نتوانست طفل را به دنیا آورد. به دستور سیمرغ یک موبد و یک طبیب را بر بالین رودابه آوردند. در این عهد روحانیون و موبدان علاوه بر انجام وظایف دینی، پزشکی نیز می‌کردند و بدین جهت وی در علاج، توأم دارو و ادعیه به کار می‌برند.

طبیب ابتدا رودابه را با خوراندن شراب قوی بیهوش کرد. آنگاه پهلویش را شکافت سپس سر جنین که به طرف راه طبیعی خروج (فرج) بود برگردانیده و آن را از رحم خارج نمود. دوباره محل پارگی رحم و شکم را بخیه زد. برای آنکه محل بخیه عفونی نشود به آن مرهم ضدعفونی‌کننده و التیام بخش مالید. بدین ترتیب رستم سالم به دنیا آمد و مادرش رودابه نیز زنده ماند.

مهم‌ترین حوادث و اقدامات رستم

در شاهنامه

• گذشتن از هفت‌خان
• نبرد با سهراب
• نبرد با اسفندیار
• فتح دژ سپندکوه
• آوردن کیقباد از البرز کوه
• نجات کی‌کاووس از بند شاه هاماوران
• بیرون راندن افراسیاب از ایران که در غیبت کاووس به ایران تاخته و آن را تسخیر کرده بود
• پرورش سیاوش پسر کاووس
• کشتن سودابه همسر کیکاووس به خونخواهی سیاوش
• خونخواهی سیاوش و تاختن به توران
• حضور در جنگ با خاقان چین و کشتن کاموس کشانی و اسارت خاقان چین
• کشتن اکوان دیو
• نجات بیژن پسر گیو از چاه افراسیاب.
• پرورش بهمن پسر اسفندیار

در سایر منظومه‌ها

• جنگ با برزو از خواجه عمید عطاری رازی
• جنگ با جهانگیر پسر خود از قاسم مادح

مرگ رستم

در شاهنامه طول عمر پهلوانانی که از نسل سام یل (پدر بزرگ رستم) هستند، بسیار طولانی ذکر شده‌است و به همین طریق طول عمر رستم نیز در حدود ششصد سال بوده که البته به مرگ طبیعی نیز از دنیا نرفته‌است و با حیله شاه کابل و به دست برادر ناتنی‌اش، شغاد، به چاه افتاد و کشته شد در این واقعه برادر دیگر رستم، به نام زواره و رخش نیز کشته شدند. رستم در طول عمر خود هم‌عصر پادشاهان بسیاری بود که عبارتند از منوچهر - نوذر - زو - گرشاسب - کیقباد - کیکاووس - کیخسرو - لهراسب و گشتاسب و سرانجام بهمن.

بسیاری از صاحب نظران بر این باور هستند که رستم پهلوان شاهنامه، همان رستم سورن پهلو یا سورنا اسپهبد اشکانی است. می‌توان چنین برداشت کرد که به دلیل شهرت سورنا در میان مردم، به او چنین افسانه‌هایی نسبت داده‌اند و رفته رفته به قهرمان ملی ایرانیان بدل شده‌است. سکایی بودن و یکی بودن محل فرمانروایی خاندان پهلوانان شاهنامه در سیستان (سکستان - سرزمین سکاها) و خاندان سورن (خاندانی که سورنا بدان تعلق داشت) نیز می‌تواند مهر تأییدی بر این گفته باشد. برخی دیگر رستم فرخزاد را رستم حقیقی می‌دانند.

• فیلم ایرانی رستم و سهراب (۱۳۳۶)
• سریال ایرانی چهل سرباز (۱۳۸۶)
• فیلم هندی رستم و سهراب (۱۹۶۳)
• فیلم تاجیکی رستم و سهراب (۱۹۷۱)
• سریال انیمیشن ایرانی داستان‌های شاهنامه (۱۳۸۳)
• انیمیشن ایرانی رستم و سهراب (۱۳۹۲)
• فیلم ایرانی مبارک (۱۳۹۵)

• شاهنامه
• فهرست شخصیت‌های اسطوره‌ای شاهنامه
• فهرست پهلوانان ایرانی شاهنامه
• گرشاسپ‌نامه
• بانوگشسب‌نامه
• جهانگیرنامه
• برزونامه
• فرامرزنامه
• ببر بیان
• هفت‌خان رستم
• رستم و اسفندیار
• رستم و سهراب
• رستم و شغاد
• رزم رستم و خاقان چین
• زال و رودابه
• نقش رستم

• حسین، الهی قمشه‌ای (۱۳۸۶). شاهنامه فردوسی. ترجمهٔ ناهید فرشادمهر. تهران: نشر محمد. شابک ۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵.
• صفا، ذبیح‌الله (۱۳۷۹)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۶۳۵-۱
• شاهنامه فردوسی. نشر محمد: شابک ‎۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵
• لغت‌نامه دهخدا

فهرست شخصیت‌های شاهنامه