چوپانچوپان، کارگر حرفه‌ای در امور تغذیه ، نگهداری و بهره‌برداری از فرآورده‌های دام‌های اهلی کوچک ( گوسفند و بز ) که با شرایط معینی به استخدام صاحب یا صاحبان دام‌ها درمی‌آید.از آن به مناسبت در باب‌هاى صلات، حج، اجاره، ضمان و حدود سخن گفته‌اند. ۱ - معنامعنای چوپان در ایران با سرزمین‌های عربی تفاوت دارد.در ایران، چوپان مسئول و نگهدارنده گله احشام کوچک (گوسفند و بز) است و نظارت بر گله احشام بزرگ ( گاو ، الاغ ، اسب و قاطر ) برعهده گاوبان، گالش یا رمه‌بان است [۱]
مرتضی فرهادی، «نگاهی به انواع گله و شبان و یاریگری در چرانیدن دام چکنه (خرده مالکی) در ایران»، ج۱، ص۱۳۸، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی، سال ۱۵، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۹).
[۲]
جمشید اسماعیل‌پور، عشایر آذربایجان و ایلات مغان، ج۱، ص۲۸۱، تبریز ۱۳۷۷ش.
اما در میان مردم عرب ، واژه راعی برای نگهدارنده احشام کوچک و احشام بزرگ (به ویژه شتر ، گاو و گاومیش)، به‌طور مشترک، به‌کار می‌رود.۲ - پیشینهچوپانی از کهن‌ترین پیشه‌هاست.در داستان‌های آفرینش ، یکی از فرزندان آدم چوپان و دیگری کشاورز بود. [۳]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۱۳۷ـ۱۴۰.
به چوپانی انبیا نیز اشاراتی شده که روشن‌تر از همه آن‌ها، چوپانی حضرت موسی و داوود علیهماالسلام است. [۶]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۳۹۸.
[۷]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۴۰۱.
[۸]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۴۷۲.
[۹]
هاشم رسولی محلاتی، قصص قرآن، ج۱، ص۳۸۶، یا، تاریخ انبیاء، تهران ۱۳۷۳ش.
در میان بنی‌اسرائیل ریاستِ شبانان از مناصب بزرگ و مهم محسوب می‌شد و بیش‌تر متقدمان عبرانیان شبان بودند. [۱۰]
جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ذیل «شبان»، بیروت ۱۹۲۸، چاپ افست تهران ۱۳۴۹ش.
حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نیز چوپانی می‌کرد و فرموده است: کدام پیامبری است که چوپانی نکرده باشد؟. ۳ - حکم فقهی۳.۱ - نمازچوپانى كه براى چرانيدن گوسفندان مكانى معيّن ندارد و پيوسته در سفر است، نماز ش تمام و روزه‌اش صحیح است. ۳.۲ - حجاز مناسك حج، بیتوته در منیٰ، شب‌هاى يازدهم و دوازدهم و براى برخى، سيزدهم ذیحجه است. بعضى، از جمله چوپانى كه چارپايانش در شب نياز به چريدن دارند از اين حکم استثنا شده‌اند. برخى گفته‌اند: جواز ترک بيتوته براى چوپان مشروط به نبودن وى در منیٰ هنگام مغرب است، وگرنه، بر وى نيز بيتوته واجب خواهد بود؛ ليكن در مقابل، گروهى ديگر ملاك جواز ترك بيتوته را نيازمندى چارپايان به چريدن در شب دانسته‌اند. بنابر اين، در صورت نياز، ترك بيتوته مطلقا جایز است. نيز از مناسك حج، رمی جمرات است كه بايد در روز انجام گيرد و رمی در شب كفايت نمى‌كند، مگر براى صاحبان عذر كه چوپان از آن جمله شمرده شده است. احرام بستن براى ورود به مکه واجب است؛ ليكن كسانى مانند چوپان كه به اقتضاى كارشان دائم در ترددند، از اين حكم مستثنا هستند. ۳.۳ - اجیرچوپانى كه براى چرانيدن تعدادى مشخص از گوسفندان- مثلًا صد گوسفند موجود- اجیر شده، موجر نمى‌تواند گوسفندانى ديگر يا بيشتر از تعداد موجود را براى چرانيدن به چوپان تحميل كند و در صورت تلف شدن همه يا بعض گوسفندان، عقد در صورت نخست، كلّاً و در صورت دوم نسبت به همان بعض باطل مى‌شود و مالک نمى‌تواند گوسفندانى ديگر را جايگزين آن‌ها كند؛ چنان كه بر چوپان چرانيدن بچه‌هاى آن گوسفندان كه بعدها به دنيا مى‌آيند نيز واجب نخواهد بود؛ ليكن اگر عقد اجاره مطلق باشد، تعداد نيز مشخّص نباشد، چرانيدن آن تعداد از گوسفندان كه بر حسب متعارف يك چوپان مى‌چراند، بر اجیر واجب است؛ چنان كه چرانيدن بچه گوسفندان نيز- هرچند بعد متولد شوند- بر چوپان واجب خواهد بود و در صورت تلف شدن همه يا بعض آن‌ها، موجر مى‌تواند گوسفندانى ديگر جايگزين آن‌ها كند. ۳.۴ - ضمانچوپان، امین به‌شمار مى‌رود.بنابر اين، ضامن گوسفندان تلف شده نيست، مگر آنكه كوتاهى كرده باشد، مانند آنكه گوسفندان را در غير مرتع تعيين شده بچراند يا بيش از حدّ متعارف آن‌ها را بزند. اگر گوسفندان به زراعت كسى خسارت وارد كنند چوپان ضامن است نه مالك. ۳.۵ - سرقتاز شرايط ثبوت حد سرقت (قطع انگشتان ) آن است كه مالِ به سرقت رفته در حرز باشد. در اينكه اشراف چوپان بر گلّه و نگاه كردن به آن حرز محسوب مى‌شود يا نه، اختلاف است. ۴ - شأن اجتماعیمردم عرب پیش از اسلام ، معمولا چوپانان را از میان بردگان (غلامان و کنیزان) انتخاب می‌کردند. آن‌ها جزو طبقات پست اجتماع محسوب می‌شدند، چنان‌که در برخی اشعار هجوآمیز عربی، چوپان بودن افراد، مایه خفت آن‌ها تلقی شده است. [۲۸]
واضح صمد، الصناعات و الحرف عندالعرب فی العصر الجاهلی، ج۱، ص۳۴۴ـ ۳۴۵، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۱.
پس از اسلام نیز چنین تفکری کم‌وبیش در میان اعراب وجود داشت، چنان‌که به روایت جاحظ ، اعراب بیش‌تر از میان غلامان بربری، نوبی، حبشی و هندی، چوپان استخدام می‌کردند. [۲۹]
سعدی یوسف، «عالم الجاحظ الرحیب»، ج۱، ص۱۹، التراث الشعبی، سال ۵، ش ۱ (۱۳۹۴).
۵ - فهرست منابع(۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۲) جمشید اسماعیل‌پور، عشایر آذربایجان و ایلات مغان، تبریز ۱۳۷۷ش. (۳) هاشم رسولی محلاتی، قصص قرآن، یا، تاریخ انبیاء، تهران ۱۳۷۳ش. (۴) سعدی یوسف، «عالم الجاحظ الرحیب»، التراث الشعبی، سال ۵، ش ۱ (۱۳۹۴). (۵) واضح صمد، الصناعات و الحرف عندالعرب فی العصر الجاهلی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۱. (۶) طبری، تاریخ (بیروت). (۷) مجلسی، بحار الانوار. (۸) مرتضی فرهادی، «نگاهی به انواع گله و شبان و یاریگری در چرانیدن دام چکنه (خرده مالکی) در ایران»، فصلنامه تحقیقات جغرافیائی، سال ۱۵، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۹). (۹) جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، بیروت ۱۹۲۸، چاپ افست تهران ۱۳۴۹ش. (۱۰)محمد حسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم۱۴۱۷ـ. (۱۱)امام خمینی(ره)،تحریرالوسیله. (۱۲)محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسی،المبسوط. (۱۳)ابوالفضل بهاءالدین محمد بن حسن اصفهانی،کشف اللثام. (۱۴)الشيخ يوسف البحرانی،حدائق الناظره. (۱۵)السيد محمد كاظم الطباطبائي اليزدی،العروة الوثقی. ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چوپان»، شماره۵۵۸۱. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص ۱۸۵ |