پرخوریپرخورى، افراط در خوردن و آشامیدن است که از آن به مناسبت در باب اطعمه و اشربه سخن رفته است. بدون شک بدن برای سلامتی و نشاط خود به غذا نیاز دارد اما شکم‌بارگی، ضد آن را نتیجه می‌دهد. پرخوری یکی از مهمترین علل و عواملی است که مانع رشد فکری و ارتقاء روحی می‌گردد که چه از نقطه نظر علمی و چه از افق تعالیم اسلامی، هرگز در شان یک انسان واقعی نبوده و نیست. زیاده روى در خوردن و آشامیدن مکروه است. ۱ - سفارشات اسلام درباره خوردنرعایت دستورات بهداشتی در خوردن و آشامیدن، یکی از مهمترین عوامل سلامت، شادابی و طول عمر است. اگر مردم بدانند که چه باید بخورند، چه‌اندازه بخورند و چگونه بخورند و نیز دانسته خود را به کار ببندند، بی‌تردید، بیشتر بیماری‌ها از جامعه بشری دور خواهند شد و انسان لذت و طراوت زندگی را خواهد چشید. در نظام آفرینش، «خوردن»، ابزاری برای قوّت پیداکردن برای زندگی و بندگی خدای متعال و به‌طور کلی یک وسیله است، نه آن که زندگی، ابزار و وسیله‌ای برای خوردن باشد. رهنمودهای اسلام در این زمینه، مهم و ارزشمند است. در این باره، توجه به دو نکته، دارای اهمیت است: الف. سفارشات اسلام درباره خوردن، تنها سلامت جسم را تضمین نمی‌کند، بلکه تضمین کننده سلامت جسم و روح انسان‌هاست. ب. از آن جا که عقل و علم، به همۀ رازهای آفرینش احاطه ندارند، چه بسا حکمت برخی از رهنمودهای اسلام برای دانش امروز، مجهول باشد، ولی بی‌تردید این به معنای بی‌دلیل بودن آن رهنمودها نیست، چنان‌که فلسفه تعدادی از احکام اسلام، در گذشته ناشناخته بود و امروزه علم به راز آنها پی‌برده است. یکی از این سفارشات، دوری نمودن از پرخوری و روی آوردن به کم‌خوری است. پُرخوری از منظر احادیث، به شدت نکوهیده است. آنچه از روایات معصومین (علیهم‌السّلام) به دست می‌آید این است که، پرخوری یعنی خوردن و یا آشامیدن بیش از حدّ نیاز و زیاده‌روی کردن، و می‌توان این زیاده‌روی را با توجه به احادیث، این‌طور بیان کرد که انسان، طوری غذا خورده و یا نوشیدنی (اعم از آب و دیگر نوشیدنی‌ها) بیاشامد، که هم دارای کسالت جسمی شده و هم به راحتی نتواند نفس بکشد؛ چنانچه حضرت امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: «و اگر پرخوری کند راه نَفَس را بر او می‌بندد»، [۲]
مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج البلاغه، با ترجمه: آشتیانی، محمدرضا، و امامی، محمدجعفر، ج۳، ص۲۴۹، شماره ۱۰۸، انتشارات مطبوعاتی هدف، قم، چاپ اول.
و به سختی و دشواری کاری و یا عبادتی را انجام دهد. و چنین چیزی وقتی بر انسان عارض می‌شود که قبل از این که گرسنه شود، غذا خورده و وقتی شروع به خوردن و یا آشامیدن می‌نماید، تا آخرین مرحله این خوردن و آشامیدن را ادامه داده و شکم خود را پر نماید. در اصل، پرخوری را می‌توان از اثرات منفی و زیان‌هایش شناخت و تعریف کرد.۲ - تاثیرات معنوی و جسمی پرخوریدر این جا، به برخی از تاثیرات منفی معنوی و جسمی پرخوری با توجه به احادیث بیان می‌شود: ۱. حضرت امام علی (علیه‌السّلام) در حدیثی می‌فرماید: «پرخوری، و زیاده‌روی در خواب وجود انسان را فاسد می‌کنند، و کشاننده ضرر و زیان به‌سوی آدمی هستند». ۲. پرخوری مخارج سنگین و زیادی را در پی‌دارد: در حدیثی می‌خوانیم: «سلامت پرخوری اندک، و مخارجش سنگین و طاقت فرساست». ۳. پرخوری موجب سنگدلی و هیجان شهوت می‌شود: در روایتی از حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «چیزی برای قلب مؤمن زیان‌بارتر از پرخوری نیست، پرخوری موجب دو چیز است: سنگدلی، هیجان شهوت». ۴. پرخوری باعث می‌شود انسان کمتر نماز بخواند: در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم که حضرت عیسی (علیه‌السّلام) به قوم بنی اسرائیل فرمود: «پرخوری نکنید، همانا هرکس پرخوری کند، پرخواب می‌شود، و هرکس پرخواب شود، نمازش را کم می‌کند، و هرکه نمازش را کم کند، از غافلین نوشته می‌شود». [۶]
ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۱، ص۴۷، انتشارات مکتبة الفقیه، قم.
۵. سبب کسالت و بی‌حوصلگی در عبادت می‌شود: از حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل است: «از پرخوری حذر کنید، همانا فاسد کننده بدن، و بیماری به ارث می‌گذارد، و موجب کسالت در عبادت است». ۶. شکم پر، مبغوض پیش خداست: از حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل است: «چیزی نزد خداوند مبغوض‌تر از شکم پر نیست». ۷. پرخوری نورانیت دل را از بین می‌برد: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در وصیتی به حضرت امام علی (علیه‌السّلام) یکی از مواردی که نورانیت را ازبین می‌برد، پرخوری می‌داند. خلاصه این که، پُرخوری از منظر احادیث، به شدت نکوهیده است. پُرخوری از سلامت می‌کاهد، و زمینه را برای انواع بیماری‌های جسمی و روحی فراهم می‌سازد. پُرخوری، جوهر نفس را تباه می‌کند، به نیروی تقوا (پرهیزگاری) و ورع (خویشتن‌داری) ضربه می‌زند، حجاب تیزهوشی است و دل را سخت و تاریک می‌سازد. ۳ - معیار خوردنبراساس فرمایشات معصومین و افراد اهل فن باید قبل از غالب شدن اشتها و قبل از سیری دست از غذا کشید. بر اساس این مبنا کسانیکه از این محدوده تجاوز کنند؛ مرتکب پرخوری شده‌اند و محدوده آن چنین است که معده را سه قسمت کنید: قسمتی برای غذا، ثلثی برای نوشیدن و ثلثی دیگر را برای نفس کشیدن.قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «لیس لابن آدم بدّ من اکله یقیم بها صلبه، فاذا اکل احدکم طعاماً، فلیجعل ثلث بطنه للطعام، وثلث بطنه للشراب.و ثلثه للنفس، ولاتسمنوا تسمن الخنازیر للذبح. [۱۰]
کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری، مؤسسه دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۷ق، ج۶، ص۲۶۹، حدیث۹.
۴ - آثار ظاهری پرخوریطبع انسان همیشه خواهان سیری کامل است. از این‌رو شرع مقدس در مدح گرسنگی و کم‌خوری بسیار مبالغه کرده است تا میل پرخوری طبع انسان و منع شرعی با هم تلاقی کرده و از برخورد آنها اعتدال حاصل شود. می‌توان گفت که سبب تمام امراض غیر از تب، امام صادق (علیه‌السّلام): «هر دردی از تخمه و پرخوری پدید می‌آید مگر تب که ناگهان می‌رسد.» پرخوری و ایجاد زائده‌هایی از اخلاط است که در اثر پرخوری در معده و رگ‌ها پیدا می‌شود. ز کم خوردن کسی را تب نگیرد••••• ز پرخوردن به روزی صد بمیرد و سیری است که بیماری‌ها را زیاد کرده. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «الشبع یکثر الادواء. انسان را بدبو می‌کند قال علی (علیه‌السّلام): «کثرة الاکل تذفر. و معلوم است که مرض به انسان فرصت عبادت نمی‌دهد و چون سبب تشویش خاطر می‌شود یاد خدا و فرصت تفکر را از صاحبش می‌ستاند و او را به انواع درمان چون رگ زدن و حجامت و دکتر و دارو و صرف هزینه‌هایی در این راه محتاج می‌کند همان‌طور که دکتر لیندمر می‌گوید: یک سوم آنچه را می‌خورید به شما سود می‌رساند دو سوم دیگر معاش و خرجی طبیب و پزشک را تامین می‌کند. [۱۴]
خلیلی، محمدعلی، طب الصادق، نصیرالدین امیر صادقی، انتشارات عطائی، ۱۳۷۰ش، چاپ ۱۲، ص۱۴۲.
پس از بهبودی هم برای جبران آنها غالبا دچار خستگی و گناه می‌شود. [۱۵]
جباران، سیدمحمدرضا، ترجمه اخلاق، انتشارت هجرت، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۱۴.
۵ - آثار باطنی پرخوریدر روایات معصومین (علیهم‌السّلام) آثار زیادی بر آن مترتب دانسته‌اند که فهرست‌وار به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم: ۱ـ تباهی پاکدامنی. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: پرخوری بد همدمی برای پاکدامنی است. ۲ـ طغیان و سرکشی در بارگاه الهی. روایتی از امام باقر (علیه‌السّلام) هست که می‌فرماید: شکم چون پر شود طغیان و سرکشی می‌کند. ۳ـ مبغوض‌ترین حالات مؤمن. ۴ـ میراندن قلب. چرا که قلوب مانند کشتزار هستند که با فراوانی خوراک و آشامیدن می‌میرند.قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «لاتمیتوا القلوب بکثرة الطعام و الشراب، فان القلوب تموت کالزرع اذا کثر علیها.». ۵ـ کند و تنبل شدن بدن در فرمانبرداری از خدا. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «ایاکم و فضول الکلام، فانه یسم القلب بالقسوة، و یبطئ بالجوارح عن الطاعة، و یصم الهمم عن سماع الموعظة. لقمان حکیم نیز در ضمن وصایای خود به پسر خویش چنین وصیت می‌کند: «ای فرزند چون معده پر شود قوه فکر می‌خوابد، و حکمت و دانائی گنگ می‌شود، و اعضاء و جوارح از عبادت باز می‌ایستد». [۲۲]
فیض کاشانی، ملا محسن، المحجه البیضاء، ج۵، ص۱۵۱، تصحیح و تعلیق علی اکبرغفاری، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
۶ـ اراده‌ها را از شنیدن اندرز ناشنوا ساخته، دیگر نصیحت و خیرخواهی در آنها اثر نمی‌کند. ۷ـ تباهی نفس و جلب ضرر و زیان. قال علی (علیه‌السّلام): «کثرة الاکل و النوم تفسدان النفس، و تجلبان الضرة. ۸ـ سرپوش گذاشتن بر روی تیزهوشی که نادانی را به همراه دارد. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: پرخوری حجاب و پرده تیزهوشی است. ۹ـ آشفتگی در خواب. که بنا به فرمایش امام علی (علیه‌السّلام): هرکسی همدم پرخوری شود خواب‌هایش آشفته می‌شود. [۲۶]
تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه محمد علی انصاری، تصحیح مهدی انصاری قمی، نشر مؤسسه انتشاراتی امام عصر (علیه‌السّلام)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش، ح۲۶۳۸.
چرا که به تجربه رسیده است که وقتی شکم پر از غذا شد فکر کار نمی‌کند و چرت و خواب بر او مسلط می‌شود، دل و مغز میدان خیالات و اوهام می‌گردد و در نتیجه خواب‌های وحشتناک و آشفته می‌بینند. [۲۷]
خلیلی، محمدعلی، طب الصادق، ص۱۴۲، نصیرالدین امیر صادقی، انتشارات عطائی، ۱۳۷۰ش، چاپ ۱۲.
۱۰ـ ظلمت دل. که اگر شکم (حتی) از مباح پر شود دل از یافتن راه درست کور می‌گردد. اهمیت مساله تا به آن‌اندازه است که در تورات آمده: «خدا عالِم فربه را دشمن دارد». [۲۹]
فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، ج۵، ص۱۴۸، تصحیح و تعلیق علی اکبرغفاری، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
زیرا چاقی معمولاً دلالت بر غفلت و پرخوری می‌کند.۶ - آثار اجتماعی پرخوریپرخوردی باعث دو چیز می‌شود: یکی قساوت قلب و دیگری هیجان شهوت. [۳۱]
ملکی تبریزی، میرزا جوادآقا، اسرار الصلاة، ص۲۲۸، مترجم رضارجب زاده، انتشارات پیام آزادی، چاپ هشتم، ۱۳۷۸ش.
زیرا به دنبال آن شهوت جنسی به هیجان آمده باعث روی آوردن به آمیزش‌های بسیار می‌گردد و این دو شهوت (شهوت شکم و شهوت جنسی) میل و رغبت به جاه طلبی و مال‌جوئی را افزون می‌کند تا به خوراک و آمیزش بیشتر دست یابد و در پی آن انواع بیماری‌های روانی در اجتماع از حسد و هم‌چشمی و ریا و تفاخر و عجب و کبر پدید می‌آید که اینان نیز به نوبه خود آبستن کینه و دشمنی در جامعه و گروه‌های مختلف اجتماعی هستند و این همه، آدمی را به انجام گناهان و ستم و تجاوز و منکرات و فحشاء می‌کشاند که ادامه آن جامعه را به سراشیبی سقوط و انحلال سوق داده، اجتماعی را پایه‌ریزی می‌کند که قانون جنگل در آن حکم‌فرما می‌باشد. [۳۲]
مجتبوی، سید جلال‌الدین، علم اخلاق اسلامی (جامع السعادات)، ج۳، ص۱۳، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷ش.
[۳۳]
نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۳۱۳، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷ش.
۷ - پرخوری از دیدگاه علم پزشکیبهعلت محدود بودن شیره هاضمه از لحاظ کمیت و کیفیت و قدرت اثر، نه‌تنها پرخوری موجب اختلال در عمل هضم و یا ناقص ماندن آن می‌شود بلکه منجر به عدم هضم کامل و باقیماندن مقادیری از مواد غذائی اضافی در روده‌ها می‌گردد که این مواد غذایی نیمه هضم شده و یا هضم نشده مسیر تخمیرات میکروبی روده‌ای را تغییر داده و در اثر تخمیر غیرطبیعی، تجزیه شده و به مواد سمی تبدیل می‌گردد. همچنین پرخوری یکی از علل عمده یبوست (که می‌توان آن را مادر امراض دانست) معرفی شده است. بطور کلی در نتیجه پرخوری به علت اینکه همواره مقادیر زیادی از مواد غذائی در معده و روده انباشته می‌شود لذا برای هضم آنها کار معده و روده سنگین‌تر و طولانی‌تر است و طبعاً مدت‌های طولانی جریان خون متوجه ناحیه شکم شده، به همان نسبت در سایر اعضاء نیز به‌علت کم‌خونی عارضی، فعالیت عضو رو به کاهش می‌رود که مغز و مراکز مغزی از مهمترین و حساس‌ترین اعضاء بدن در مقابل این تغییرات بوده و طبعاً بیشتر و جلوتر از تمام اعضاء از این کم‌خونی متاثر می‌شوند و در نتیجه از فعالیت مغزی کاسته شده و تفکر و تعقل قهراً رو به نقصان رفته و حتی در آن وقفه ایجاد می‌شود، [۳۴]
صبور اردوبادی، احمد، راه‌های مبارزه با سموم میکروبی روده‌ها (در غرب و اسلام)، ص۲۱۴-۲۱۸، دانشگاه آذر آبادگان، چاپ اول، ۱۳۵۴ش.
حال به روشنی فرمایش امیرالمؤمنین واضح و آشکار می‌شود که پرخوری را پرده و حجاب تیزهوشی می‌شمارند.۸ - خوردن پسندیدهدر کتاب مصباح الشریعة از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است: «خوردن تنها به چهار صورت پسندیده است. ضرورت، عُدّه، فتوح و قوت. خوردن به صورت ضرورت مخصوص برگزیدگان و عُدّه شیوه پرهیزکارانی است که امور مردم را به عهده دارند و فتوح روش متوکّلین و قوت برای مؤمنین است». [۳۵]
منسوب به امام صادق، مصباح الشریعه، ص۷۸، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۰ق باب آداب خوردن.
مرحوم علامه مجلسی در شرح این حدیث می‌فرماید: ممکن است منظور از ضرورت آن باشد که در مواد غذایی جز به هنگام ناچاری تصرف نکند و این طریقه برگزیدگان است، و مراد از عدّه این است که غذا را برای فقراء و ضعفاء ذخیره کند و این شان گردانندگان امور خلق است که تقوی پیشه گرفته‌اند؛ زیرا آنان خیانت نمی‌کنند و آن را در موارد خود مصرف می‌کنند و فتوح آن است که چیزی را ذخیره نکند و منتظر باشد تا خدا چه می‌رساند آنگاه کم یا زیاد آن را مصرف کند و این رسم متوکّلین است و منظور از قوت آن است که به‌اندازه مصرف یکسالش ذخیره کند؛ زیرا این مقدار ذخیره برای مؤمن جایز است. [۳۶]
جباران، سیدمحمدرضا، ترجمه اخلاق، ج۱، ص۲۱۷، انتشارت هجرت، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
۹ - درمان پرخوریبا توجه به معایبی که برای این خصلت ناروا بیان شد پس بر شکم‌پرستان لازم است که درصدد علاج خود برآیند و آیات و روایاتی که در مذمت پرخوری و فواید گرسنگی رسیده ملاحظه کنند. باید سیره و روش زندگانی انبیاء مرسلین و ائمه دین و علماء و دانشمندان بزرگ و عرفاء ره یافته را مطالعه و جستجو کنند و ببینند هر کس که به جائی و مقامی معنوی رسیده و مرتبه‌ای یافته، بدون گرسنگی نبوده است و در مقام مقایسه باشند که آیا خود را شبیه ملائکه آسمان‌ها کردن بهتر است یا هم‌خوانی و هم‌نوائی کردن با حیوانات؟ زیرا ملائکه بی‌نیاز از غذا هستند در حالی که پرخوری روش چهار پایان است که به غیر از شکم، چیزی نمی‌دانند. چو انسان نداند بجز خورد و خواب••••• کدامش فضیلت بود بر دواب (دواب جمع «دابة» به‌معنای: چهارپا). باید ببینند چه فضیلت است در اینکه هر لحظه شکم را پر کنند و در مستراح تردد نموده آن را خالی نمایند و باز پر سازند و شب و روز خود را که مایه تحصیل سعادت ابدی است به آن صرف کنند. برو اندرونی بدست آر پاک••••• شکم پر نخواهد شد الا ز خاک تنور شکم دمبدم تافتن••••• مصیبت بود روز نایافتن همچنین دعا خواندن قبل از غذا، و با حالت آرامش غذا خوردن سهم بسزایی در کاهش غذا دارد؛ زیرا در حالت عصبانیت و ناهماهنگی روحی، شخص برای تسلی و آرامش‌خاطر خود و خالی کردن عقده و بدون اینکه متوجه باشد به پرخوری مبتلا می‌شود. علاوه بر اینکه موجب سوء هاضمه و اختلالات گوارشی می‌شود. مشخص کردن میزانی از غذا قبل از شروع آن و کاهش مقدار آن در طول دوره نسبتاً دراز و به آرامی، از جمله راهکارهای دیگری است که می‌تواند در کاهش مقدار غذا سهیم باشد. علاوه بر اینها خوب جویدن غذا هم موجب سیر شدن شخص می‌شود و هم کار گوارش بدن را آسان و سریع می‌کند. در ضمنِ طی این مراحل نیز، خویشتن را از زیاده‌روی در خوردن نگاه دارد مخصوصا قبل از سیر شدن دست از غذا بکشد تا اعتدال و میانه‌روی در او عادت و نهادینه شود. خلاصه اینکه در باب تغذیه ملاک این است که انسان تا به چیزی (چه خوردنی و چه نوشیدنی) میل و اشتهاء پیدا نکند آن را مصرف نکند و هنگامی که به چیزی اشتهاء پیدا کرد یعنی گرسنه یا تشنه شد از خوردن و نوشیدن خودداری نکند، اما به‌اندازه چرا که «اندازه نگه دار که‌اندازه نکو است» بنابراین باید به‌اندازه‌ای مصرف کند که سنگینی معده را احساس نکند و قبل از سیر شدن دست از غذا برچیند. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعپایگاه اطلاع رسانی اسلام کوئیست، برگرفته از مقاله «پرخوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۶/۲۵. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پرخوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۶/۲۵. فرهنگ فقه فارسی ج۲، ص۲۵۱. رده‌های این صفحه : آداب سفره | اخلاق اسلامی
|