قاسمیهایجاد و پیدایش یک مکتب فکری را نمی‌توان به دور از تحولات سیاسی و اجتماعی یک جامعه و به صورت خرق الساعة انتظار داشت. تحولات سیاسی پس از رحلت پیامبرگرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و در ادامه تحولات فکری و درونی جوامع آن دوره، سبب پیدایش فرقه‌های فقهی- کلامی در درون پیکره اجتماعی مسلمانان شد. شیعیان نیز از این جریانات مصون نماندند و به چند گروه عمده: کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه و امامیه منقسم شدند. این فرقه‌ها نیز در ادامه تحولات فکری، اجتماعی، سیاسی خود به گروه‌های کوچک‌تری منشعب شدند. زیدیان نیز که در ابتدا به سه گروه کلامی: جارودیه، صالحیه و سلیمانیه منشعب گردیده بودند، در ادامه تحولاتشان با توجه به نیازهای جدید و تکامل فکری رهبران این گروه، مکاتب فکری، فقهی و کلامی جدیدی همچون ناصریه، هادویه و قاسمیه بوجود آمدند که تاثیرات بسزایی در پیدایش حکومت‌های زیدی ایفاء کردند. ۱ - موسس مکتب قاسمیهرهبر این مکتب قاسم رسی است. نام کامل او ابومحمد قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم طباطبا بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) است. [۱]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۱۴، تحقیق محمد یحیی سالم عزان، یمن، دار الحکمة الیمانیه، الطبعة الاولی، ۱۴۱۷هـ ق/۱۹۹۶م.
[۲]
شوقی ابراهیم العمرجی، احمد، الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۱۷۴، قاهره، مکتبة مدبولی، الطبعة الاولی، ۲۰۰۰ م.
تاریخ تولد قاسم رسی دقیقا روشن نیست، اما بر اساس روایاتی که تاریخ وفات او را در سن ۷۷ سالگی و سال آن را ۲۴۶ هـ ق/ ۸۶۰م، می‌دانند؛ می‌توان حدس زد که امام قاسم رسی در سال ۱۶۹ هـ ق/۷۸۵م به دنیا آمده است. [۳]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۸، دار المصر اللبنانیه، ط۱، ۱۴۰۸ هـ ق/۱۹۸۸ م.
او پنج برادر به نام‌های محمد، حسن، احمد، علی و عبدالله داشت. [۴]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۸.
زندگی پر رمز و راز وی که بواسطه تحرکات سیاسی و فعالیت‌هایش بوجود آمد؛ سبب شده تا کمترین اطلاعات در مورد دوران زندگی او در منابع ثبت شود. او نقش مهمی در شکل‌گیری دعوت زیدیه یمن داشته است. آراء و تفکرات او و حضورش در منطقه رس، سبب رشد و نمو خاندان رسی و ایجاد پایگاه فکری، اعتقادی مناسبی در آن منطقه برای زیدیان و در ادامه زیدیان یمن شد.۱.۱ - شخصیت قاسم رسیقاسم رسی یکی از فقیه‌ترین، زاهدترین و بردبارترین افراد عصرش بود. قرآن، تورات، انجیل و زبور را خوانده بود [۵]
حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، ص۵۶۵، تحقیق عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی، یمن، صعده، موسسه الامام زید، ۱۴۲۲ هـ ق، الطبعة الاولی.
و تسلط گسترده‌ای به علوم زمانش، داشت. به عنوان یکی از بزرگترین متکلمان زیدیه شناخته می‌شد. علم کلام را نزد معتزلیان در مدینه آموخت. [۶]
رئوف فقی، عصام الدین عبد، الیمن فی ظل الاسلام منذ فجره حتی قیام دولت بنی رسول، ص۱۰۴، قاهره: دار الفکر العربی، ط۳، ۱۹۹۴ م.
[۷]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۳۱.
کتاب «الدلیل» را در همین زمینه نوشت که به مباحث توحیدی و بیان دیدگاه‌های فلسفی پرداخته است. [۸]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۱۴.
زندگی سیاسی او با زندگی جدش- ابراهیم بن اسماعیل- گره خورد. ابراهیم در قیام حسین بن علی معروف به شهید فخ در سال ۱۶۹هـ ق/۷۸۶م شرکت داشت. پس از شکست صاحب فخ و تا روی کار آمدن هارون الرشید که به حاضران در این قیام امان داد، پدرش مجبور شد زندگی مخفیانه‌ای داشته باشد. [۹]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۸.
[۱۰]
یزدانی احمدآبادی، علی، تحول و تطور دولت زیدیه یمن، ص۷۵، دانشگاه معارف اسلامی، قم.
۱.۲ - بیعت قاسم رسی با ابنطباطباقاسم رسی با برادرش ابن طباطباء در سال ۱۹۹ هـ ق برای خروج علیه عباسیان، بیعت نمود. پس از مرگ ابن طباطباء (نام او محمد بن ابراهیم طباطباء و برادر قاسم رسی است که در دوران ما مون قیام کرد.) در همان سال، مردم را به خود دعوت کرد. مردم بسیاری از کوفه، مکه، مدینه، ری، قزوین، و طبرستان و دیلم به او پیوستند، [۱۱]
شوقی ابراهیم العمرجی، احمد، الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۱۷۴.
[۱۲]
رئوف فقی، عصام الدین عبد، الیمن فی ظل الاسلام منذ فجره حتی قیام دولت بنی رسول، ص۱۰۴.
اما به علت اینکه عباسیان در تعقیب او بودند و برای آنکه از چشم آنان دور گردد به مصر فرار کرد. [۱۳]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۹.
اینکه قاسم رسی چه زمانی به مصر مهاجرت کرده، به درستی معلوم نیست، اما در سال ۲۰۲ هـ ق/۸۱۷م به صورت مخفی دعوت به خود را در آن منطقه آشکارکرد که از آن به «البیعة العامة» یا «البیعة الجامعة» یاد شده است. [۱۴]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۲۳.
[۱۵]
شوقی ابراهیم العمرجی، احمد، الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۹۳.
[۱۶]
موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۱، فصل نامه هفت آسمان، شماره۱۱.
در دوران ده ساله‌ای که قاسم رسی در مصر بود؛ جزء یاران هرثمة بن اعین شناخته می‌شد. همین امر باعث شد تا در مصر طرفداران فراوانی پیدا کند. وی از آن جا به صورت سری، نمایندگانش را به طالقان، بلخ و جورجان می‌فرستاد [۱۷]
شوقی ابراهیم العمرجی، احمد، الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۱۷۴.
[۱۸]
رئوف فقی، عصام الدین عبد، الیمن فی ظل الاسلام منذ فجره حتی قیام دولت بنی رسول، ص۱۰۴.
و در کنار این دعوت مخفیانه، خود به مسائل علمی، فلسفی و کلامی تبیین افکارش پرداخت و کتاب «الرد علی الملحد» را نوشت. [۱۹]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۳۰.
[۲۰]
یزدانی احمدآبادی، علی، تحول و تطور دولت زیدیه یمن، ص۷۷_ ۷۵.
مامون عباسی که از اقدامات او مطلع شده بود، در اواخر حکومتش دستور تعقیب قاسم رسی را داد. عبدالله بن طاهر را به مصر فرستاد تا او را دستگیر کند. [۲۱]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۲۱.
از این رو قاسم رسی مخفیانه مصر را ترک کرد و به حجاز رفت. در منطقه رس (رس به معنی چاه و معدن است.) نزدیک مدینه، زمینی را خریداری نمود و در آنجا ساکن شد. [۲۳]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۲۷.
[۲۴]
رئوف فقی، عصام الدین عبد، الیمن فی ظل الاسلام منذ فجره حتی قیام دولت بنی رسول، ص۱۰۴.
وی در آنجا به تعلیم و تدریس افکار و تربیت شاگردانش مشغول شد. عمده شاگردان قاسم رسی در این دوران، عمو زادگان و فرزندانش از جمله پدر الهادی- حسین بن قاسم- بوده‌اند. [۲۵]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۱۶.
به نظر می‌آید وی منطقه رس در نزدیک مدینه را علاوه بر اینکه دور از پایتخت امپراطوری عباسی قرار داشت، به این دلیل مرکزی برای سکونت، تعلیم و تربیت شاگردان انتخاب نمود تا از طریق این مبلغان، افرادی را که در ایام حج به مدینه می‌آمدند با آراء و نظرات خود آشنا کند و با این روش دیدگاه‌های خود را به سایر نقاط جهان اسلام منتقل نماید. [۲۶]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۳۰.
به همین دلیل او توانست تعدادی از عمو زادگانش را به مناطقی از بلخ، طالقان و جوزجان برای گسترش افکارش بفرستد. [۲۷]
حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، ص۵۶۴.
۱.۳ - آثار قاسم رسیصاحب کتاب الافادة، قاسم بن رسی را مردی تام الخلقه، سفید رنگ، با ریشی پر که بسیار سفید بود توصیف کرده است. [۲۸]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۱۶.
امام قاسم رسی مصنفاتی مانند «تثبیت الامامة» که در باب افضلیت حضرت امیر بر شیخین است، «العدل و التوحید الکبیر»، «الرد علی بن المقفع» در باب هیات و نجوم، «الرد علی الانصاری»، «الفرائض و السنن»، «السیاسة النفس» و دو کتاب «الناسخ و المنسوخ» و «فصول الامامة» را در رد مخالفین زیدیه نوشته است. [۲۹]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۱۴.
[۳۰]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۳۱.
او که تاثیر بسزایی در افکار زیدیه خصوصا زیدیه یمن داشت، یاران فراوانی بدست آورد که در برخی منابع گاه به «قاسمیه» شناخته شده‌اند. [۳۱]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۸.
وی یکی از معدود علویانی بود که قیام مسلحانه نکرد و تنها به دعوت و تبلیغ اکتفاء نمود. [۳۲]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۲۸_ ۲۳۰.
[۳۳]
یزدانی احمدآبادی، علی، تحول و تطور دولت زیدیه یمن، ص۷۷.
قاسم رسی پس از هفتاد و هفت سال عمر در سال ۲۴۶ هـ ق/۸۶۰م در منطقه رس دار فانی را وداع گفت و در همانجا دفن شد. [۳۴]
شوقی ابراهیم العمرجی، احمد، الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص۱۷۵.
[۳۵]
هارونی، یحیی بن حسین، الافاده فی تاریخ ائمة الزیدیه، ص۱۲۷.
[۳۶]
سید ایمن، فواد، تاریخ المذاهب الدینیة فی البلاد الیمن حتی نهایت القرن السادس الهجری، ص۲۳۱.
۲ - آراء و نظراتقاسم رسی که شخصیتی ممتاز داشت، با طرح اندیشه‌های خود به تفکرات زیدیه بالندگی خاصی بخشید و با رشد زیدیه در دیلم و یمن، مکتب و تعالیم او پیروانی یافت که از آنان با نام قاسمیه یاد شده است. اندیشه و تعالیم امام قاسم در دیلم رقیب ناصریه به شمار می‌آمد. [۳۷]
موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۱_ ۹۲.
مادلونگ در آغاز بحث در پیرامون نظریه امامت از دیدگاه قاسم رسی اظهار می‌دارد: «قاسم در اصول پنج گانه اعتقادی خود هیچ اشاره‌ای به نظریه امامت نکرده است، [۳۸]
مادلونگ، ویلفرد، امام قاسم بن ابراهیم و اعتقادات زیدیه، ص۱۴۱، برلین، ۱۹۶۵م.
هر چند این نظریه به طور ضمنی در اصل پنجم وجود دارد. وی در اکثر آثار خود اصلا به این مسئله نپرداخته است. به احتمال بسیار این موضوع، دغدغه اصلی او نبوده و به طور قطع زیدی بودن وی تا بدان حد بود که تصمیم اشتباه درباره جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را منشا تمام شرارت‌ها در اسلام نداند. به نظر او پیامدهای این اشتباه بیشتر از خود اشتباه، خطرناک و نگران کننده بود.اصول پنج گانه حاوی چکیده‌ای از اغلب افکار وی است: اصول پنج گانه دین اسلام از نظر قاسم رسی عبارتند از: ۱. توحید ۲. عدل ۳. وعد و وعید ۴. قرآن کتابی همگون است و هیچ تناقضی در آن وجود ندارد و سنت عبارت است از آنچه در قرآن به آن اشاره شده است. ۵. استفاده از مستغلات و کسب منافع و تجارت در جایی که ظالمان حاکم هستند، ممنوع است. [۳۹]
مادلونگ، ویلفرد، امام قاسم بن ابراهیم و اعتقادات زیدیه، ص۲۳۷.
امام قاسم رسی به شدت بر رافضه می‌تازد و به اعمال و آموزه‌های آنان به نحو ذیل حمله می‌کند:۱. آموزه آنها در باب وصایت. ۲. اعتقادشان به تشبیه. ۳. مساوات امامان با پیامبران. ۴. نظر آنان در مورد تقیه. ۵. رفتار امامان آنها. [۴۰]
مادلونگ، ویلفرد، امام قاسم بن ابراهیم و اعتقادات زیدیه، ص۲۴۸.
اگرچه قاسم رسی همچون هادی از رهبران زیدیه، امامت را از اصول دین معرفی نکرد، ولی برای آن، نقش برجسته‌ای قائل شد و در این زمینه دو رساله به نام‌های تثبیت الامامة و الرد علی الرافضة را تالیف کرد. بی گمان هواداران قاسم بیشتر از خود او به مسئله امامت توجه داشته‌اند. مباحث کمی از امامت به او منسوب است. قاسم در پاسخ به سؤالی در مورد ضرورت امامت و راه‌های شناخت امام کتاب تثبیت الامامه را تالیف کرد. [۴۱]
آبراهام اف، بنیامین، ترجمه مصطفی سلطانی، هفت آسمان، ص۲۳۷، شماره ۲۶.
امام قاسم امامت را همچون نماز و روزه از فرایض دانست که امری ازجانب طرف خداوند است. لذا با رد شورایی یا موروثی بودن امامت، قائل به نص جلی بر علی (علیه‌السّلام) و حصر آن در فرزندان فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) شد و به ادله عقلی و نقلی (چون حدیث ثقلین) بر این امر استدلال کرد؛ ضمن اینکه دعوت علنی و ترک تقیه گرچه با زبان را کافی دانست و شرط خروج با شمشیر را حذف کرد، چرخشی که نمی‌توان آن را با عدم تحرک و رکود خود امام قاسم از زمان اخذ بیعت تا وفات بی ارتباط دانست. [۴۲]
موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۲.
امام قاسم رسی آغازگر دوره‌ای در تاریخ زیدیه بود که مشخصه آن قول به نص جلی و اعتقاد ویژه به اصل امامت است که در نتیجه آن جریان زیدیه نزدیک به امامیه قوت یافت. او توانست با توجه به اندوخته‌های فکری و مبارزاتی‌اش، مبارزه سیاسی- فکری را جانشین مبارزه فیزیکی نماید که تا پیش از این به شدت از سوی امامان زیدی اجرا می‌شد. از این رو در تکامل این مکتب فکری، امامان زیدی توانستند بزرگترین پایگاه زیدیان را در یمن ایجاد نمایند. مکتبی که تا به امروزه نیز در جنوب جزیرة العرب به حیات خود ادامه می‌دهد.۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قاسمیه». |