زمان تقریبی مطالعه: 20 دقیقه
 

خردل




خردل، نامی برای چند گونه گیاهی مختلف از خانواده شب ‌بویان با مصارف دارویی و ادویه‌ای می‌باشد.


۱ - معرفی انواع خردل



۱.۱ - خردل سفید


خردل سفید با نام علمی Brassica alba/ Sinapis alba: این گیاه علفی، یک‌ساله، به ارتفاع تا شصت سانتیمتر، دارای برگ‌های منقسم، گل‌های زرد مطبوع، میوه خورجین و دانه‌های زرد مایل به قرمز است. قسمت مورد استفاده، دانه گیاه است که پس از جویدن تندی ملایمی از آن احساس می‌شود. منشأ این گیاه احتمالا نواحی شرق مدیترانه است و در مرکز و جنوب اروپا، شمال افریقا و اکثر نقاط آسیا می‌روید. در منابع از این گیاه با نام خردل ابیض، اسفند، کَبَر ابیض، حُرْف فارسی/ بابلی و حَرشاء یاد کرده‌اند.
[۱] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳.
[۲] کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۴.
[۳] Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۸.
[۴] ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، ذیل «خردل ابیض».
[۵] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.


۱.۲ - خردل سیاه


خردل سیاه، اسود با نام علمی B. nigra: گیاه علفی، یک‌ساله، به ارتفاع تا ۵ر۱ متر، دارای برگ‌هایی با بریدگی‌های کمتر از خردل سفید، گل‌های زردِ تقریبآ نامطبوع، میوه خورجین و دانه‌های قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده، دانه گیاه است که بو ندارد و طعمش ابتدا تلخ و سپس تند و سوزان است. منشأ خردل سیاه احتمالا خاورمیانه است. این گیاه نیز در بخش وسیعی از کره زمین از جمله هند و محدوده گیاه ـ جغرافیایی ایران می‌روید.
[۶] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۶.
[۷] Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۷.
[۸] حسّان قبیسی، معجم‌الاعشاب و النباتات‌الطبیة، ج۱، ص۱۵۸.
[۹] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.


۱.۳ - خردل هندی


خردل هندی/ ژاپنی/ قهوه‌ای با نام علمی B. juncea: ارتفاع این گیاه یک‌ساله به یک متر می‌رسد. قسمت مورد استفاده گیاه، دانه‌های قهوه‌ای آن است. احتمالا منشأ آن آسیای مرکزی است. در اروپا و آسیا از جمله هند و افغانستان می‌روید و در بیش‌تر مناطق برای به‌دست آوردن روغن خردل و دیگر مصارف آن کاشته می‌شود.
[۱۰] Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.
[۱۱] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۳۰۳.
[۱۲] Charles James Bamber, Plants of the Punjab, Lahore ۱۹۱۶، ج۱، ص۳۵۷.
[۱۳] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
[۱۴] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۹.


۱.۴ - خردل بیابانی


خردل بیابانی با نام علمی S. arvensis L. : این گیاه به ارتفاع تا شصت سانتیمتر، برگ‌های تخم‌مرغی و دندانه‌دار و دانه‌های سیاه شفاف فراوان دارد که‌ به‌طور تقلبی به انواع خردل افزوده می‌شود. این گیاه در اکثر نقاط دنیا به فراوانی می‌روید. منابع فارسی و عربی قدیم و جدید، این گیاه را خردل برّی، خردل حقلی، حَرشاء و لَبْسان/ لَمْبْسانی نامیده‌اند.
[۱۵] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
[۱۶] عبدالملک‌بن قریب اصمعی، کتاب‌النبات، ج۱، ص۱۴.
[۱۷] احمدبن داوود دینوری، کتاب‌النبات، ج۱، ص۱۵۵.
[۱۸] ابن‌بیطار، ج۲، ص۵۳.
[۱۹] شرح لکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطب، وضعه مؤلف مجهول فی نهایة‌القرن السادس الهجری، ج۱، ص۵۲.
[۲۰] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۵.
[۲۱] Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۸.
[۲۲] ابن‌میمون، شرح اسماءالعقار، ج۱، ص۲۵.


۱.۵ - خردل فارسی


خردل فارسی/ حرف‌السطوح/ صناب‌برّی با نام علمیcampestre Lepidium campestre/ Thalaspi: گیاه علفی کوچک، دارای گل‌های کوچک سفید رنگ، میوه خورجینک و دانه تند مزه است.
[۲۳] ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، ذیل «حرف‌السطوح».
[۲۴] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۱۹۰.
[۲۵] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۳.
[۲۶] ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۴۸.
[۲۷] ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۲۱۳.
[۲۸] ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۲۴۲.
[۲۹] ابوالخیر اشبیلی، عمدة‌الطبیب فی معرفة‌النبات، ج۱، ص۲۰۵.
[۳۰] محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، «زرنگ»، «کهزک»، ذیل «خردل».


۲ - تاریخچه خردل


بذرهای کشف شده خردل در عراق، هند و مصر به ترتیب متعلق به ۳۰۰۰، ۲۰۰۰ و ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد است. تاریخچه شناخت و استفاده از این گیاه حداقل به دو هزار سال پیش از میلاد برمی‌گردد. در نوشته‌ای متعلق به ۱۵۵۰ سال پیش‌از میلاد که ابرس، مصرشناس، در ۱۲۹۱/۱۸۷۴ آن را گزارش داده، نام خردل آمده‌است.
[۳۱] Jane M Renfrew and Helen Sanderson, "Herbs and vegetables", in The cultural history of plants, ibid، ج۱، ص۱۰۷.
[۳۲] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
[۳۳] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۱۱ـ۱۲.
در بندهش
[۳۴] بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۷۸.
آمده است که پس از مرگ گاو یکتا آفریده، اعضای بدن او به‌ گیاهان مختلف از جمله سپندان تبدیل‌شد. برخی سپندان را معادل خردل دانسته‌اند.
[۳۵] بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، پانویس ۷، ج۱، ص۱۷۶.
[۳۶] David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London ۱۹۹۰، ذیل "Spanda¦n".
[۳۷] محمدحسین‌بن خلف برهان، «سپندان»، ذیل «خردل»، برهان قاطع.


۳ - خواص دارویی


فیثاغورس (حدود ۵۳۰ قبل از میلاد) و بقراط (حدود ۴۰۰ قبل از میلاد) خواص دارویی خردل را برشمرده‌اند.
[۳۸] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹.
[۳۹] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۴.
[۴۰] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
در عهد جدید
[۴۱] انجیل متی، ۳۱:۱۳.
[۴۲] انجیل متی۱۳:۳۲.
، ملکوت آسمان به دانه خردل تشبیه شده است که هر چند کوچک است، وقتی بروید آن‌قدر بزرگ می‌شود که پرندگان در آن مأوا می‌گیرند. در قرآن
[۴۳] سوره لقمان:۱۶.
[۴۴] سوره انبیاء:۴۷.
نیز دانه خردل، مظهر شیء بسیار خرد و ریز است. پلینیوس/ پلینی‌اکبر (دانشمند رومی قرن اول میلادی)،
[۴۵] Plinius/Pliny (the Elder) , Natural history, with an English translation, tr W H S Jones, vol ۶, Cambridge, Mass ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass ۱۹۶۶، ج۶، کتاب ۱۰، ص۱۳۷ـ۱۴۱.
[۴۶] ذیل "Sinapi"، Plinius/Pliny (the Elder) , Natural history, with an English translation, tr W H S Jones, vol ۶, Cambridge, Mass ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass ۱۹۶۶، ج۱، ص۵۳۸.
به تفصیل از سه نوع خردل و خواص آن‌ها یاد کرده است. دیوسکوریدس
[۴۷] Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides, tr John Goodyer, ۱۶۵۵, ed Robert T Gunther, Oxford ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۵۴.
[۴۸] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
[۴۹] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۱.
نیز انواعی از خردل را آورده است. در امپراتوری روم در سال ۳۰۱ میلادی، دانه‌های کامل و کوبیده شده این‌گیاه گران قیمت بود. در قرن نهم میلادی کشت خردل در اروپا رواج یافت. مسلمانان نیز محدوده کشت آن را تا اسپانیا گسترش دادند.
[۵۰] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹ـ۳۰۰.
[۵۱] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
[۵۲] Berthold Laufer, Sino،Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran, Chicago ۱۹۱۹, repr Taipei ۱۹۶۷، ج۱، ص۳۸۰.
در الفلاحة‌ النبطیة
[۵۳] الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۲، ص۷۹۵ـ۷۹۶.
شرایط کشت این گیاه آمده است. در منابع فارسی و عربی قدیم نیز به فراوانی از انواع خردل و کاربردهای آن‌ها یاد شده است.

۴ - کاربردها خردل


دیوسکوریدس خواصی برای خردل آورده است که به تکرار در نوشته‌های اسلامی، البته با برخی مطالب افزوده، دیده می‌شود. او
[۵۴] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
لبسان را غذایی خوب و مفید برای ترشی معده دانسته است. همچنین وی
[۵۵] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۱ـ ۲۱۲.
نوعی دیگر از خردل به نام سینیفی را گرمابخش و جاذب مواد از عمق بدن و از بین برنده بلغم معرفی کرده و برای اورام حلق، خشونت نای، سیاتیک، ورم طحال، داءالثعلب، تب‌های دوره‌ای، سنگینی گوش، خشونت پلک و موارد دیگر مفید دانسته است. او
[۵۶] پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۳.
خردل فارسی را برای سیاتیک (عِرق‌النساء) مفید دانسته است.
[۵۷] محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۵ـ۳۸۷.
[۵۸] ابن‌بیطار، ج۲، ص۵۲.
به نظر ابن ماسویه ، خردل برای دردهای قلب و رحم، صرع، سدد عارض از بلغم و رطوبات موجود در سر و معده مفید است.
[۵۹] محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۵ـ۳۸۶.
ماسرجویه نیز آن را برای تب و لرز مؤثر می‌داند.
[۶۰] محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۷.
[۶۱] ابن‌سینا، ج۱، کتاب ۲، ص۷۶۸ـ۷۶۹.
خردل برای دفع آفات کشاورزی و رفع ضرر ناشی از خوردن زیاد خشخاش و جلوگیری از فساد سرکه و امثال آن نیز توصیه شده است.
[۶۲] الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۴۱۳ـ ۴۱۴.
[۶۳] الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۵۳۱.
[۶۴] الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۷۹۵ـ ۷۹۶.
[۶۵] الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه.
[۶۶] الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه.
[۶۷] در معرفت بعضی امور فلاحت (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۵۴.
حکیم مَیْسَری
[۶۸] حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۵۳.
[۶۹] حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۹۱.
[۷۰] حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۹۴.
[۷۱] حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۱۶۸.
[۷۲] حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۱۷۱.
خردل را در ترکیب داروهای فراوانی برای درمان برخی بیماری‌ها معرفی کرده است.
[۷۳] ابن‌حبیب، العلاج بالاغذیة الطبیعیة و الاعشاب فی بلادالمغربپانویس۵، ج۱، ص۸۷.
[۷۴] ابن‌بکلارش، کتاب‌الادویة‌المفردة‌المُسمی بالمستعینی۱۹۹۰، ج۱، ص۳۰۸.
[۷۵] اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۲۳۸.
ابن‌زُهر
[۷۶] ابن‌زُهر، کتاب الاغذیة، ج۱، ص۱۴۲.
روغن خردل را برای اعضای سرمازده و بیماری‌های ناشی از سرما و نیز عقرب گزیدگی مؤثر دانسته است. البته سابقه شناخت فایده این دارو برای عقرب گزیدگی دست‌کم به بیش از پنج قرن قبل از میلاد می‌رسد.
[۷۷] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹.
دانشمندان متأخر نیز خواصی برای انواع خردل آورده‌اند که بیش‌تر تکرار نوشته‌های پیشینیان است مگر اندک اضافاتی از قبیل این که خردل در درمان فراموش‌کاری، افزایش شیر، درمان فلج کودکان ناشی از ضعف عصب‌ها و سردی و دفع (سنگ‌های کلیه و مثانه) مفید است.
[۷۸] علی‌بن سهل طبری، فردوس‌الحکمة فی‌الطب، ج۱، ص۳۸۰.
[۷۹] علی‌بن عباس مجوسی، کامل‌الصناعة‌الطبیة، ج۲، ص۱۰۹.
[۸۰] هروی، ج۱، ص۱۲۹.
[۸۱] هروی، ج۱، ص۱۸۰.
[۸۲] هروی، ج۱، ص۳۰۳.
[۸۳] ابن‌بطلان، تقویم‌الصحة، ج۱، ص۳۸.
[۸۴] اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۷۱.
[۸۵] اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۱۳۴.
[۸۶] ابن‌بیطار، ج۴، ص۹۲ـ۹۳.
[۸۷] ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۴۶.
[۸۸] ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۵۷.
[۸۹] ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۶۸.
[۹۰] ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۲، ص۶۶۶.
[۹۱] ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۲، ص۶۸۵.
[۹۲] علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ج۱، ص۱۴۱.
[۹۳] محمدمؤمن‌بن محمدزمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۰۰.
[۹۴] داوودبن عمر انطاکی، تذکرة اولی‌الالباب) و (الجامع للعجب‌العُجاب)، ج۱، ص۱۵۶.
[۹۵] عقیلی علوی شیرازی، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۴.
ابن‌بطلان
[۹۶] ابن‌بطلان، تقویم‌الصحة، ج۱، ص۳۸.
دفع ضرر خردل را در پروردن آن در سرکه و بادام می‌داند.

۵ - ساخت سلاح شیمیایی


در طب جدید برای گونه‌های مختلف خردل خواصی قائل‌اند که برخی از آن‌ها مشابه مطالب موجود در کتب گیاه ـ داروشناسی قدیمی و برخی نیز متفاوت‌اند.
[۹۷] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱.
[۹۸] علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۳۰.
[۹۹] کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۵.
[۱۰۰] کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۷.
[۱۰۱] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
[۱۰۲] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۶ـ۷.
[۱۰۳] Ghulam Husayn Shahidi Bonjar, "Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran", Journal of Ethnopharmacology, no ۹۴ (۲۰۰۴) , Retrieved July ۲۸, ۲۰۰۴, from www elseviercom/ locate/jethpham، ج۱، ص۳۰۲.
ازترکیبات حاصل از خردل سیاه، گاز خردل تولید و برای اولین‌بار در جنگ جهانی اول به عنوان سلاح شیمیایی به کار گرفته شد.
[۱۰۴] Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
[۱۰۵] Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۳۰۴.
خردل در هند نماد حاصلخیزی بوده‌است.
[۱۰۶] William Dymock, C J H Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica, London ۱۸۹۰،۱۸۹۳, repr Karachi ۱۹۷۲، ج۱، ص۱۲۳.


۶ - فهرست منابع


(۱) ابن‌بطلان، تقويم‌الصحة، ترجمه فارسى از مترجمى نامعلوم (اواخر قرن پنجم/ اوايل قرن ششم)، چاپ غلامحسين يوسفى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۲) ابن‌بكلارش، كتاب‌الادوية‌المفردة‌المُسمى بالمستعينى، در الاغذية و الادوية عند مؤلفى الغرب‌الاسلامى، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت : دارالمغرب الاسلامى، ۱۹۹۰؛
(۳) ابن‌بيطار؛
(۴) ابن‌حبيب، العلاج بالاغذية الطبيعية و الاعشاب فى بلادالمغرب، او، مختصرفى الطب، چاپ محمدامين ضناوى، بيروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۵) ابن‌زُهر، كتاب الاغذية، در الاغذية و الادوية عند مؤلفى الغرب‌الاسلامى، همان؛
(۶) ابن‌سينا؛
(۷) ابن‌عديم، الوصلة الى‌الحبيب فى وصف الطيبات‌و الطيب، چاپ سليمى محجوب و درية‌الخطيب، حلب ۱۴۰۶ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۶ـ۱۹۸۸؛
(۸) ابن‌ميمون، شرح اسماءالعقار، چاپ ماكس مايرهوف، قاهره ۱۹۴۰؛
(۹) ابوالخير اشبيلى، عمدة‌الطبيب فى معرفة‌النبات، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت ۱۹۹۵؛
(۱۰) ابوريحان بيرونى، الصيدنة؛
(۱۱) عبدالملك‌بن قريب اصمعى، كتاب‌النبات، چاپ عبداللّه يوسف غنيم، قاهره ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛
(۱۲) على‌بن حسين انصارى شيرازى، اختيارات بديعى (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقى مير، تهران ۱۳۷۱ش؛
(۱۳) داوودبن عمر انطاكى، تذكرة اولى‌الالباب و(الجامع للعجب‌العُجاب،)(قاهره)۱۴۱۶/۱۹۹۶؛
(۱۴) كمال‌الدين حسن بتانونى، اسرارالتداوى بالعقار بين‌العلم الحديث والعطار، كويت ۱۹۹۴؛
(۱۵) محمدحسين‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعين، تهران ۱۳۶۱ش؛
(۱۶) بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش؛
(۱۷) اسماعيل‌بن حسين (حسن) جرجانى، خُفُى علائى (خفّ علائى يا الخفية‌العلائية)، چاپ على‌اكبر ولايتى و محمود نجم‌آبادى، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۱۸) محمدمؤمن‌بن محمدزمان حكيم مؤمن، تحفه حكيم مؤمن، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸؛
(۱۹) حكيم مَيْسَرى، دانشنامه در علم پزشكى، چاپ برات زنجانى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۲۰) در معرفت بعضى امور فلاحت (از مؤلفى ناشناخته)، در احمدرضا ياورى، مقدمه‌اى بر شناخت كشاورزى سنتى ايران، تهران، ۱۳۵۹ش؛
(۲۱) احمدبن داوود دينورى، كتاب‌النبات، ج :۱ حروف اـز، چاپ برنهارد لوين، اوپسالا ۱۹۵۳؛
(۲۲) پدانيوس ديوسكوريدس، هيولى الطب فى‌الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن‌بن بَسيل و اصلاح حنين‌بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الياس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲؛
(۲۳) محمدبن زكريا رازى، كتاب‌الحاوى فى‌الطب، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۴ـ۱۳۹۳/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۳؛
(۲۴) على زرگرى، گياهان داروئى، ج ۱، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۲۵) شرح لكتاب دياسقوريدوس فى هيولى الطب، وضعه مؤلف مجهول فى نهاية‌القرن السادس الهجرى، حققه و نقله الى‌اللغة‌الالمانية و علق عليه آلبرت ديتريش، گوتينگن ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۲۶) على‌بن سهل طبرى، فردوس‌الحكمة فى‌الطب، چاپ محمدزبير صديقى، برلين ۱۹۲۸؛
(۲۷) عقيلى علوى شيرازى؛
(۲۸) ادوار غالب، الموسوعة فى علوم‌الطبيعة، بيروت ۱۹۸۸؛
(۲۹) الفلاحة‌النبطية، الترجمة‌المنحولة الى ابن‌وحشيه، چاپ توفيق فهد، دمشق ۱۹۹۳ـ۱۹۹۸؛
(۳۰) حسّان قبيسى، معجم‌الاعشاب و النباتات‌الطبية، بيروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۳۱) على‌بن عباس مجوسى، كامل‌الصناعة‌الطبية، بولاق ۱۲۹۴؛
(۳۲) هروى؛
(۳۳) Charles James Bamber, Plants of the Punjab, Lahore ۱۹۱۶.
(۳۴) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides, tr. John Goodyer, ۱۶۵۵, ed. Robert T. Gunther, Oxford ۱۹۳۴.
(۳۵) William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica, London ۱۸۹۰-۱۸۹۳, repr. Karachi ۱۹۷۲.
(۳۶) Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed. Karl Heinz Rechinger, no.۵۷), Graz ۱۹۶۸.
(۳۷) Berthold Laufer, Sino-Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran, Chicago ۱۹۱۹, repr. Taipei ۱۹۶۷.
(۳۸) David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London ۱۹۹۰.
(۳۹) Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed. Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵.
(۴۰) Plinius/Pliny Elder    , Natural history, with an English translation, tr. W. H. S. Jones, vol. ۶, Cambridge, Mass. ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass. ۱۹۶۶.
(۴۱) Jane M. Renfrew and Helen Sanderson, "Herbs and vegetables", in The cultural history of plants, ibid.
(۴۲) Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn. ۱۹۶۹.
(۴۳) Ghulam Husayn Shahidi Bonjar, "Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran", Journal of Ethnopharmacology, no. ۹۴ (۲۰۰۴), Retrieved July ۲۸, ۲۰۰۴, from www. elsevier.com/ locate/jethpham.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳.
۲. ↑ کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۴.
۳. ↑ Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۸.
۴. ↑ ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، ذیل «خردل ابیض».
۵. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۶. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۶.
۷. ↑ Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۷.
۸. ↑ حسّان قبیسی، معجم‌الاعشاب و النباتات‌الطبیة، ج۱، ص۱۵۸.
۹. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۱۰. ↑ Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.
۱۱. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۳۰۳.
۱۲. ↑ Charles James Bamber, Plants of the Punjab, Lahore ۱۹۱۶، ج۱، ص۳۵۷.
۱۳. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۱۴. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۹.
۱۵. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
۱۶. ↑ عبدالملک‌بن قریب اصمعی، کتاب‌النبات، ج۱، ص۱۴.
۱۷. ↑ احمدبن داوود دینوری، کتاب‌النبات، ج۱، ص۱۵۵.
۱۸. ↑ ابن‌بیطار، ج۲، ص۵۳.
۱۹. ↑ شرح لکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطب، وضعه مؤلف مجهول فی نهایة‌القرن السادس الهجری، ج۱، ص۵۲.
۲۰. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۵.
۲۱. ↑ Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed Karl Heinz Rechinger, no۵۷) , Graz ۱۹۶۸، ج۱، ص۳۸.
۲۲. ↑ ابن‌میمون، شرح اسماءالعقار، ج۱، ص۲۵.
۲۳. ↑ ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، ذیل «حرف‌السطوح».
۲۴. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۱۹۰.
۲۵. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۳.
۲۶. ↑ ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۴۸.
۲۷. ↑ ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۲۱۳.
۲۸. ↑ ابوریحان بیرونی، الصیدنة، ج۱، ص۲۴۲.
۲۹. ↑ ابوالخیر اشبیلی، عمدة‌الطبیب فی معرفة‌النبات، ج۱، ص۲۰۵.
۳۰. ↑ محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، «زرنگ»، «کهزک»، ذیل «خردل».
۳۱. ↑ Jane M Renfrew and Helen Sanderson, "Herbs and vegetables", in The cultural history of plants, ibid، ج۱، ص۱۰۷.
۳۲. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
۳۳. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۱۱ـ۱۲.
۳۴. ↑ بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۷۸.
۳۵. ↑ بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، پانویس ۷، ج۱، ص۱۷۶.
۳۶. ↑ David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London ۱۹۹۰، ذیل "Spanda¦n".
۳۷. ↑ محمدحسین‌بن خلف برهان، «سپندان»، ذیل «خردل»، برهان قاطع.
۳۸. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹.
۳۹. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۴.
۴۰. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۴۱. ↑ انجیل متی، ۳۱:۱۳.
۴۲. ↑ انجیل متی۱۳:۳۲.
۴۳. ↑ سوره لقمان:۱۶.
۴۴. ↑ سوره انبیاء:۴۷.
۴۵. ↑ Plinius/Pliny (the Elder) , Natural history, with an English translation, tr W H S Jones, vol ۶, Cambridge, Mass ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass ۱۹۶۶، ج۶، کتاب ۱۰، ص۱۳۷ـ۱۴۱.
۴۶. ↑ ذیل "Sinapi"، Plinius/Pliny (the Elder) , Natural history, with an English translation, tr W H S Jones, vol ۶, Cambridge, Mass ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass ۱۹۶۶، ج۱، ص۵۳۸.
۴۷. ↑ Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides, tr John Goodyer, ۱۶۵۵, ed Robert T Gunther, Oxford ۱۹۳۴، ج۱، ص۱۵۴.
۴۸. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
۴۹. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۱.
۵۰. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹ـ۳۰۰.
۵۱. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶.
۵۲. ↑ Berthold Laufer, Sino،Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran, Chicago ۱۹۱۹, repr Taipei ۱۹۶۷، ج۱، ص۳۸۰.
۵۳. ↑ الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۲، ص۷۹۵ـ۷۹۶.
۵۴. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۹۲.
۵۵. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۱ـ ۲۱۲.
۵۶. ↑ پدانیوس دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۲۱۳.
۵۷. ↑ محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۵ـ۳۸۷.
۵۸. ↑ ابن‌بیطار، ج۲، ص۵۲.
۵۹. ↑ محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۵ـ۳۸۶.
۶۰. ↑ محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۸۷.
۶۱. ↑ ابن‌سینا، ج۱، کتاب ۲، ص۷۶۸ـ۷۶۹.
۶۲. ↑ الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۴۱۳ـ ۴۱۴.
۶۳. ↑ الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۵۳۱.
۶۴. ↑ الفلاحة‌النبطیة، الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه، ج۱، ص۷۹۵ـ ۷۹۶.
۶۵. ↑ الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه.
۶۶. ↑ الترجمة‌المنحولة الی ابن‌وحشیه.
۶۷. ↑ در معرفت بعضی امور فلاحت (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۵۴.
۶۸. ↑ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۵۳.
۶۹. ↑ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۹۱.
۷۰. ↑ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۹۴.
۷۱. ↑ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۱۶۸.
۷۲. ↑ حکیم مَیْسَری، دانشنامه در علم پزشکی، ج۱، ص۱۷۱.
۷۳. ↑ ابن‌حبیب، العلاج بالاغذیة الطبیعیة و الاعشاب فی بلادالمغربپانویس۵، ج۱، ص۸۷.
۷۴. ↑ ابن‌بکلارش، کتاب‌الادویة‌المفردة‌المُسمی بالمستعینی۱۹۹۰، ج۱، ص۳۰۸.
۷۵. ↑ اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۲۳۸.
۷۶. ↑ ابن‌زُهر، کتاب الاغذیة، ج۱، ص۱۴۲.
۷۷. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۲۹۹.
۷۸. ↑ علی‌بن سهل طبری، فردوس‌الحکمة فی‌الطب، ج۱، ص۳۸۰.
۷۹. ↑ علی‌بن عباس مجوسی، کامل‌الصناعة‌الطبیة، ج۲، ص۱۰۹.
۸۰. ↑ هروی، ج۱، ص۱۲۹.
۸۱. ↑ هروی، ج۱، ص۱۸۰.
۸۲. ↑ هروی، ج۱، ص۳۰۳.
۸۳. ↑ ابن‌بطلان، تقویم‌الصحة، ج۱، ص۳۸.
۸۴. ↑ اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۷۱.
۸۵. ↑ اسماعیل‌بن حسین (حسن) جرجانی، خُفُی علائی (خفّ علائی یا الخفیة‌العلائیة)، ج۱، ص۱۳۴.
۸۶. ↑ ابن‌بیطار، ج۴، ص۹۲ـ۹۳.
۸۷. ↑ ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۴۶.
۸۸. ↑ ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۵۷.
۸۹. ↑ ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۱، ص۱۶۸.
۹۰. ↑ ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۲، ص۶۶۶.
۹۱. ↑ ابن‌عدیم، الوصلة الی‌الحبیب فی وصف الطیبات‌و الطیب، ج۲، ص۶۸۵.
۹۲. ↑ علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ج۱، ص۱۴۱.
۹۳. ↑ محمدمؤمن‌بن محمدزمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۰۰.
۹۴. ↑ داوودبن عمر انطاکی، تذکرة اولی‌الالباب) و (الجامع للعجب‌العُجاب)، ج۱، ص۱۵۶.
۹۵. ↑ عقیلی علوی شیرازی، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۴.
۹۶. ↑ ابن‌بطلان، تقویم‌الصحة، ج۱، ص۳۸.
۹۷. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱.
۹۸. ↑ علی زرگری، گیاهان داروئی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۳۰.
۹۹. ↑ کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۵.
۱۰۰. ↑ کمال‌الدین حسن بتانونی، اسرارالتداوی بالعقار بین‌العلم الحدیث والعطار، ج۱، ص۲۷۷.
۱۰۱. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۱۰۲. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۶ـ۷.
۱۰۳. ↑ Ghulam Husayn Shahidi Bonjar, "Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran", Journal of Ethnopharmacology, no ۹۴ (۲۰۰۴) , Retrieved July ۲۸, ۲۰۰۴, from www elseviercom/ locate/jethpham، ج۱، ص۳۰۲.
۱۰۴. ↑ Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵، ج۱، ص۱۶۵.
۱۰۵. ↑ Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn ۱۹۶۹، ج۱، ص۳۰۴.
۱۰۶. ↑ William Dymock, C J H Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica, London ۱۸۹۰،۱۸۹۳, repr Karachi ۱۹۷۲، ج۱، ص۱۲۳.


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خردل»، شماره۶۹۸۵.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.