بقراطبقراط (به یونانی هیپوکراتِس)، نامدارترین پزشک روزگار باستان بود. فهرست مندرجات۱.۱ - بقراط در تألیفات مسلمانان ۱.۲ - مجموعه آثار بقراطی ۱.۳ - سوگندنامه بقراط ۱.۴ - بقراط استاد کیمیا سحر و احکام نجوم ۱.۵ - عربی نوشته‌های بقراطی ۱.۶ - فهرست یعقوبی ۱.۷ - فهرست ابن ندیم ۱.۸ - فهرست ابن عبری ۱.۹ - رده بندی ابن ابی اصیبعه ۱.۱۰ - مجموعه عربی نوشته های بقراطی ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی بقراطدر حدود ۴۶۰ پیش از میلاد در جزیره خیوس به دنیا آمد و در حدود ۳۷۵ در لاریسا (در ایالت تِسالی) درگذشت. وی از دودمان آسکلبیادس (اسقلبیاذس) برخاست، که خاندان محلی قدیمی از پزشکان بود و چندین تن از ایشان هیپوکراتس نام داشتند. از همان روزگار باستان بقراط پزشکی نمونه و والامقام دانسته می‌شد. وی این حیثیت و اعتبار را در وهله نخست مدیونِ جالینوس است که نهضت «احیای طب بقراطی» را که در قرن دوم میلادی آغاز یافته بود، به اوج خود رسانید و بدینسان تصویری ثابت و قطعی از بقراط برای آیندگان پدید آورد، چنانکه هم در کشورهای اسلامی و هم در اروپا بقراط مظهر «پزشک راستین» گردید. لذا جای شگفتی است که کمتر نوشته ای از تألیفات متعدد منسوب به وی را می‌توان بیقین از خود او دانست. حجم این «مجموعه آثار بقراطی» بسته به ترتیب موضوعات، متفاوت است، ولی دست کم شامل شصت نوشته است. هیپوکراتِس در میان مسلمانان بسیار معروف بود و نامش به شکل بُقراط و نیز اِبُقراط و اَبُقراط (با اسقاط هجای پایانی یونانی، همچون سُقراط از سُکراتِس و دیمُقراط از دِمُکریتس) درآمده است. ۱.۱ - بقراط در تألیفات مسلماناناطلاعات مربوط به زندگی و احوال بقراط در تألیفات مسلمانان کم نیست. مشروحترین اطلاع در عیون الاَنباء ابن ابی اُصَیبعه [۱]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۱، ص۲۴ـ۳۳.
[۲]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۲، ص۱۶ـ۱۷.
یافت می‌شود، که پدرش ایراقلیدِس (هراکلئیدس) و پدربزرگش بقراط را معلمان او ذکر کرده است.منابع قدیم، گذشته ازپدر بقراط، کسان دیگری را هم جزو معلمان او آورده اند، مانند هِردیکس سلومبریایی. گفته‌اند که وی ۹۵ سال عمر کرد. همانا اطلاعات تذکره نویسان عرب درباره او غالباً گمراه کننده است؛ مثلاً به گفته ابن ابی اصیبعه [۳]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۱، ص۲۴.
[۴]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۲، ص۲۲ـ۲۳.
وی در رودِس، کنیدُس و خیوس آموزش یافت، ولی به نوشته قفطی [۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۹۰ـ ۹۱، و هو مختصر الزوزنی المسمّی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
وی چندی در فیروها (یعنی Bإroia = حَلَب، ولی در متن مطابق با شهر حِمْص دانسته شده است؛ [۶]
ابن عِبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۸۵، چاپ شیخو.
و دمشق اقامت کرد.غرض از این دو خبر شاید تنها این باشد که بقراط بسیار سفر کرد ــ موضوعی که در روزگار باستان نیز می‌دانستند. از سوی دیگر می‌توان چنین انگاشت که مسلمانان اطلاعات پراکنده‌ای درباره زندگی بقراط حفظ کرده‌اند که در جای دیگر یافت نمی‌شود. ۱.۲ - مجموعه آثار بقراطیتذکره نویسان مسلمان درست دریافتند که «مجموعه آثار بقراطی» متعلق به یک مؤلف واحد نیست و چندین پزشک به این نام بوده اند: ثابت بن قُرَّه چهار تن از «بَقارِطَه» یا «بُقراطون» (یعنی در واقع «آل بقراط») را ذکر می‌کند، که نخستین آنان (فی الواقع دومینِ آنان) احتمالاً همین بقراط نامدار بوده است. [۷]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۹۳، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ ۱۸۷۲.
[۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۰، و هو مختصر الزوزنی المسمّی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
عربها با این گزارشِ نامستند جالینوس نیز آشنا بودند که بقراط دعوتِ پُر سود اردشیر اول (دراز دست) برای آمدن به دربار ایران را رد کرد . بارها شفقت او و اهتمام وی به درمان بیماران را ستوده اند. نیز گفته‌اند که وی نخستین کسی بود که بیمارستان تأسیس کرد. [۹]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۱، ص۲۷.
[۱۰]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۲، ص۱ـ۲.
۱.۳ - سوگندنامه بقراطالبته مسلمانان با سوگندنامه بقراط نیز آشنا بودند، ولی طبیعتاً با اندک تفاوتی در صورت آن. این سوگندنامه را در ابن ابی اصیبعه [۱۱]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۱، ص۲۵.
می توان یافت و ف .رُزنتال آن را در (بازمانده دوران باستان در عالم اسلام ) ترجمه کرده است.۱.۴ - بقراط استاد کیمیا سحر و احکام نجومبقراط را نه فقط به عنوان طبیب کبیر بلکه به عنوان استاد کیمیا ، سحر و احکام نجوم هم تحسین می‌کردند [۱۲]
م اولمان، و ف سزگین، ج۱، ص۱۵۵.
[۱۳]
. م اولمان، و ف سزگین، ج۱، ص۳۸۹.
و اطلاق نام او به رساله‌ای در سحر و جادوگری دوران یونانی مآبی که (در میان مسلمانان به غایه الحکیم و در میان اروپاییان) به پیکاتریکس (محرّفِ بِقْراطیس) مشهور شده ناشی از همین تبحر مفروض اوست.۱.۵ - عربی نوشته‌های بقراطینمی توان گفت تا چه اندازه مجموعه عربی نوشته‌های بقراطی منطبق با مجموعه یونانی است. اگر رساله گمشده جالینوس ، که اسحاق بن حُنین تحت عنوانِ کتاب فی کتب بقراط الصحیحه و غیر الصحیحه ترجمه کرده بود به دست ما رسیده بود، احتمالاً اطلاع دقیقتری در این خصوص می‌داشتیم. ۱.۶ - فهرست یعقوبیچند فهرست بلند وکوتاه از نوشته‌های بقراط می‌شناسیم.آن که اول از همه شایان ذکر است گزارش اجمالی ارزشمندی است که یعقوبی مورّخ [۱۴]
احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۲۹، چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۳.
در حدود ۲۵۹/۹۷۲ از این ده اثر فراهم کرده است: کتاب الفصول، کتاب البُلدان والمیاه و الاَهویه، کتاب ماء الشَعیر، کتاب تَقدِمه المَعرِفه، کتاب الجَنین، کتاب الاَرکان (یا کتاب طبیعه الانسان)، کتاب الغِذاء، کتاب الاَسابیع، کتاب اَوجاع النِساء، [۱۵]
م اولمان، و ف سزگین، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۶۲.
کتاب اَبیذیمیا.این گزارش یعقوبی از این لحاظ ارزش ویژه ای دارد که وی خلاصه کمابیش مفصّلی از مطالب شش عنوان از آن‌ها را ذکر کرده است به طوری که می‌توان این آثار را از طریق مقایسه با متنهای محفوظ مانده با اطمینان بازشناخت. ۱.۷ - فهرست ابن ندیمابن ندیم [۱۶]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۸۸، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ ۱۸۷۲.
مجموعه دیگری شامل ده کتاب که جالینوس بر همه آن‌ها شرح نوشته، با ذکر نام مترجمان، آورده است.بخشی از این ده کتاب با آثاری که پیش از این ذکر شد منطبق است، ولی به جای کتاب ماء الشعیر ، کتاب الجنین ، کتاب الغذاء ، کتاب الاسابیع و کتاب اوجاع النساء در اینجا این عنوانها را داریم: کتاب العَهد، کتاب الامراض الحادّه، کتاب الکَسر، کتاب الاخلاط، و کتاب قاطاطیون (یعنی: کاطْیَطْریون). ۱.۸ - فهرست ابن عبریابن عبری [۱۷]
ابن عِبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۳۵، چاپ شیخو.
نُه نوشته بقراطی را ذکر می‌کند که همه آن‌ها در دو فهرست یاد شده یافت می‌شود، به اضافه کتاب شِجاج الرأس.۱.۹ - رده بندی ابن ابی اصیبعهرده بندی ابن ابی اصیبعه [۱۸]
ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء، ج۱، ص۳۱ـ۳۳.
بسیار مفصّلتر از همه است، شامل حدود ۶۱ عنوان، و لذا تقریباً نظیر سیاهه یونانی است.ابن ابی اصیبعه حدود سی عنوان را اصیل دانسته، مع ذلک فقط دوازده تا را مهم شمرده است؛ این دوازده رساله در فهرستهای یادشده یافت می‌شود [۱۹]
م اولمان، و ف سزگین، ج۱، ص۳۱ـ۳۵.
[۲۰]
م اولمان، و ف سزگین، ج ۳، ص ۳۸ـ۴۷ .
از روی اطلاعاتِ مذکور در صفحه‌های عناوین و توضیحاتی که در پایان نسخه‌های خطی و فهرستهای عنوانها آمده، همیشه نمی‌توان بیقین معلوم کرد که مترجمان عربی چه کسانی بوده‌اند. به هر حال، حنین بن اسحاق و شاگردان مکتب او در رأس این کار بودند. ولی (به خلاف فهرست ترجمه‌هایی که حنین از آثار جالینوس کرده) فهرستی از ترجمه‌های آثار بقراط که حنین شخصاً ترتیب داده باشد، وجود ندارد. پزشکان دوره اسلامی بقراط را بسیار ذکر کرده‌اند. ۱.۱۰ - مجموعه عربی نوشته های بقراطیاز مجموعه عربی نوشته های بقراطی تاکنون این آثار به چاپ رسیده است: ۱) کتاب الفصول ، کلمات قصار بقراط، ترجمه عربی حنین بن اسحاق، ویرایش ج. تیتلر، کلکته ۱۸۳۲. ۲) کتاب تَقدِمه المعرفه، ویرایش م. کلامروت در (مجله انجمن شرق شناسی آلمان)، دوره ۴۰ (۱۸۸۶)، ص ۲۰۴ـ۲۳۳. ۳) کتاب تدبیر الامراض الحادّه ، (تدبیر خوراک در بیماریهای حادّ)، ویرایش و ترجمه م. ک. لاینز (متنهای فنی و علمی عربی، ج ۱)، کیمبریج، ۱۹۶۶. ۴) قاطْیَطْریون ، (درباره جراحی)، ویرایش و ترجمه لاینز (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۳، کیمبریج ۱۹۶۸. ۵) کتاب حَبَل عَلی ' حَبَل ، (آبستنی بر آبستنی)، ویرایش و ترجمه ج. ن. متاک (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۳، کیمبریج ۱۹۶۸). [۲۱]
م اولمان، و ف سزگین، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۷۵.
۶) کتاب طبیعه الانسان ، (در طبیعت آدمی)، ویرایش و ترجمه متاک و لاینز (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۴، کیمبریج ۱۹۶۸). ۷) کتاب فی الامراض البِلادیّه ، (درباره بیماریهای بومی (هواها، آبها و جایها))، ویرایش و ترجمه متاک و لاینز (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۵، کیمبریج ۱۹۶۹). ۸) کتاب فی الاخلاط ، (در اخلاط)، ویرایش و ترجمه متاک (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۶، کیمبریج ۱۹۷۱). ۹) کتاب فی الغذاء ، (در خوراک)، ویرایش و ترجمه متاک (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۶، کیمبریج ۱۹۷۱). ۱۰) کتاب الاَجِنّه ، (درباره جَنینها (درباره منی و درباره طبیعت کودک))، ویرایش و ترجمه لاینز و متاک (مجموعه عربی نوشته های بقراطی، ج ۷، کیمبریج ۱۹۷۸). باید کوشش کرد که از مجموعه نوشته های بقراطی به زبان عربی متن معتبری فراهم آید. اما رسیدن به این هدف به این زودیها ممکن نیست، گرچه ویرایشهای یادشده در بالا کارهای مقدماتی مهمی برای وصول به آن است. به این مجموعه باید حتماً ترجمه های عربی تفاسیر جالینوس و مهمترین تفسیرها و شرحهای پزشکان قدیم دوره اسلامی را نیز افزود. ۲ - فهرست منابع(۱) م .ولمان، و ف سزگین. (۲) ابن ابی اُصیبعه، عیون الاَنباء فی طبقات الاَطباء. (۳) ابن عِبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ شیخو. (۴) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ ۱۸۷۲. (۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمّی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. (۶) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۳. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بقراط»، شماره۱۱۹۱. |