تشرینتِشْری/ تِشْرین، تشرین اول، تشرین آخر، نام چند ماه پاییزی نزد اقوام گوناگون بین النهرین و آسیای صغیر است. فهرست مندرجات۲ - نامگذاری ماه‌ها به صورت جفتی ۳ - ماه تشری نخستین ماه سال ۴ - شهرت نام‌های سریانی ۵ - آغاز سال در قوم یهود ۵.۱ - پذیرش نام ماه‌های بابلی ۵.۲ - وضعیت نام ماه‌های یهودی ۵.۳ - بررسی اسناد این نام‌ها ۵.۴ - شروع ماه تشری در یهود ۵.۵ - عقیده یهودیان درباره مبدأ خلقت ۵.۶ - نحوه محاسبه ماه‌های سال ۵.۷ - تعیین طول ثابت برای ماه تشری ۵.۸ - نحوه محاسبه حضرت نوح ۵.۹ - یک غره برای ماه تشری ۵.۱۰ - روز جشن یهودیان ۶ - ماه‌های سریانی در دوره اسلامی ۶.۱ - اختلاف در ماهیت ماه‌های سریانی ۶.۲ - مبدأ سال‌های سریانی و رومی ۶.۳ - فاصله این مبدأ تا سال اول هجری ۷ - گاه شماری سریانی و مقدونی ۷.۱ - ماه تشری در این دو گاه‌شماری ۸ - ماه تشری در گاه‌شماری حرانی ۹ - ماه تشری در گاه‌شماری مسیحیان ۱۰ - ماه تشری در گاه‌شماری مسلمانان ۱۱ - ماه تشری در گاه‌شماری ترکیه ۱۲ - ماه تشری در گاه‌شماری‌های شمسی قمری ۱۳ - احکام و خواص ماه تشری ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - واژه شناسی تشریاز روزگار باستان تا امروز، این نام در گاه‌شماری مذهبی یهود به صورت تِشْری ضبط شده است. تِشری از واژه آرامی شِری به معنای آغاز کردن گرفته شده است و در حالت فعلی آن را به صورت شرو ضبط کرده است. نام این ماه در اسناد بابلی به صورت تِشری/ تشریت و در دوره کاسی‌هابه صورت تَشریت و در اسناد آشوری ـ بابلی ضبط شده است. نام تشرین دوم یا تشرین ثانی در گاه‌شماری‌های رایج در بعلبک و شهرهای یونانی آسیای صغیر نیز به کار می‌رفته و برای نخستین بار در کتیبه‌های پالمیرا آمده است. ۲ - نامگذاری ماه‌ها به صورت جفتیبه کار بردن نام ماه‌ها به صورت جفتی (دوگانه، مزدوج) که با واژگان بزرگ و کوچک، اول و دوم و قدیم و ثانی توصیف می‌شده‌اند مربوط به زمانی دانسته شده که سال به تقسیماتی کوچکتر از چهار فصل تقسیم می‌شده است. به رغم آن‌که آغاز و پایان ماه‌های سال در گاه‌شماری‌های مختلف این مناطق با رویت هلال مشخص می‌شده است، موضع ماه‌ها با اضافه کردن یک ماه در هر دو یا سه سال در فصول تثبیت می‌شده است. ۳ - ماه تشری نخستین ماه سالبا توجه به معنای واژه شری، ظاهراً پیش از آن‌که در تقویم‌های بابلی ـ سریانی، ماه نِیسان (مقارن اعتدال بهاری یا نزدیک به آن) نخستین ماه سال دانسته شود، ماه تشری نخستین ماه سال بوده است. با انتقال آغاز سال از نخستین روز ماه تشری به نخستین روز ماه نیسان در زمانی نامعلوم [۱]
حسن تقی زاده، بیست مقاله تقی زاده، ج۱، ص۶۵، تهران ۱۳۴۱ ش.
ولی پیش از اسارت یهود در بابل، تشری هفتمین ماه سال در گاه‌شماری مذهبی یهود و نخستین ماه در گاه‌شماری عرفی آنان به شمار می‌آمده است.۴ - شهرت نام‌های سریانیبررسی لوحه‌های تاریخدار بابلی و نیز بعضی شواهد در باره شروع سال در ماه‌ها و فصول مختلف، این نظر را تقویت می‌کند که در نواحی و شهرهای گوناگون بین النهرین و هلال خصیب در روزگار باستان زیر نفوذ تمدن‌های اکدی، کنعانی، سومری و عیلامی سال در آغاز فصول مختلف و با نام ماه‌های «آرامی» آغاز می‌شده است که در دوره‌های بعد به نام‌های «سریانی» مشهور شدند. ۵ - آغاز سال در قوم یهودقوم یهود نخستین روز ماه تشری، نیسان، ایلول و آغاز یا نیمه ماه شباط را به منظورهای متفاوت آغاز سال نو به شمار می‌آورد. در این زمان، به ویژه، آغاز بهار و آغاز پاییز در این شهرها به دلیل تساوی روز و شب با شکوهی یکسان جشن گرفته می‌شد. ۵.۱ - پذیرش نام ماه‌های بابلیقوم یهود تا پیش از اسارت در بابل ماه‌های خود را با نام کنعانی آن‌ها می‌نامیدند و پس از اسارت نام ماه‌های بابلی و از جمله تشری را پذیرفتند و امروزه نیز آن‌ها را به کار می‌برند. ۵.۲ - وضعیت نام ماه‌های یهودیاز میان نام ماه‌هایی که یهودیان تا پیش از اسارت در بابل به کار می‌بردند، نام چهار ماه باقی‌مانده است. در عین حال، این عقیده نیز وجود دارد که یهودیان تا پیش از اسارت ماه‌های خود را با شماره آن‌ها در سال می‌نامیدند. ۵.۳ - بررسی اسناد این نامهاقدیمترین اسنادی که نام ماه تشری یهودی در آن‌ها آمده، اسناد اسوان الفانتین، مهاجرنشین یهودی زیر تسلط هخامنشیان است. به عقیده اسپرنگلینگ در اسناد الفانتین سال یهودی در ماه نیسان آغاز می‌شده است، ولی از آنجایی که این مهاجرنشین در سرزمینی خارج از قلمرو و حیطه روحانیت یهودی و دور از فلسطین قرار داشته و زیر تسلط حکومت ایران بوده است، این امکان وجود دارد که ساکنان اسوان الفانتین سال خود را به تبعیت از حکومت ایران، همزمان با آغاز سال ایرانی در فصل بهار (مقارن نیسان در گاه‌شماری یهود) آغاز کرده باشند. روی هم رفته این اسناد، مدارک مناسبی برای گاه شماری یهود و تعیین نخستین ماه سال به شمار نمی‌روند. ۵.۴ - شروع ماه تشری در یهوددر گاه‌شماری یهود نخستین روز ماه تشری نباید با یکشنبه، چهارشنبه و جمعه مقارن شود و چنانچه در شب پیش از این روزها، ماه رویت شود، آغاز ماه باید طبق قواعد خاصی به روز پیش یا پس از آن موکول گردد. چهار روز دیگر هفته که تقارن اول تشری با آن‌ها مانعی ندارد «اربعه شعاریم» نامیده می‌شوند. تمهیدات پیچیده برای تعیین روز اول ماه تشری، برای آن بوده است که دو روز تعطیل متوالی در طول سال موجب اخلال در معیشت قوم نگردد. [۲]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
۵.۵ - عقیده یهودیان درباره مبدأ خلقتعدهای از یهودیان، مبدأ خلقت عالم را نخستین روز ماه نیسان، و عده‌ای دیگر آن را در ماه تشری ۳۷۶۱ ق م می‌دانند. [۳]
دائرة‌المعارف جودائیکا، واژه‌های فرهنگ یهود، (ترجمه و تدوین منشه امیر)، ج۱، ص۱۲۶.
در حقیقت تعیین آغاز سال و کلیه محاسبات در گاه‌شماری مذهبی یهود بر پایه تعیین نخستین روز ماه تشری در گاه‌شماری عرفی استوار است. ۵.۶ - نحوه محاسبه ماه‌های سالبیرونی [۴]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۵۱، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
برای تبدیل تاریخ گاه شماری یهود به تاریخ گاه شماری‌های دیگر، محاسبات خود را بر پایه آغاز سال یهودی در نخستین روز ماه تشری قرار داده است.در حالی که تمامی ماه‌های سال در گاه‌شماری یهود بر اساس یک قاعده کلی با طول ماه‌های قمری محاسبه می‌شدند، در مورد این‌که از میان انواع ماه‌های قمری کدامیک به ویژه برای محاسبه طول ماه‌های سال، و از آن جمله تشری مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند اطلاع دقیقی وجود ندارد. ۵.۷ - تعیین طول ثابت برای ماه تشریبه نظر بسیاری از دانشمندان معاصر، یهودیان ساکن اسوان الفانتین در مصر در قرن پنجم پیش از میلاد طول ماه‌ها را با روش حسابی (اختیار متناوب ماه‌های ۲۹ و ۳۰ روزه) به دست می‌آوردند و به نوشته بیرونی [۵]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۲۷۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
طول ماه تشری همواره ۳۰ روز محاسبه می‌شده و یک غرّه بیش‌تر نداشته است.این تعیین طول ثابت ماه تشری و دیگر ماه‌های سال به گونه‌ای که با رویت هلال ارتباط مستقیم نداشته باشد مربوط به زمانی است که طول ماه‌ها را، حداقل برخی از فرق یهود، برای گاه شماری‌های خود ثابت در نظر می‌گرفته‌اند و همانند گاه‌شماری هجری قمری با ماه‌های «حسابی» یا به اصطلاح منجمان «امر اوسط» یا به گفته بیرونی [۶]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۴۱، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
«قمری وسطی و روش منجمان» که همواره محرّم را ۳۰ روز و صفر را ۲۹ روز در نظر می‌گیرند، تشری را ۳۰ روز به حساب می‌آوردند. [۷]
دائرة‌المعارف جودائیکا، واژه‌های فرهنگ یهود، (ترجمه و تدوین منشه امیر)، ج۱، ص۱۲۶.
۵.۸ - نحوه محاسبه حضرت نوحبه نوشته بیرونی، [۸]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۵۷ ـ ۵۸، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
بنا بر معتقدات یهود، حضرت نوح علیه‌السلام آغاز ماه‌ها را ــ به سبب ابری بودن آسمان در دوره‌ای شش ماهه که رویت هلال و دیگر صُوَر ماه امکان نداشت ــ بر اساس محاسبه تعیین کرد. [۹]
رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، ج۱، ص۴۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵.۹ - یک غره برای ماه تشریاگر طول ماه‌های تقویم یهودی بر اساس محاسبه تعیین شود و ماه تشری همواره ۳۰ روز و ماه پیش از آن (ایلول) ۲۹ روز باشد، طبق قاعده ماه تشری باید دو روزِ اول (غُرّه) داشته باشد [۱۰]
دائرة‌المعارف جودائیکا، واژه‌های فرهنگ یهود، ج۱، ص۱۲۶، (ترجمه و تدوین منشه امیر).
و این بر خلاف نوشته بیرونی [۱۱]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۲۷۵، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
است که این ماه را دارای یک غرّه دانسته است.۵.۱۰ - روز جشن یهودیاناز دو روزِ اولِ ماه تشری، روز یکم (روشها ـ شانا) را روز اول سال می‌دانستند و آن را طبق آیینی با دمیدن در بوق‌ها و شاخ‌ها جشن می‌گرفتند [۱۲]
عهد عتیق، سفر لاویان، ۲۳: ۲۳ـ۲۵.
[۱۳]
عهد عتیق، سفر اعداد، ۲۹: ۱ـ۶.
و جشن دومین روز، به عنوان نخستین روز ماه، نیز معمولاً به یهودیانی اختصاص داشت که در بیت المقدّس ساکن نبودند و در آوارگی به سر می‌بردند.۶ - ماه‌های سریانی در دوره اسلامیدر دوره اسلامی نام ماه‌های سریانی، از جمله تشرین، در گاه‌شماری‌های گوناگون ــ که از لحاظ مبدأ و نوع سال و روش کبیسه گیری متفاوت بودند ــ به کار رفته است [۱۴]
حسن تقی زاده، بیست مقاله تقی زاده، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۲۵، تهران ۱۳۴۱ ش.
و ماه‌های رومی، مقدونی، اسکندری، ذوالقرنینی و سریانی ـ مقدونی نامیده می‌شدند.۶.۱ - اختلاف در ماهیت ماه‌های سریانیاین موضوع سبب شده است که میان منجمان و مورخان در باره ماهیت ماه‌های سریانی اختلاف نظر به وجود آید. رواج انواع گاه شماری در سرزمین‌های بین النهرین و شام و این‌که در آثار بسیاری از مورخان و منجمان اسلامی، از جمله بیرونی، به همه ملت‌های اروپا و خاور نزدیک، «رومی» اطلاق شده، بر دشواری تشخیص نوع گاه شماری افزوده است. ۶.۲ - مبدأ سال‌های سریانی و رومیبه نوشته بیرونی، [۱۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۳۷، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
ترسایان (پیروان کلیسای سریانی شرق) سال‌های سریانی و رومی را با مبدأ گاه‌شماری سلوکی به کار می‌برند.او [۱۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۳۷، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
مبدأ گاه شماری سلوکی را نخستین روز سال سریانیِ جلوس سلوکوس اول ملقب به نیکاتور، سال ۳۱۲ ق م، در ماه تشرین اول مقارن با ماه دیوز یونانی و در فصل پاییز دانسته است. [۱۷]
رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۳۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
این مبدأ، در حقیقت همان مبدأ تقویم سلوکی است که بر روی پوست نوشته‌های دورا اروپوس با نام «مبدأ پیشین» و با نام یونانی ماه‌ها به کار رفته است. [۱۸]
رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۵۷ـ ۱۵۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶.۳ - فاصله این مبدأ تا سال اول هجریبسیاری از منجمان و مورخان ایرانی، فاصله بین این مبدأ گاه شماری تا روز جمعه اول محرّم سال اول هجری (مبدأ گاه شماری هجری) را ۷۰۰، ۳۴۰ روز محاسبه کرده‌اند. [۱۹]
رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، ج۱، ص۱۴۱ـ ۱۴۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
۷ - گاه شماری سریانی و مقدونیدو گاه شماری سریانی و سریانی ـ مقدونی گاه‌شماری شمسی بوده‌اند و در آن‌ها طول ماه تشرین اول ۳۱ و تشرین دوم یا ثانی/ آخر (و به نوشته تشرین حرای) [۲۰]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۶۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
۳۰ روز محاسبه می‌شده است.در گاه‌شماری سریانیان، سال از تشرین اول (مقارن با ماه اکتبر میلادی و دهم مهر تا دهم آبان شمسی) آغاز می‌شود، ولی در گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی سال از کانون ثانی (مطابق با ژانویه میلادی و یازدهم دی تا یازدهم بهمن شمسی) آغاز می‌شود و تشرینِ اول، دهمین و تشرین دوم، یازدهمین ماه سال به شمار می‌آید. ۷.۱ - ماه تشری در این دو گاهشماریبر اساس این دو گاه شماری، برخی منجمان و مورخان تشرین اول یا قدیم را نخستین ماه سریانی [۲۱]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۷۰، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۲۲]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۷۰.
[۲۳]
مظفر بن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی۱۳۷۶.
[۲۴]
جلال الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران، ج۱، ص۴۲۴ـ ۴۲۵، تهران ۱۳۴۰ ش.
و برخی از جمله یعقوبی [۲۵]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۱۵۶.
آن را دهمین ماه دانسته‌اند. [۲۶]
لغت نامه دهخدا.
[۲۷]
اسماعیل حاکمی، گاه شماری رومی و ادب فارسی، ج۱، ص۲۹۸، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۲ و ۳، سال ۱۵، شماره مسلسل ۶۰ و ۶۱، ۱۳۴۶ ش.
تقویمی نیز که بیرونی [۲۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۲۳۱، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
با عنوان رومی از آن یاد کرده و به نوشته وی از کانون آخر آغاز می‌شود، همین گاه شماری سریانی ـ مقدونی است. [۲۹]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۲، ص۳۳۷ـ۳۴۲.
[۳۰]
زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات، ج۱، ص۱۱۵، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
[۳۱]
عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۳۰۰۰.
۸ - ماه تشری در گاه‌شماری حرانیتا پیش از رواج گاه‌شماری یولیانی در قرن چهارم میلادی میان مسیحیان جهان، در بسیاری از نقاط جهان ماه‌های سریانی با نوعی گاه‌شماری شمسی ـ قمری به کار می‌رفته است و حتی در قلمرو ایران در دوره‌های سلوکی و پارتی سکه‌هایی با این گاه شماری ضرب شده است. ابن ندیم [۳۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۸۸.
از نوعی گاه شماری با عنوان گاه‌شماری حرانی یاد کرده که در آن ماه‌های تشرین اول و ثانی به ترتیب ماه‌های هفتم و هشتم سال بوده‌اند.۹ - ماه تشری در گاه‌شماری مسیحیاناین گاه‌شماری که به ویژه مورد استفاده صابئین منطقه بین النهرین بوده، نوعی گاه شماری شمسی ـ قمری با ترتیب اجرای کبیسه‌هایی برابر کبیسه‌های گاه شماری یهودی بوده و سال آن از ماه نیسان آغاز می‌شده است. برابر پژوهش دین [۳۳]
پژوهش دین، ص ۱۳۰
بر اساس دست‌نویسی درباره تقویم سریانی متعلق به سال‌های ۱۰۰۳ـ۱۰۰۴ میلادی، تشرین اول و دوم ماه‌های اول و دوم در گاه‌شماری کلیسای مسیحی سریانی بوده است.۱۰ - ماه تشری در گاه‌شماری مسلماناندر گاه‌شماری‌های رایج در میان مسلمانان آسیای صغیر تشرین اول و دوم ماه‌های دهم و یازدهم به شمار می‌آمدند است تا این‌که در ۱۰۸۷ هجری به فرمان سلطان محمد چهارم، امپراتور عثمانی (حک: ۱۰۵۸ـ۱۰۹۹)، برای گاه شماری مالی دولت عثمانی تقویم جدیدی با نام ماه‌های سریانی، بجز نام سه ماه مارس، می و اکوس با سال‌های قمری و حذف یک سال قمری در یک دوره زمانی معیّن که به «ازدلاق» یا به تعبیر دولت عثمانی «سِوِش»، معروف شد وضع گردید. در این گاه شماری، تشرین اول و دوم به ترتیب ماه‌های هشتم و نهم سال در نظر گرفته شده بودند. این گاه شماری تا ۱۹۲۵ میلادی/ ۱۳۴۱ مالی (پایان مشروطیت دوم در عثمانی) رایج بود. ۱۱ - ماه تشری در گاه‌شماری ترکیهپس از آن‌که دولت ترکیه گاه‌شماری گریگوری را رسماً پذیرفت، تشرین اول و دوم (ماه‌های هشتم و نهم سال) را به ترتیب «اِکیم» و «کاسیم» نامیدند. ۱۲ - ماه تشری در گاه‌شماری‌های شمسی ـ قمریدر گاه‌شماری‌های شمسی ـ قمری، همانند گاه شماری یهود و کلیسا ماه تشری (تشرین) در قرن بیست ویکم میلادی در زودترین موقع از پنجم سپتامبر تا چهارم اکتبر و در دیرترین موقع از چهارم اکتبر تا دوم نوامبر مصادف می‌شود. در حالی که در قرن بیستم میلادی در زودترین موقع از ششم سپتامبر تا پنجم اکتبر و در دیرترین موقع از پنجم اکتبر تا سوم نوامبر مصادف بوده است. ۱۳ - احکام و خواص ماه تشریدر احکام نجوم بابلی، انجام دادن کارهایی مثل بازگشتِ مسافر به خانه و آوردن پرنده در ماه تشرین/ تشری، بجز در روزهای یکم و سوم، نیک بوده و بخشی از روزهای هشتم و سیزدهم نیز خوش یُمن و بخشی دیگر بد یمن به شمار می‌رفته است. ۱۴ - فهرست منابع(۱) علاوه بر کتاب مقدّس عهد عتیق. (۲) ابن ندیم، الفهرست. (۳) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳. (۴) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدید سلطانی، نسخه خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۳۰۰۰. (۶) حسن تقی زاده، بیست مقاله تقی زاده، تهران ۱۳۴۱ ش. (۷) اسماعیل حاکمی، گاه شماری رومی و ادب فارسی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۲ و ۳، سال ۱۵، شماره مسلسل ۶۰ و ۶۱، ۱۳۴۶ ش. (۸) علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا. (۹) رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۰) زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸. (۱۱) مسعودی، مروج (بیروت). (۱۲) مظفر بن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی۱۳۷۶. (۱۳) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، سی فصل در معرفت تقویم، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۷۰. (۱۴) دائرة‌المعارف جودائیکا، واژه‌های فرهنگ یهود، (ترجمه و تدوین منشه امیر). (۱۵) یعقوبی، تاریخ. (۱۶) جلال الدین همائی، تاریخ ادبیات ایران، تهران ۱۳۴۰ ش؛ ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تشری»، شماره۳۵۶۰. |