ضربضرب یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای نحوه اقتران و هیئت تالیفی دو مقدمه قیاس است. ۱ - توضیح اصطلاححالت کیفی و کمّی دو مقدمه نسبت به یکدیگر «قرینه» و «ضرب» نامیده می‌شود؛ به عبارت دیگر هیئت تالیفی دو مقدمه قیاس (صغرا و کبرا) را از لحاظ ایجاب و سلب و کلیت و جزئیت، «قرینه» و «ضرب» می‌گویند. همین هیئت تالیفی را وقتی با لازم ذاتی آن، یعنی نتیجه می‌سنجند «قیاس» می‌گویند. غالباً لفظ «قرینه» به جای مطلق «ضرب» یا به معنای خصوص منتج آن استعمال شده است، ولی انعقاد اصطلاح بر معنای اول است. [۲]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۸۲.
[۳]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۲۴.
[۴]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۴۹.
تفاوت به ایجاب و سلب، و به کلیت و جزئیت، و کیفیت قرار گرفتن حد وسط در دو مقدمه قیاس، و ذکر جهت و نوع موجهه‌ای که ممکن است دو مقدمه قیاس دارا باشند همه و همه، ضروب را در اشکال قیاس می‌سازند. قیاس اقترانی از لحاظ موقعیت حد وسط به چهار شکل تقسیم شده است و در هر شکلی صغرا یا موجبه است یا سالبه و هر کدام یا کلیه است یا جزئیه و کبرا هم به همین منوال است و از ضرب چهار صورت صغرا در چهار صورت کبرا شانزده صورت حاصل می‌شود، لکن چون برای انتاج هر شکلی شرایطی معتبر است از این جهت برخی از آن ضروب، منتج و برخی غیر منتج‌اند. [۶]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۴۱.
۲ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • مظفر، محمدرضا، المنطق. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۳ - پانویس
۴ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ضرب»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۲. |