بساطی‌سمرقندی

---

بِساطیِ سمرقندی، سراج الدّین، از شاعران نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم است.

۱ - معرفی بساطی

---

در سمرقند به دنیا آمد و به نوشته صفا ۸۸ سال عمر کرد. وفات او را برخی در ۸۱۵ در سمرقند و برخی در هفده رجب ۸۱۴ در ری نوشته‌اند. با استناد به تاریخ وفات و مدت عمر او، می توان سال ولادتش را حدود ۷۲۶و۷۲۷ تخمین زد. او از شاگردان خواجه عصمت بخارایی ، متخلص به «نصیری»، و خواجه عبدالملک سمرقندی ، متخلص به «عصامی» بود. در ابتدای شاعری به حصیربافی اشتغال داشت، ازینرو «حصیری» تخلص می‌کرد، اما با پیشنهادِ استادش خواجه عصمت، تخلصِ «بساطی» را برگزید.

۱.۱ - بساطی در مجلس سلطان خلیل

بساطی در مجلس سلطان خلیل (حک :۸۰۷ ـ ۸۱۲)، فرزند میرانشاه و نواده تیمور، حاضر می‌شد و گاه او را مدح می‌نمود، سلطان نیز از او حمایت می‌کرد؛ به عنوان مثال برای مطلع غزلی، هزار دینار صله به او داد که همان موجب شهرت بساطی شد.
مطلع این غزل را علی ابراهیم خلیل ، امین احمد رازی ، و دولتشاه سمرقندی آورده‌اند: دل شیشه و چشمان تو هر گوشه برندش‌/ مَست‌اند، مبادا که به شوخی شکنندش‌.

۱.۲ - ضعف بساطی در علوم و فنون ادبی

بساطی به علوم و فنون ادبی آگاهی چندانی نداشت، جامی درباره او گفته است : «شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضائل مکتسبه بسیار عاری بوده است، چنانچه از اشعار وی ظاهر است» و امیر علیشیر نوائی نیز او را «به غایت عامی» معرفی کرده است.
او در شمار کسانی است که در غزلیات آن‌ها جنبه عشقی بر جنبه عرفانی، و تقلید و اقتباس در مضامین بر ابداع و ابتکار غلبه دارد. در انواع قالبها از جمله قصیده ، غزل ، قطعه ، مُخمّس ، و رباعی شعر می‌سرود.
او با شاعرانی چون خیالی بخارایی ، برندق بخارایی ، خواجه رستم خوریانی ، طاهر ابیوردی و کمال خجندی معاصر بوده و بعضی از قصاید و غزلهای شاعران معاصر و پیشین خود را پاسخ گفته است.
با کمال مشاعره داشته ولی سبک او را نمی‌پسندیده و با او معارضه می‌کرده است، تا جایی که در بعضی تذکره‌ها سببِ مرگ بساطی را نفرین کمال دانسته‌اند

۱.۳ - اشعار بساطی

بساطی در مدح، تغزل ، عرفان ، لغز و معما ، و اخلاق شعر سروده است.
او در اشعارش به پاره ای از اساطیر و قصه‌ها اشاره کرده است و همچنین اصطلاحات علوم و فنون گوناگون، از جمله نجوم، تصوف ، موسیقی ، شطرنج و نرد ، در دیوان او به چشم می‌خورد.
نسخه‌ای خطی از دیوان قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات و معمّیات او در کتابخانه ملی پاریس، همراه دیوان خیالی وجود دارد.
نسخه‌ای دیگر از دیوانش نیز در کتابخانه آصفیه موجود است که ۶۶ صفحه و در هر صفحه دوازده بیت دارد و مجموعاً دیوانی ۷۹۲ بیتی و مختصر است.
در فهرست نسخه‌های خطی فارسی نام و نشان ده نسخه از اشعار او ذکر شده است.
بساطی در ستایش دیوان خود شعری سروده که در مرقوم پنجم کتاب سلّم السموات انصاری کازرونی مضبوط است‌.

۲ - فهرست منابع

---

(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، نسخه عکسی از چاپ سنگی کانپور ۱۸۷۱.
(۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۳) امیر علیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران.
(۵) ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۶) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
(۷) تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۸) عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
(۹) اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۰) علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
(۱۱) دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
(۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۳) کتابخانه آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، مرتبه میر عثمان علی خان بهادر، حیدر آباد دکن ۱۳۵۷.
(۱۴) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۵) مقدمه ۱۳۳۹ ش (زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران) تاریخ.
(۱۶) احمد علی هاشمی سندیلوی، تذکره مخزن الغرائب، چاپ محمد باقر، لاهور ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.

۳ - پانویس

---