ازبکستاناین مقاله درباره کشوری مسلمان در آسیای میانه، دارای نقش مهم در تاریخ حج هر ساله حدود ۵۰۰۰ تن از مسلمانان ازبکستان حج می‌گزارند. تاریخ حج مردم ازبک بخشی از تاریخ حج گزاری مردم مناطق تاریخی ماوراء النهر و ترکستان را شامل می‌شود. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ازبکستان ۲.۱ - ازبکستان در دوران سلطه روسیه ۳ - حج گزاری ازبکستان ۴ - علمای ماوراءالنهر ۵ - حج در دوران حاکمیت ازبک‌ها ۶ - مسیر ایران برای حاجیان ازبک ۷ - جایگزینی مسیر حج ایران ۸ - مسیر هند برای حاجیان ازبک ۹ - مسیر حج سلاطین ازبک ۱۰ - مسیر اصلی حج ازبک‌ها ۱۱ - مشکل حاجیان ماوراءالنهر ۱۲ - آداب سفر حج ازبکستان ۱۳ - حج ازبکستان در دوران سلطه روسیه ۱۴ - مشکلات مسلمانان آسیای میانه ۱۵ - رسیدگی به حاجیان روسی ۱۶ - مسیرهای حج حجاج آسیای میانه ۱۷ - دوران حکومت کمونیسم در شوروی ۱۸ - حج در دوران کنونی ۱۹ - منابع مقاله ۲۰ - پانویس ۲۱ - منبع ۱ - جغرافیای طبیعی و انسانیازبکستان کشوری است در آسیای میانه که از شمال با قزاقستان، از شرق با قرقیزستان و تاجیکستان، از جنوب با افغانستان، و از غرب با ترکمنستان همسایه است. مساحت این کشور ۴۴۷۴۰۰ کیلومتر مربع است. این کشور به ۱۲ استان و یک جمهوری خودمختار به نام قره قالپاق قسمت شده و پایتخت آن تاشکند است. [۱]
ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه، ابوالفضل عشقی، ص۱۴.
[۲]
ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه، ابوالفضل عشقی، ص۷۷.
[۳]
ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه، ابوالفضل عشقی، ص۸۰.
در این سرزمین پنج زبان رواج دارند و اقوام ساکن در آن به این زبان‌ها سخن می‌گویند: ازبکی، روسی، قزاقی، تاجیکی و تاتاری. زبان رسمی ازبکی است و خط رسمی، روسی. [۴]
ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه، ابوالفضل عشقی، ص۱۱۲.
[۵]
جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، ابوالفضل عشقی، ص۱۰۰.
جمعیت این کشور حدود ۲۸ میلیون تن است که نزدیک به ۸۵ در صد آنان مسلمان هستند. [۶]
جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلي زواره، ص۱۰۴.
۲ - تاریخ ازبکستانازبکستان امروزی بیشتر منطقه تاریخی ماوراءالنهر را در برگرفته و در گذشته بخشی از ترکستان بزرگ به شمار می‌رفته است. پیش از ورود اسلام به ماوراءالنهر، این منطقه زیر حاکمیت پادشاهی‌های هخامنشی، سلوکی، کوشان‌ها و ساسانیان و در دوره‌هایی زیر سلطه اقوام ترک بود. [۷]
خراسان و ماوراء النهر، آ. بلینتسکی، ص۸۱.
[۸]
خراسان و ماوراء النهر، آ. بلینتسکی، ص۱۷۱.
فتح ماوراءالنهر در دوران خلافت عثمان آغاز شد و سال‌ها ادامه یافت. مسلمانان به بیشتر شهرهای این نواحی چند بار حمله کردند و هر بار به جای فتح کامل منطقه، به بستن پیمان و دریافت جزیه بسنده نمودند. [۱۰]
ترکستان نامه، بارتولد، ج۱، ص۴۰۷.
[۱۱]
ترکستان نامه، بارتولد، ج۱، ص۴۰۹.
تا پیش از قدرت یافتن سامانیان در سده سوم ق. قدرت سیاسی در ماوراءالنهر ساختاری ملوک الطوایفی داشت و شاهان محلی در قلمرو کوچک خود قدرت داشتند، هر چند خراج گزار خلافت اسلامی و تابع حکمرانان خراسان بودند. [۱۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۸.
[۱۳]
ترکستان نامه، بارتولد، ج۱، ص۴۱۳.
پس از سامانیان، قراخانیان، قراختاییان، خوارزمشاهیان، مغولان و تیموریان بر ماوراء النهر حاکم شدند. [۱۴]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۹۱.
[۱۵]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۱۰۹.
[۱۶]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۱۵۵.
[۱۷]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۱۵۷.
[۱۸]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۱۷۳.
[۱۹]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۱۸۹.
[۲۰]
تاریخ آسیای مرکزی، ص۱۲۶، ۱۶۹.
[۲۱]
فرهنگ و تمدن اسلامی، ص۱۲۰-۱۵۳.
در سده دهم ق. شیبانیان ازبک که فرزندان شیبان پسر جوچی و از نوادگان چنگیزخان مغول بودند، بر ماوراءالنهر چیره شدند. آنان پیشتر در سیبری حاکم بودند. محمد خان شیبانی با بهره بردن از اختلاف شاهزادگان تیموری، به ماوراء النهر لشکر کشید. [۲۲]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۲۹۳.
[۲۳]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۲۹۵.
[۲۴]
تاریخ ایران، دانشگاه كمبريج، ص۱۲۷.
[۲۵]
تاریخ ایران، دانشگاه كمبريج، ص۱۲۸.
وی با تصرف بخارا به سال ۹۰۶ق. و سمرقند به سال ۹۰۷ق. سلطه خود را بر ماوراءالنهر تثبیت کرد و با تصرف هرات [۲۶]
تاریخ راقم، مير سيد شريف راقم سمرقندي، ص۸۱.
[۲۷]
تاریخ راقم، مير سيد شريف راقم سمرقندي، ص۸۵.
به سال ۹۱۲ق. آخرین پایگاه تیموریان را تسخیر نمود. [۲۸]
تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر، شمس بخارايي،، ص۱۸.
[۲۹]
تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر، شمس بخارايي،، ص۱۹.
بدین سان، با کوچ قوم ازبک شیبانی به ماوراءالنهر، نام ازبکستان برای این سرزمین رواج یافت. [۳۰]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۱۲.
۲.۱ - ازبکستان در دوران سلطه روسیهتا دوران سلطه روسیه در سده نوزدهم م. دو سلسله جانیان در سال ۱۰۰۷ق. و منغیتیان در سال۱۲۰۰ق. جانشین شیبانیان شدند. [۳۱]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۲۴.
[۳۲]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۲۶.
[۳۳]
تاریخ دولت‌های اسلامی، استانلي لين پل و ديگران، ج۲، ص۴۸۰، ۴۸۲.
افزون بر بخارا که مرکز این سلسله‌ها بود، دو خان نشین خیوه و خوقند نیز به طور مستقل به زندگانی خود ادامه می‌دادند. [۳۴]
تاریخ اسلام، هولت، لمبتون، ص۶۳۴.
[۳۵]
تاریخ دولت‌های اسلامی، استانلي لين پل و ديگران، ج۲، ص۶۴۴.
اختلاف‌های همیشگی میان سه خان نشین خیوه، خوقند و بخارا به تضعیف هر چه بیشتر خانات سه گانه و تصرف ماوراءالنهر به دست نیروهای روسیه تزاری انجامید. در نیمه دوم سده نوزدهم م. ماوراءالنهر به طور کامل زیر سلطه نیروهای روسیه قرارگرفت و خان نشین خوقند یکسره از میان رفت و خان نشین‌های خیوه و بخارا زیر نظر روسیه درآمدند و بخشی از استان ترکستان بزرگ روسیه شدند. [۳۶]
خاطره‌های امیر عالم خان، امير عالم خان، ص۲۲.
[۳۷]
خاطره‌های امیر عالم خان، امير عالم خان، ص۲۴.
[۳۸]
خاطره‌های امیر عالم خان، امير عالم خان، ص۳۳.
[۳۹]
خاطره‌های امیر عالم خان، امير عالم خان، ص۳۵.
[۴۰]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۳۷۰.
[۴۱]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۳۷۴.
[۴۲]
تاریخ اسلام، هولت، لمبتون، ص۶۶۱-۶۷۱.
[۴۳]
تاریخ اسلام، هولت، لمبتون، ص۶۷۱.
در چند سال اول پس از انقلاب ۱۹۱۷م. در روسیه، آسیای میانه رخداد‌های سیاسی گسترده و شتابانی را از سر گذراند که سرانجام به فروپاشی خان نشین‌های بخارا و خیوه و سلطه کامل بلشویک‌ها بر ناحیه ماوراءالنهر و تشکیل سه دولت ترکستان، بخارا و خیوه انجامید. این سه دولت به سال ۱۹۲۴م. در دوران حکومت استالین به هم پیوستند و جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبک را تشکیل دادند. این جمهوری به سال ۱۹۲۵م. به اتحاد جماهیر شوروی پیوست و بعدها به سال ۱۹۲۹م. جمهوری تاجیکستان از آن جدا شد. [۴۴]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۳۹۵.
[۴۵]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۴۰۰.
[۴۶]
تاریخ روسیه شوروی،اي اچ كار، ج۱، ص۴۰۰.
[۴۷]
تاریخ روسیه شوروی،اي اچ كار، ج۱، ص۴۰۷.
ازبکستان به سال ۱۹۹۱م. از اتحاد جماهیر شوروی جدا گشت و جمهوری ازبکستان تشکیل شد. قانون اساسی این کشور در سال ۱۹۹۲م. به تصویب رسید. [۴۸]
العرب و الاسلام، بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، ص۴۱۹.
[۴۹]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۲۲.
۳ - حج گزاری ازبکستانسلطه محمد خان شیبانی بر ماوراءالنهر به سال ۹۰۶ق. را باید سرآغاز تاریخ حج گزاری مردم ازبکستان دانست؛ زیرا در این هنگام حج ماوراءالنهر مستقل شد و راه حج مردمان این ناحیه از راه حج ایرانیان جدا گشت. راه مسافران حج ماوراءالنهر تا پیش از غلبه ازبکان، از ایران می‌گذشت که همان راه اصلی خراسان بزرگ بود و شرق ایران را به غرب آن پیوند می‌داد. حاجیان با گذر از ری، همدان و کرمانشاه به سوی بغداد رهسپار می‌شدند. سپس در بغداد اقامت می‌کردند تا همه کاروان‌ها از کشورهای گوناگون گرد آیند و با هم به سوی مکه حرکت کنند. [۵۰]
تاریخ حجگزاری ایرانیان، اسراء دوغان، ص۳۳.
[۵۱]
تاریخ حجگزاری ایرانیان، اسراء دوغان، ص۳۴.
آنچه درباره تاریخ حج ماوراءالنهر پیش از سلطه شیبانیان شایان توجه است، موقعیت خاص دینی شهرهای این منطقه مانند سمرقند و بخارا است. بسیاری از دانشمندان نام آور علوم دینی از میان مردم این نواحی برخاسته‌اند و بخشی از زندگی علمی و روحانی این دانشوران را سفر حج تشکیل می‌داده است. ۴ - علمای ماوراءالنهرافزون بر آن، بسیاری از دانشوران مجاور حرمین، از اهالی ماوراءالنهر بوده‌اند. نام آورترین نمونه آنان، محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴ـ۲۵۶ق.) نویسنده کتاب صحیح است. [۵۲]
البدایة و النهایه، ابن كثير، ج۱۱، ص۲۵.
[۵۳]
البدایة و النهایه، ابن كثير، ج۱۱، ص۲۷.
جز او می‌توان از محمد بن محمد بخاری (۸۱۸ـ۸۹۵ق.) امام مقام حنفیان، [۵۴]
الدر الکمین، عمر بن فهد المكي، ج۱، ص۳۵۲.
محمد بن محمد بن محمود بخاری (۷۴۶ـ۸۲۲ق.) ، [۵۵]
الدر الکمین، عمر بن فهد المكي، ج۱، ص۴۰۰.
محمد بن اسحاق خوارزمی (م. ۸۲۷ق.) نویسنده کتاب اثارة الترغیب و التشویق در تاریخ مکه [۵۶]
نشر الریاحین، عاتق بن غيث البلادي،، ج۲، ص۷۲۸.
و محمد بن عبدالباقی بخاری (زنده در ۹۹۱ق.) قاضی و خطیب مسجدالنبی [۵۷]
التاریخ و المورخون، محمد الحبيب الهيله، ص۱۹۳.
یاد کرد.برخی از خاندان‌های اهل ماوراءالنهر که ساکن حرمین بودند، از بزرگان دینی مکه و مدینه به حساب می‌آمدند. محمد بن محمد خوارزمی (م. ۸۱۳ق.) مشهور به معید و فرزندانش که امامت حنفیان در مسجدالحرام را در سده هشتم و نهم ق. بر عهده داشتند، از این شمارند. [۵۸]
العقد الثمین، محمد الفأسي، ج۲، ص۳۴۹.
[۵۹]
العقد الثمین، محمد الفأسي، ج۲، ص۳۵۲.
[۶۰]
الدر الکمین، عمر بن فهد المكي، ج۱، ص۵۵۴.
برخی از افراد خاندان خجندی نیز امام حنفیان در مسجد نبوی بودند. نخستین فرد این خاندان، احمد بن محمد حنفی (م. ۸۰۳ق.) است. [۶۱]
تحفة المحبین، عبدالرحمن الانصاري، ص۲۰۷.
[۶۲]
تحفة المحبین، عبدالرحمن الانصاري، ص۲۰۸.
در سده دوازدهم ق. نیز گروهی از خاندان بخارایی که فرزندان محسن بن حسین بخاری (م. ۱۰۸۰ق.) بودند، در شمار امامان مسجدالحرام جای داشتند. [۶۳]
تحفة المحبین، عبدالرحمن الانصاري، ص۱۰۸.
[۶۴]
تحفة المحبین، عبدالرحمن الانصاري، ص۱۰۹.
درباره اهتمام پادشاهان این سرزمین به حج می‌توان به ارسال سالانه هدایا به دست نوح سامانی به مکه [۶۵]
تاریخ بخارا، محمد نرشخي، ص۳۵۵.
[۶۶]
ترجمه تاریخ یمینی، ابو الشرف ناصح جرفادقاني، ص۳۶.
و نیز تهیه پوشش کعبه به دست شاهرخ تیموری (حک: ۸۰۷ـ۸۵۰ق.) اشاره کرد که به سال ۸۴۸ق. بر کعبه نصب شد. [۶۷]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۴، ص۲۳۸.
[۶۸]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۴، ص۲۳۹.
[۶۹]
النجوم الزاهره، ابن تغري بردي الاتابكي، ج۱۵، ص۳۶۴.
از کسانی که در تاریخ حج ماوراء النهر چهره‌ای برجسته به شمار می‌روند، امیر علی شیر نوایی است که از سوی حسین بایقرا نشان حج داشت و امیر حاجیان بود. [۷۰]
پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی، منصور صفت‌گل، ص۱۱۶.
[۷۱]
پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی، منصور صفت‌گل، ص۱۱۷.
۵ - حج در دوران حاکمیت ازبکهااز آغاز سده دهم ق. در جغرافیای سیاسی ماوراءالنهر و ایران تغییراتی روی داد که اثری مستقیم بر شیوه حج مردم این ناحیه گذاشت و حج آنان را به گونه کامل از ایرانیان جدا کرد. ۶ - مسیر ایران برای حاجیان ازبکبرسر کار آمدن دولت شیعی صفوی در ایران به سال ۹۰۷ق. هم زمان با تصرف بخارا به دست محمد خان شیبانی در سال ۹۰۶ق. و پیشروی این قوم در خاک خراسان روی داد. در بیشتر دوران حکومت صفویان، ازبک‌ها با ایران در نبرد بودند. نخستین پیامد این رویداد، بسته شدن مسیر اصلی کاروان‌های حج ماوراءالنهر از داخل ایران بود. [۷۲]
مقالات تاریخی، دفتر۱۷، ص۱۰۴.
در برخی از نامه‌هایی که از سوی ازبک‌ها به دربار ایران فرستاده می‌شد، بازگشایی راه حج یا وسیله تهدید بود یا بهانه‌ای برای صلح. [۷۳]
شاه اسمعیل صفوی، عبدالحسين نوايي،، ص۷۸.
[۷۴]
نقاوة الآثار، محمود بن هدايت الله افوشته‌اي نطنزي، ص۴۱۶.
از آن میان، نامه‌ای است که محمد خان به اسماعیل صفوی نوشت و در آن بازگشایی راه حج و تصرف سرزمین‌های مسیر حج تا مکه و مدینه را هدف لشکرکشی‌های خود اعلام کرد. [۷۵]
عالم آرای صفوی، يدالله شكري، ص۲۵۸.
[۷۶]
عالم آرای صفوی، يدالله شكري، ص۲۵۹.
سال‌ها بعد در دوران شاه عباس صفوی، حاکم هرات در نامه‌ای به نمایندگی از شاه ازبک، باز شدن راه حج برای حاجیان ازبکی را از دربار ایران خواستار شد و این موضوع را بهانه‌ای برای مذاکرات صلح قرار داد. [۷۷]
شاه عباس، عبدالحسين نوايي، ج۱، ص۱۸۴.
[۷۸]
شاه عباس، عبدالحسين نوايي، ج۱، ص۱۸۵.
ازبکان در مذاکرات رسمی خود با دولت عثمانی، افزون بر لزوم نبرد با رافضیان، بازگشایی راه حج را از انگیزه‌های خود برای تهاجم به ایران اعلام می‌کردند. [۷۹]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۰۶.
[۸۰]
شاه طهماسب صفوی، عبدالحسين نوايي، ص۳۱۶.
[۸۱]
شاه طهماسب صفوی، عبدالحسين نوايي، ص۳۱۷.
[۸۲]
تاریخ حجگزاری ایرانیان، اسراء دوغان، ص۱۴۰.
۷ - جایگزینی مسیر حج ایرانراه اصلی که از این دوران جایگزین راه ایران شد، حاجیان را از شمال دریای خزر به سوی قلمرو عثمانی می‌برد. حاجیان ماوراءالنهر خود را به ساحل شرقی دریای خزر می‌رساندند و با کشتی پهنای دریا را می‌پیمودند یا با عبور از سرزمین‌های خان‌های شمال دریای خزر به بندر آستاراخان یا بندر دربند می‌رفتند و از طریق رود ولگا یا رود ترک یا سفر از راه خشکی، خود را به یکی از بندرهای دریای سیاه می‌رساندند و با کشتی به استانبول سفر می‌کردند [۸۳]
میقات حج، ش۵۴، ص۱۷۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
و سپس به مصر یا شام سفر نموده، با کاروان حاجیان همراه می‌شدند. دوستی دولت عثمانی و شاهان ازبک که نتیجه دشمنی مشترکشان با ایران بود، باعث شد دولت عثمانی درباره حج ازبک‌ها حساسیت نشان دهد و امکان حرکت آن‌ها از مسیر شمال دریای خزر و استانبول را فراهم کند. کمک‌های دولت عثمانی شامل حمایت از حاجیان در راه مانده، یاری رساندن به مردم آسیای میانه ساکن در مکه و همچنین پشتیبانی سیاسی و نظامی از کاروانیان و شخصیت‌های علمی و سیاسی بود که از طریق سرزمین عثمانی به حج می‌رفتند. [۸۴]
میقات حج، ش۵۴، ص۱۸۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
[۸۵]
میقات حج، ش۵۴، ص۱۹۹، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
۸ - مسیر هند برای حاجیان ازبکراه دیگر، سفر دریایی از بمبئی به جده بود. [۸۶]
پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی، منصور صفت‌گل، ص۱۱۸.
اما این راه نیز به سبب دوستی دولت هند با ایران در دوران صفوی و دشمنی هندی‌ها با ازبکان، گاه بر روی مسافران حج ترکستان بسته می‌شد و آن‌ها ناچار می‌شدند از همان مسیر پیش گفته بگذرند. [۸۷]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۱۸۴.
[۸۸]
میقات حج، ش۵۴، ص۱۸۴، «حج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
۹ - مسیر حج سلاطین ازبکبا وجود این، باید در نظر داشت که مسیر ایران برای حاجیان ازبکی همواره بسته نبود و گاه که دولت ایران با خانات ازبکی در صلح بود، حاجیان ماوراءالنهر از مسیر ایران برای رسیدن به عراق بهره می‌بردند. امام قلی خان سلطان ماوراءالنهر (حک: ۱۰۲۰ـ۱۰۵۱ق.) پس از این که به نفع برادرش از قدرت کناره گرفت، از طریق ایران راهی سفر حج شد. شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۳ق.) حاکم تهران را مسئول پذیرایی از او کرد و با ورود امام قلی به قزوین، جشنی بزرگ برایش تدارک دید و هزینه سفر وی را پرداخت و فرمان داد تا حاکمان مناطق مسیر حرکت او نیازهایش را برآورند. [۸۹]
عباس نامه، محمد طاهر وحيد قزويني، ص۳۲.
[۹۰]
عباس نامه، محمد طاهر وحيد قزويني، ص۳۹.
امام قلی خان تا پایان عمر در مدینه ماند. [۹۱]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۵۴.
[۹۲]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۵۵.
ندر محمد خان (حک: ۱۰۵۱ـ۱۰۵۵ق.) نیز در پایان عمر راهی حج شد؛ اما در میانه راه در مرو / سمنان درگذشت و پیکرش را بر پایه وصیتش به مدینه فرستادند و همان جا به خاک سپردند. [۹۳]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۶۹.
[۹۴]
تذکره مقیم خانی، محمد يوسف منشي، ص۱۷۰.
[۹۵]
عباس نامه، محمد طاهر وحيد قزويني، ص۱۴۶.
[۹۶]
عباس نامه، محمد طاهر وحيد قزويني، ص۱۴۷.
به سال ۱۰۹۳م. نیز عبدالعزیز خان شاه ازبک که روابطی نیکو با شاه سلیمان صفوی داشت، از طریق ایران به حج رفت. [۹۷]
میقات حج، ش۵۴، ص۱۸۶-۱۸۷، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
۱۰ - مسیر اصلی حج ازبکهاپس از دوران صفویان نیز ایران از مسیرهای اصلی حاجیان آسیای میانه بوده است. آرمینیوس وامبری (Arminus Vambery) خاورشناس مجارستانی (۱۸۳۲ـ۱۹۱۳م.) که به سال ۱۸۶۳/۱۲۸۰ق. در تهران حضور داشته و از آن جا همراه کاروان حاجیان ترکستانی به آسیای میانه سفر کرده، آگاهی‌هایی ارزشمند از سفر حج ترکستانی‌هایی که از ایران می‌گذشتند، به دست داده است. کاروانیانی که وی با آنان همراه شد، پس از گذشتن از ساری و بخشی از دریای خزر، در ساحل شرقی دریا پیاده شدند و راه خود را به سوی خوارزم و بخارا و سمرقند پی گرفتند. [۹۸]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۵۰.
[۹۹]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۶۸.
[۱۰۰]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۱۶۷.
[۱۰۱]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۱۶۸.
[۱۰۲]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۲۲۷.
[۱۰۳]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۲۷۲.
وامبری در بازگشت نیز با عبور از هرات به سوی مشهد و سپس تهران رفت. [۱۰۴]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۳۶۷.
[۱۰۵]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۳۷۴.
۱۱ - مشکل حاجیان ماوراءالنهرمشکل اصلی راه حج ماوراءالنهر در این دوران، دشواری و خطرناکی آن بود. عبور از سرزمین‌های بدون آبادی در ماوراء النهر و نیز برخورد با قبایل گوناگون ترکمن که در سرزمین‌های شمال ایران ساکن بودند و برخی به غارت و اسیر کردن کاروانیان شهرت داشتند، از جمله این مشکلات بود. [۱۰۶]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۳۱.
عبور از سرزمینی شیعه نشین برای حاجیان ترکستانی مشکلی دوچندان پدید می‌آورد. به گفته وامبری، دولت ایران از مردم سنی مذهب خود مالیاتی می‌گرفت که شامل مسافران نیز می‌شد. هر چند در دوران حضور وامبری در ایران این مالیات لغو شده بود، حاجیان ترکستانی از این که حاکم همدان این مالیات را از آنان به ناحق گرفته، شکایت داشتند. [۱۰۷]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۲۵.
در این دوران نیز حاجیان ترکستانی از حمایت دولت عثمانی بهره می‌گرفتند. برای نمونه، این کاروان‌ها در تهران که در مسیر سفر بود، از کنسولگری عثمانی کمک‌های مالی دریافت می‌کردند. به گفته وامبری، مردم شیعه ایران از کمک به کاروان‌های آسیای میانه خودداری می‌نمودند و حاجیان ترکستان به کمک‌های دولت عثمانی سخت نیاز داشتند. [۱۰۸]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۲۴.
۱۲ - آداب سفر حج ازبکستاندر سفرنامه وامبری، به برخی از آداب سفر حاجیان ترکستانی اشاراتی اندک شده است؛ از جمله سوغاتی که این حاجیان از مکه می‌آوردند و شامل عطرهای با ارزش مکه مانند جوهر گل سرخ بود. [۱۰۹]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۵۷.
کاروانی که وامبری با آنان همراه شده بود، ۴۵ مسافر مرد داشت. آنان که بیشتر مردمانی فقیر و بسیار ساده بودند، راه را با دشواری فراوان، پیاده و سواره می‌پیمودند. [۱۱۰]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۳۹.
آنگاه که کاروان در منطقه ماوراءالنهر به آبادی می‌رسید، با استقبال گرم مردم روبه رو می‌شد. مردم باور داشتند که هنوز تربت حرمین بر لباس حاجیان باقی است؛ پس با شور و حرارت آنان را در آغوش می‌کشیدند. [۱۱۱]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۶۹-۷۰.
وامبری از اشتیاق مردم ترکستان به حج خبر داده است. [۱۱۲]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۵۰۱.
وی همچنین از تاثیر حج در رشد تجارت این مناطق سخن گفته است. کاروانی که وامبری در بازگشت به سوی ایران با آن همراه شده بود، مقداری فراوان پارچه، چاقو و ابریشم برای فروش داشته است. [۱۱۳]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۵۲۲.
[۱۱۴]
سیاحت درویش دروغین، آرمینیوس وامبری، ص۵۲۳.
۱۳ - حج ازبکستان در دوران سلطه روسیهبا تصرف منطقه آسیای میانه و شهرهای ازبکستان در سال‌های نیمه دوم سده نوزدهم م. مسلمانان این نواحی از شهروندان امپراتوری بزرگ روسیه شدند. حج مسلمانان روسی، از نظر مقامات حکومت تزاری، اهمیت سیاسی داشت. موسم حج هنگام همایش مسلمانان کشورهای اسلامی بود که بسیاری از آنان زیر تصرف کشورهای استعمارگر قرار داشتند. مکه مکان تبادل اندیشه‌های ضد استعماری و اسلام گرایانه و عامل اتحاد مسلمانان کشورهای زیر سیطره روسیه بود. [۱۱۵]
تلفیق الاخبار، الرمزي، ج۲، ص۳۳۴.
[۱۱۶]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۳.
[۱۱۷]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۳۱۳.
دولت‌های استعمارگر رابطه‌ای میان حج و شورش‌های ملی و اسلامی در میان شهروندان مسلمان می‌دیدند. [۱۱۸]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۳.
[۱۱۹]
میقات حج، ش۵۵، ص۱۹۵، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
نقش حج در نشر گزارش‌های شهروندان مسلمان روسیه تا آن جا اهمیت داشت که دولت روسیه در پی شورشی که به سال ۱۹۰۳م. در فرغانه برپا شد، حج ترکستانی‌ها را ممنوع اعلام کرد تا گزارش‌های این رخداد میان مسلمانان پخش نشود. [۱۲۰]
میقات حج، ش۵۵، ص۲۰۱، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
اهمیت سیاسی حج برای روس‌ها آنان را به اعزام مامورانی با هدف بررسی مراسم حج و تاثیرات سیاسی و اجتماعی آن واداشت. از کسانی که به این ماموریت گسیل شدند، عبدالعزیز دولتشین افسر مسلمان روسی بود که سال‌ها در قلعه‌ای در آسیای میانه خدمت کرد و به سال ۱۸۹۸م. با دستور وزیر جنگ روسیه به حج رفت تا تاثیرات سیاسی این مراسم بر منافع روسیه را ارزیابی کند. [۱۲۱]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۳۱.
خاطرات و گزارش‌های محرمانه او هسته اصلی کتاب الحج قبل مئة سنه را تشکیل می‌دهد که حاوی چند سند و مقاله دیگر از حج مسلمانان روسی به سال‌های پایانی سده نوزدهم م. نیز هست.۱۴ - مشکلات مسلمانان آسیای میانهگرفتاری اصلی مسلمانان آسیای میانه و دیگر شهروندان روس، گرفتن گذرنامه برای سفر حج بود. به طور مثال، در سالی که دولتشین به حج رفت، کنسول روسیه در استانبول دستور داده بود تا مسئولان گمرک این شهر گذرنامه مسلمانان روسیه را از آنان بگیرند. کنسولگری تنها در صورتی گذرنامه را بازمی گرداند که در آن ذکری از مکه نیامده باشد. [۱۲۲]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۶۱.
[۱۲۳]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۶۲.
یکی از بهانه‌های دولت روسیه برای جلوگیری از حج، رواج بیماری‌های واگیردار در مکه و مدینه بود. در سال‌هایی که خبر شیوع بیماری‌ها به گوش می‌رسید، صدور جواز حج برای چند سال تعطیل می‌شد. [۱۲۴]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۹.
این ممنوعیت‌ها و همچنین پیچیدگی و زمان‌گیر بودن مراحل صدور گذرنامه حج در سازمان اداری روسیه، شهروندان مسلمان مشتاق حج را به فکر تهیه گذرنامه با روش‌های غیر قانونی انداخت. [۱۲۵]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۹.
آنان گذرنامه‌های قدیمی مردم کشورهای دیگر را می‌خریدند که آن نیز به سبب سودجویی دلالان، هزینه‌ای بسیار بر آن‌ها تحمیل می‌کرد. [۱۲۶]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۹.
گاه نیز از دولت روسیه برای مقصدی دیگر جز مکه تقاضای گذرنامه می‌کردند تا بتوانند از روسیه بیرون آیند. [۱۲۷]
میقات حج، ش۵۵، ص۱۹۶، «حجاج ترکستان راه‌ها و دشواری‌ها».
[۱۲۸]
تلفیق الاخبار، الرمزي، ج۲، ص۳۳۴.
۱۵ - رسیدگی به حاجیان روسیبرای مردم روسیه در مکه مطوفان مخصوصی بودند که به اسکان و راهنمایی حاجیان و برآوردن نیازهایشان می‌پرداختند. حاجیان به فراخور قومیت خود میان این مطوفان قسمت می‌شدند. [۱۲۹]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۴.
[۱۳۰]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۳۰۰.
مطوفان و راهنمایان و گروه‌هایی که در مکه و مدینه ساکن بوده‌اند، با سرزمین آسیای میانه ارتباط داشتند. برای مثال، به سال ۱۸۹۴م. برخی از مطوفان به بخارا و ترکستان رفتند تا ساکنان آن سرزمین را برای حج تشویق کنند. [۱۳۱]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ج۲۴.
ثروتمندان اقوام گوناگون روس در مکه برای حاجیان مکان‌هایی ساخته بودند که به تکیه معروف بود و حاجیان در مدت اقامت در مکه، به تناسب قومیت خود، در یکی از آن‌ها ساکن می‌شدند. [۱۳۲]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۵۹.
حاجیان روسی حدود هشت تکیه در مکه داشتند. یکی از مسافران حج که به سال ۱۸۹۵م. به مکه رفته بود، از وجود تکیه مخصوص مسلمانان آسیای میانه، نزدیک خانه حکمران مکه خبر داده است. [۱۳۳]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۳۰۱.
در منابع این دوره، گزارش سکونت شماری فراوان از مردم بخارا به چشم می‌خورد. [۱۳۴]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۸۷.
[۱۳۵]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۳۰۵.
[۱۳۶]
سفرنامه حجاز، محمد لبيب البتنوني، ص۱۳۴.
۱۶ - مسیرهای حج حجاج آسیای میانهدر این دوران، دو راه اصلی برای مسافران حج آسیای میانه از جمله ازبک‌ها وجود داشت. راه آسان‌تر، کوتاه‌تر و رسمی‌تر، شمال ماوراءالنهر و عبور از دریای خزر بود. مسافران از طریق بندر آستاراخان به سوی دریای سیاه می‌رفتند یا از راه بندر باکو و با بهره‌گیری از طریق خط آهن قفقاز به بندر باطوم و سپس به استانبول و مصر رهسپار می‌شدند. [۱۳۷]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۹.
[۱۳۸]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۶۵.
[۱۳۹]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۶۶.
باکو برای ساکنان آسیای میانه بیشتر معمول بود. [۱۴۰]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۰۰.
راه دیگر برای این مسافران، عبور از افغانستان و رفتن به سوی بمبئی و از آن جا سفر دریایی در اقیانوس هند برای رسیدن به جده بود. [۱۴۱]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۸.
بسیاری از مسافران حج ترکستانی، این مسیر را بر راه نخست ترجیح می‌دادند. این به دلیل دشواری گرفتن گذرنامه بود که برای سفر از سرزمین‌های روسیه و عثمانی به آن نیاز داشتند. [۱۴۲]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۱۸.
۱۷ - دوران حکومت کمونیسم در شورویتاریخ حج روس‌ها در دوران حکومت کمونیسم را می‌توان این گونه خلاصه کرد: تا هنگام جنگ جهانی دوم، به ویژه در دوران حکومت استالین که سیاست‌های ضد دین سخت پیگیری می‌شد، حج مسلمانان روسیه به طور کامل ممنوع بود. [۱۴۳]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۹.
در سال‌های آغاز حکومت کمونیستی، شورش‌های داخلی بر ضد حکومت در منطقه ماوراءالنهر در حج تاثیر داشت. در دوران کمونیست‌ها، در فاصله سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰م. دولت شورایی تاشکند با شورشیان باسماچی در منطقه فرغانه درگیر نبرد بود. در همین سال‌ها، گروهی پرشمار از مردم ترکستان به بهانه حج از کشور بیرون می‌رفتند و در عربستان ساکن می‌شدند. آنان زندگی خود را ترک می‌کردند و دیگر به کشور باز نمی‌گشتند. [۱۴۴]
میقات حج، ش۵۵، ص۲۰۳، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
با افزایش سیاست‌های ضد دینی در شوروی، سفر حج نیز با تنگنا رو به رو شد. تنها آن گاه که سیاست خارجی شوروی در پی نشان دادن آزادی در داخل کشور بود، گروه‌هایی اجازه حج می‌یافتند. [۱۴۵]
تاریخ اسلام، هولت، لمبتون، ص۸۲۶.
پس از جنگ جهانی دوم، دولت کمونیستی در حرکتی تبلیغاتی از سال ۱۹۴۵م. به فرستادن هیئتی از روسیه به حج پرداخت. اما این هیئت تنها حدود ۳۰ تن را شامل می‌شد که عالمان وامامان مساجد مورد تایید حکومت بودند. [۱۴۶]
الحج قبل مئة سنه، یفیم ریزفان، ص۲۹.
[۱۴۷]
سیمای فرهنگی ازبکستان، ص۷۰.
پس از اصلاحات دوران گورباچف، شمار حاجیان کشور شوروی بیشتر شد. [۱۴۸]
میقات حج، ش۵۵، ص۲۰۴، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
۱۸ - حج در دوران کنونیبا فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان، از سال ۱۹۹۰م. اجرای مراسم دینی در این کشور آزاد شده و همه ساله حدود ۵۰۰۰ حج گزار از کشور ازبکستان راهی مکه می‌شوند. [۱۴۹]
حج۲۶، محمد حسين رجبي، ص۴۷۹.
خواستاران حج باید در اداره دولتی ویژه این کار ثبت نام کنند و از طریق هوایی به مکه اعزام شوند. با وجود این، امروزه انتقادهایی درباره حج ازبکستان وجود دارد. با این که سهمیه دولت عربستان بسیار بیشتر از این شماره است، زمینه اعزام همه آن‌ها وجود ندارد؛ از جمله به این دلیل که هزینه حج در این کشور بسیار بالا است. این هزینه اکنون حدود ۲۷۰۰ دلار است. [۱۵۰]
حج۲۹، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، ص۴۹۲.
برخی از منتقدان، حکومت ازبکستان را مسئول این وضعیت می‌دانند. آنان با توجه به فعالیت‌های گروه‌های بنیادگرای اسلامی که با دولت ازبکستان در ستیز هستند و از سوی دولت عربستان حمایت می‌شوند، [۱۵۱]
جنبش اسلامی ازبکستان، يوسف وصالي مزين، ص۴۳.
هراس حکومت ازبکستان از نفوذ اندیشه‌های بنیادگرایانه در منطقه را عامل سختگیری در روند حج مردم این کشور می‌دانند.۱۹ - منابع مقالهاتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، بیروت، مکتبة المعارف؛ البلدان: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق؛ پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی فارسی ایران و ماوراء النهر (صفویان، اوزبکان و امارات بخارا) همراه گزیده مکتوبات: منصور صفت گل، نوبواکی کندو، ژاپن، مؤسسه مطالعات زبان‌ها و فرهنگ‌های آسیا و آفریقا، دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، ۱۳۸۵ش؛ تاریخ اسلام (دانشگاه کمبریج): زیر نظر هولت، لمبتون، ترجمه: احمد آرام، امیرکبیر، ۱۳۷۸ش؛ تاریخ ایران، دوره تیموریان: دانشگاه کمبریج، ترجمه: آژند، تهران، جامی، ۱۳۷۹ش؛ تاریخ آسیای مرکزی در دوران اسلام: غلامرضا ورهرام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش؛ تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر: شمس بخارایی، به کوشش محمد اکبر عشیق، تهران، آینه میراث، ۱۳۷۷ش؛ تاریخ بخارا: محمد نرشخی، (م. ۳۴۸ق.) ، به کوشش رضوی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش؛ تاریخ حج گزاری ایرانیان: اسراء دوغان، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومتگر: استانلی لین پل و دیگران، ترجمه: صادق سجادی، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۷۵ش؛ تاریخ راقم: میر سید شریف راقم سمرقندی (م. قرن۱۲ق.) ، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد موقوفه‌های دکتر محمود افشار، ۱۳۸۰ش؛ تاریخ روسیه شوروی انقلاب بلشویکی: ای اچ کار، ترجمه نجف دریابندری، تهران، زنده رود، ۱۳۷۱ش؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ تحفة المحبین و الاصحاب: عبدالرحمن الانصاری (م. ۱۱۹۵ق.) ، به کوشش العرویسی، تونس، المکتبة العتیقه، ۱۳۹۰ق؛ تذکره مقیم خانی: محمد یوسف منشی، به کوشش صرافان، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش؛ ترجمه تاریخ یمینی: ابو الشرف ناصح جرفادقانی (م. قرن۷ق.) ، به کوشش جعفر شعار، تهران، نشر کتاب، ۱۳۵۷ش؛ ترکستان نامه: بارتولد، ترجمه: کشاورز، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲ش؛ تلفیق الاخبار و تلقیح الآثار فی وقایع قزان و بلغار و ملوک التتار: الرمزی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی؛ جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی: غلامرضا گلی زواره، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ش؛ جنبش اسلامی ازبکستان: یوسف وصالی مزین، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۸۵ش؛ حج۲۶: محمد حسین رجبی، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش؛ حج۲۹: حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش؛ الحج قبل مئة سنه: یفیم ریزفان، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۹۹۳م؛ خاطره‌های امیر عالم خان (تاریخ حزن الملل): امیر عالم خان، به کوشش احرار مختارف، تهران، مرکز مطالعات ایران، ۱۳۷۳ش؛ خراسان و ماوراء النهر: آ. بلینتسکی، ترجمه: ورجاوند، تهران، نشر گفتار، ۱۳۶۴ش؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش؛ الدر الکمین بذیل العقد الثمین، عمر بن فهد المکی (م. ۵۵۸ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۵ق؛ مقالات تاریخی: رسول جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۸۸ش؛ سفرنامه حجاز: محمد لبیب البتنونی، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش؛ سیاحت درویش دروغین در خانات آسیای میانه: آرمینیوس وامبری، ترجمه: خواجه نوریان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش؛ سیمای فرهنگی ازبکستان: گروه نویسندگان، به سرپرستی عباسعلی وفایی، تهران، الهدی، ۱۳۸۴ش؛ شاه اسمعیل صفوی: مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه یادداشت‌های تفصیلی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ارغوان، ۱۳۶۸ش؛ شاه طهماسب صفوی: عبدالحسین نوایی، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش؛ شاه عباس صفوی: عبدالحسین نوایی، تهران، زرین، ۱۳۶۷ش؛ عباس نامه: محمد طاهر وحید قزوینی، به کوشش دهگان، اراک، داودی، ۱۳۲۹ش؛ عالم آرای صفوی: به کوشش یدالله شکری، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی؛ العرب و الاسلام فی اوزبکستان: بوریبوی احمدوف و زاهد الله منوروف، به کوشش نعمت الله ابراهیموف، بیروت، شرکة المطبوعات للتوزیع و النشر، ۱۹۹۹م؛ العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق؛ فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراء النهر: علی غفرانی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۷ش؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛ النجوم الزاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق.) ، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ نشر الریاحین: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۵ق؛ نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار: محمود بن هدایت الله افوشته‌ای نطنزی، به کوشش احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ش؛ ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه و قزاقستان: ابوالفضل عشقی، هادی قنبرزاده، مشهد، نشر نیکا، ۱۳۷۴ش. ۲۰ - پانویس
۲۱ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «ازبکستان». رده‌های این صفحه : کشورهای اسلامی
|