کاخ تاجتاج، کاخی در شرق بغداد از اواخر قرن سوم می‌باشد. ۱ - طرح و ساخت کاخطرح و پایه این کاخ به دست معتضد (حک: ۲۷۹ـ۲۸۹) ریخته شد، اما انجام آن در روزگار پسرش مکتفی (۲۸۹ـ ۲۹۵) صورت پذیرفت. [۱]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۶.
۲ - کاخ تاج در منابع کهنشمار معدودی از منابع کهن درباره این بنا اطلاعاتی به دست داده‌اند. از این میان، وصف دقیق جزئیات این بنا تنها در معجم البلدان یاقوت و مراصدالاطلاع، ابن عبدالحق (متوفی ۷۳۹) آمده است. گزارش خطیب بغدادی (متوفی ۴۶۳) که ابن جوزی (متوفی ۵۹۷) آن را عیناً در المنتظم نقل کرده، بیشتر متضمن اشاراتی درباره بناهای مجاور آن مانند قصرحسنی و قصر ثریاست تا خود آن. به نوشته یاقوت، بخشی از مصالح ساختمان تاج از بقایای قصرهای «کامل» و «ابیض» در مدائن فراهم گردید. ۳ - نامگذاری کاخنمای ساختمان پنج طاق داشت که هریک بر دَه ستون مرمرین به ارتفاع پنج ذرع استوار بود. [۴]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۸ ـ۸۰۹.
بندی نیز برای جلوگیری از پیشرفت آب بر کرانه دجله ساختند که شکل خاصی به قصر می‌بخشید و قصر مانند تاج بر آن مشرف بود. [۵]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصّل فی خطوط بغداد قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۲۵.
[۶]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۹.
شاید از همین رو بود که به گفته یاقوت [۷]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۶.
معتضد نام تاج را بر قصر گذاشت. در کنار تاج ساختمان‌ها و خانه‌هایی نیز بنا شد که از جمله آن‌ها گنبدی نیم دایره به نام قبه الحمار بود. علت این نامگذاری آن بود که مکتفی از طریق پله های گرداگرد گنبد، سوار بر خر کوچکی، به بالای آن می‌رفت. [۸]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۹.
۴ - وسعت کاخوسعت مجموعه قصر تاج چندان بود که گفته‌اند مکتفی پس از مرگ، نُه هزار رأس اسب و استر و شتر برجای گذاشت که همه در اصطبلهای قصر نگهداری می‌شد. [۹]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصّل فی خطوط بغداد قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۲۶.
۵ - ساخت و سازهای اطراف کاخدر دوره خلیفه بعدی، مقتدر (۲۹۵ـ۳۲۰)، ساختمانهای مختلفی در اطراف تاج ساخته شد. [۱۰]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصّل فی خطوط بغداد قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۲۶.
قاهر (حک: ۳۲۰ـ۳۲۲)، برادر و جانشین مقتدر، نیز در حریم قصر تاج بوستان زیبایی ایجاد کرد. [۱۱]
مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصّل فی خطوط بغداد قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷.
در ۴۶۷ مقتدی عباسی دارالشاطئیه را با بناهای شگفتِ داخل آن، در پشت کاخ تاج ساخت. ۶ - یافتن مصحف در ساختمان کاخدر ۵۲۴ به فرمان خلیفه ساختمان تاج را از بیم فروریختن ویران کردند؛ در دیوار ضلع شمالی آن مصحفی به خط کوفی در میان جعبه‌ای از چوب ساج با روکشی از سرب یافتند که احتمالاً به قصد تبرک نهاده شده بود. در پایان همین سال تاج را از نو ساختند. ۷ - آتش سوزی کاخدر ۵۴۹، در روزگار خلافت مقتفی، این قصر به مدت نُه شبانه روز در آتش ناشی از صاعقه سوخت و به تلّی از خاکستر تبدیل شد. خلیفه به بازسازی آن با گچ و آجر همت گماشت، اما پیش از اتمام کار درگذشت. در ۵۷۴ مستضی ء این ساختمان را ویران کرد و پس از آشکار شدن آب بند، ساختمان جدیدِ تاج را در مقابل آن پی ریزی کرد. [۱۵]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۹.
مستنصر (حک: ۶۲۳ـ۶۴۰) نیز به تجدید بنای تاج همت گماشت.۸ - ساختار کاخگزارش ابن عبدالحق که کتابش تلخیص و گاه عملاً شرح معجم البلدان یاقوت است، در وصف جزئیات ساختمان تاج دقیقتر از گزارش یاقوت است و تفاوتهایی هم با آن دارد که احتمالاً ناشی از تفاوت بنای نوساخته تاج، در روزگار نویسنده، با ساختمان اولیه آن بوده باشد. برپایه نوشته او، [۱۶]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۹.
تاج که در هفتاد ذراعیِ دجله قرار داشت، بنایی رواق مانند با پنج طاق بود که بین هر دو طاق، پنج ستون مرمرین قرار داشت. طاق میانی در قیاس با چهار طاق طرفین بسیار بلند بود. به نوشته او، دارالشاطئیه که در پشت تاج واقع بود، غرفه بزرگ گنبدداری داشت که خلفا برای بیعت در آن‌جا می‌نشستند. این غرفه به صحن بزرگی که مردم برای بیعت با خلیفه در آن اجتماع می‌کردند راه داشت. [۱۷]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۸۰۹.
ساختمان تاج، بنا برنظر برخی محققان، شکل بزرگ شده‌ای از معماری «حیری» بوده است. در این سَبک، مدخل ساختمان یک طاق بزرگ و دو طاق کوچک در دو طرف داشت که از آن‌ها به کُمَّین (دو آستین) تعبیر می‌کرده‌اند. نمونه ساده‌تر آن، کاخهای متوکل در سامرا بوده است. [۱۸]
آدام متز، الحضاره الاسلامیّه فی القرن الرابع الهجری، ج۲، ص۲۰۸.
۹ - از بین رفتن کاختاج احتمالاً در دهه های نخست قرن هشتم از میان رفته بوده یا دست کم رونقی نداشته است؛ مخصوصاً از آنرو که مستوفی در نزهه القلوب (تألیف ۷۳۰) و ابن بطوطه ــ که در همین سالها از بغداد دیدن کرده و بتفصیل از بناهای آن سخن گفته است ــ نامی از تاج به میان نیاورده اند. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ (۲) ابن عبدالحق ، مراصدالاطلاع ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۵؛ (۳) مصطفی جواد و احمد سوسه ، دلیل خارطة بغداد المفصّل فی خطوط بغداد قدیماً و حدیثاً ، بغداد ۱۳۷۸/ ۱۹۵۸؛ (۴) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ؛ (۵) آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری ، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریده ، قاهره ۱۳۷۷/۱۹۵۷؛ (۶) یاقوت حموی، البلدان. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج (۲)»، شماره۳۰۱۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|