پیربازارپیرْ بازار، دهستان و روستایی به همین نام در شهرستان رشت از استان گیلان می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیدهستان پیر بازار با ۶۲۸‘ ۱۷ تن جمعیت (۱۳۷۵ش) یکی از دهستان‌های چهارگانه بخش مرکزی شهرستان رشت به شمار می‌آید. [۱]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ش، شناسنامه آبادی‌های کشور، ج۱، ص۲۶، شهرستان رشت، ۱۳۶۷ش.
[۲]
نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش.
آبادی پیر بازار، مرکز دهستان پیر بازار در °۴۹ و ´۳۳ عرض شمالی و °۳۷ و ´۲۱ طول شرقی در دشتی هموار در ارتفاع ۲۲ متری پایین‌تر از سطح دریا جای دارد و دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب است. [۳]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور رشت، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۹۴، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱۶.
۲ - نامگذاریدرباره سبب نام‌گذاری پیر بازار، اقوال مختلفی نقل شده است. برخی به مناسبت نزدیکی این آبادی با مرداب انزلی و دریا، این نام را در اصل پره بازار به معنی بازار ساحلی یا مرزی دانسته‌اند که به تدریج به پیر بازار شهرت یافته است. برخی نیز آن را برگرفته از پیله بازار که در زبان گیلکی، بازار بزرگ معنی می‌دهد، دانسته‌اند. [۴]
سرتیپ‌پور، جهانگیر، نام‌ها و نامدارهای گیلان، ج۱، ص۸۳، رشت، ۱۳۷۰ش.
برخی دیگر بر این باورند که پیر بازار، مأخوذ از نام شخصی صوفی مسلک به نام پیر حسن است که در روزگار شاه اسماعیل صفوی (۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۲۴-۱۵۰۱م) در اینجا می‌زیسته است. [۵]
ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران، ج۱، ص۲۸۶، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش.
به نظر می‌رسد، کرزن که نام پیله بازار را برگرفته از پیله ابریشم دانسته، و به همین مناسبت آن‌جا را محل خرید و فروش این کالا، نامیده، [۶]
Curzon GN، Persia and the Persian Question، ج۱، ص۲۹، London، ۱۸۹۲.
دچار اشتباه شده است، زیرا در گویش گیلکی به جای پیله ابریشم، واژه نوغان به کار می‌رود. [۷]
ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، ج۱، ص۲۴۵، تهران، ۱۳۳۲ش.
[۸]
مرعشی، احمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های گیلکی، ج۱، ص۱۷۳، تهران، ۱۳۵۵ش.
۳ - وضع مهم ارتباطیپیر بازار درگذشته به لحاظ واقع بودن بر سر راه‌های ارتباطی از اهمیت بسیاری برخوردار بود، زیرا مسافران اروپا برای استفاده از راه آبی دریای خزر، ناگزیر بودند که از این بندر بگذرند. [۹]
میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازارهای هفتگی گیلان، ج۱، ص۳۳۶، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳.
در آن روزگار (سده ۱۳ق/ ۱۹م)، یکی از راه‌هایی که اروپاییان می‌توانستند خود را به ایران برسانند، رفتن به باکو، در کرانه دریای خزر و سوار شدن به کشتی‌های روسی به مقصد انزلی و پیر بازار، و سپس سفر به رشت و تهران بوده است. [۱۰]
Polak JE، Persien، ج۲، ص۶۴، das Land und seine Bewohner، Leipzig، ۱۸۶۵.
در آن دوره پیر بازار پیش بندر شهر رشت به شمار می‌رفت و بیشتر کشتی‌های بازرگانی که از بندرهای روسیه به ایران می‌آمدند، در این بندر لنگر می‌انداختند. [۱۱]
رهنمایی، محمدتقی، گیلانگردی، ج۱، ص۴۷۲، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۲.
پیر بازار در یک فرسنگی (۶ کیلومتری) رشت و نزدیک مرداب) انزلی (و در کنار رودخانه قرار داشت. [۱۲]
سیف‌الدوله، سلطان محمد، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۸، به کوشش علی‌اکبر خدادوست، تهران، ۱۳۶۴ش.
رود پیربازار از به هم پیوستن دوشاخه سیاه رود در شرق، و گوهر رود در غرب شهر رشت پدید می‌آید و به تالاب انزلی می‌ریزد. [۱۳]
محامد، احمد، منابع و مصارف آب در گیلان، ج۱، ص۱۶۰، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱.
پیش‌تر، تالاب انزلی ژرفای بیشتری داشت و به همین سبب، ارتباط رشت و انزلی از این آبراه بود؛بدین‌ترتیب که مسافران و کالاهای بازرگانی را با کرجی‌های بادبان‌دار و کشتی‌های کوچک بخاری، از انزلی به مصب رود پیربازار در کرانه مرداب می‌رسانیدند. سپس به علت کمی ژرفای رودخانه، آنها را با قایق‌های دیگری به بندر پیر بازار می‌بردند [۱۴]
کتابی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۳۶۲ش.
ملگونف که در ۱۲۷۶-۱۲۷۴ق/ ۱۸۵۸- ۱۸۵۹م به کرانه‌های جنوبی دریای خزر سفر کرده، راه دریایی انزلی ـ پیر بازار را به دقت وصف کرده است. [۱۵]
ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران، ج۱، ص۳۲۱، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش.
از آن‌جا که شهر رشت مرکز ارتباطی همه راه‌های گیلان به شمار می‌رفت، [۱۶]
خمامی‌زاده، جعفر، جغرافیای تاریخی گیلان، ج۱، ص۴۹۳، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱.
کالاهای بازرگانی که از بندرهای روسیه به پیر بازار می‌رسید، به رشت برده می‌شد و از آن‌جا به قزوین، زنجان، همدان، تهران و مازندران حمل می‌گردید. [۱۷]
دریاگشت، محمدرسول، هدایت‌الله خان گیلانی، ج۳، ص۴۹، گیلان‌نامه، به کوشش مپ جکتاجی، رشت، ۱۳۷۱ش.
پیر بازار بندر دریافت عوارض رشت بود [۱۸]
رابینو، ه ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ج۱، ص۵۲، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش.
و گمرک‌خانه‌ای داشت که ناصرالدین شاه قاجار (سلطنت ۱۳۱۳-۱۲۶۴ق/ ۱۸۴۸-۱۸۹۵م) در سفرنامه‌اش از آن یاد کرده است. [۱۹]
رابینو، ه ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ج۱، ص۱۰، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش.
ملگونف جاده پیر بازار به رشت را یکی از دشوارترین راه‌های گیلان وصف کرده است. [۲۰]
ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۶، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش.
در سال ۲۳ جلوس ناصرالدین شاه به‌تخت سلطنت (۱۲۸۶ق/ ۱۸۶۹م)، این راه بازسازی گردید. [۲۱]
شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، ج۱، ص۱۵۵، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲۲]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م که مظفرالدین شاه در دومین سفرش به فرنگ از این راه می‌گذشت، از خوبی جاده تعریف کرده است. [۲۳]
مظفرالدین‌شاه، دومین سفرنامه به فرنگ، ج۱، ص۲۰، تحریر فخرالملک، تهران، ۱۳۶۲ش.
از زیبایی‌های مناظر طبیعی راه پیر بازار ـ رشت در سفرنامه برخی از اروپاییان نیز یاد شده است. [۲۴]
Serena، C، ج۱، ص۳۲۳-۳۲۴، Hommes et choses en Perse، Paris، ۱۸۸۳.
در ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م یک رشته راه آهن به طول ۹ کم‌ـ به وسیله خوشتاریا، از اتباع روسیه، از پیر بازار به رشت کشیده شد [۲۵]
سرتیپ‌پور، جهانگیر، نام‌ها و نامدارهای گیلان، ج۱، ص۸۴، رشت، ۱۳۷۰ش.
[۲۶]
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، ج۳، ص۴۷۰، تهران، ۱۳۱۱ش.
که مسافران و کالاها را به مقصد می‌رسانید. [۲۷]
کتابی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‌خان، ج۱، ص۳۸- ۳۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
این راه آهن در ۱۳۰۰ش/ ۱۹۲۱م برچیده شد. [۲۸]
حامی، احمد، راه‌های ایران، ج۱، ص۱۴۷۶، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش، ج ۲.
۴ - رویدادهای تاریخیدر ۱۲۰۱ق/۱۷۸۷م هنگامی که هدایت‌الله‌خان گیلانی در برابر آقامحمدخان، شاه قاجار سر به شورش برداشت، مصطفی‌خان دولو، مأمور سرکوب او گردید. هدایت‌الله‌خان در پیر بازار سنگری استوار ساخت و ۱۰ شبانه‌روز در برابر سپاهیان قاجار ایستادگی کرد، اما سرانجام شکست خورد و به انزلی گریخت و کشته شد. [۲۹]
مستوفی، ابوالحسن، گلشن مراد، ج۱، ص۷۲۰، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۳۰]
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۵۱، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۳۱]
هدایت، رضاقلی، فهرس التواریخ، ج۱، ص۳۰۱، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۳ش.
در ۱۲۲۰ق/۱۸۰۵م به هنگام جنگ اول ایران و روسیه ژنرال سیسیانف، فرمانده نیروهای روسیه، یکی از افسران خود به نام شِفت را با ۱۲ کشتی جنگی به بندر انزلی گسیل داشت. او پس از تصرف انزلی آهنگ رشت کرد، [۳۲]
نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، ج۱، ص۲۴۷، تهران، ۱۳۶۱ش.
اما میرزا موسی منجم‌باشی لاهیجی، حکمران گیلان با گروهی از تفنگ‌داران خود در جنگل‌های انبوه پیر بازار، راه را بر روس‌ها بست و نزدیک به هزار تن از آنان را کشت. [۳۳]
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۴۷۶، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۳۵]
خاوری‌شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش.
در ۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۹م، ناصرالدین شاه قاجار با آمد و شد کشتی‌های روسی به مرداب انزلی و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند و از آن میان رودخانه پیربازار موافقت کرد و در ضمن متعهد شد برای سهولت در رفت و آمد کشتی‌ها، دهانه رودخانه پیر بازار را لای‌روبی و اصلاح کند. همچنین مقرر شد احداث راه‌های زمینی از پیر بازار به تهران به کمپانی‌های روسی واگذار شود [۳۶]
اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، به کوشش فاطمه قاضی‌ها، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۰، تهران، ۱۳۸۰ش.
اما از سرانجام این موافقت‌نامه آگاهی در دست نیست.پیر بازار در نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‌خان، چندی در دست پدید‌آورندگان این نهضت بوده است. [۳۷]
گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل، ج۱، ص۱۹، رشت، ۱۳۷۱ش.
[۳۸]
کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش.
[۳۹]
کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، ج۱، ص۳۹، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش.
[۴۰]
کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، ج۱، ص۷۶-۷۴، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش.
۵ - ویژگی‌های اقتصادیبیشتر مردم پیر بازار، به کشاورزی، ماهی‌گیری، مرغ‌داری و پرورش کرم ابریشم می‌پردازند. [۴۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور رشت، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۹۴، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱۶.
صید ماهی از گذشته‌ها در این ناحیه اهمیت داشته، و از این‌رو، نمک سود کردن ماهی و بافتن تور ماهی‌گیری هم یکی از پیشه‌های رایج در آن‌جا بوده است. [۴۲]
رابینو، ه ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ج۱، ص۲۷۹، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۴۳]
شمس‌گیلانی، حسن، تاریخ علما و شعرای گیلان، ج۱، ص۲۸، تهران، ۱۳۲۷ش.
[۴۴]
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، ج۱، ص۶۷، تهران، ۱۳۱۱ش.
بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران که در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م از پیر بازار گذشته است، از کارگاه‌های کوزه‌گری آن‌جا و ظرف‌ها و کوزه‌های خوش‌تراشی که در این کارگاه‌ها ساخته می‌شد و همچنین از برنج معروف این ناحیه یاد کرده است. [۴۵]
Benjamin، SGW، ج۱، ص۲۴-۲۶، Persia and the Persians، London، ۱۸۸۷.
اکنون نیز، برنج، مهم‌ترین فرآورده کشاورزی پیر بازار به شمار می‌آید. [۴۶]
میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازارهای هفتگی گیلان، ج۱، ص۳۳۶، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳.
پیر بازار امروزه روستایی کوچک و آرام است و از زمانی که شاه‌راه رشت ـ انزلی ساخته شده، رفت و آمد قایق‌ها، بدانجا از میان رفته، و ویژگی بندری خود را از دست داده است. [۴۷]
میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازارهای هفتگی گیلان، ج۱، ص۳۳۶، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳.
۶ - فهرست منابع(۱) مستوفی، ابوالحسن، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش. (۲) اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، به کوشش فاطمه قاضی‌ها، تهران، ۱۳۸۰ش. (۳) اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۰ش. (۴) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۵) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش. (۶) حامی، احمد، راه‌های ایران، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش، ج ۲. (۷) خاوری‌شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش. (۸) خمامی‌زاده، جعفر، جغرافیای تاریخی گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱. (۹) دریاگشت، محمدرسول، هدایت‌الله خان گیلانی، گیلان‌نامه، به کوشش مپ جکتاجی، رشت، ۱۳۷۱ش. (۱۰) رابینو، ه ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش. (۱۱) رهنمایی، محمدتقی، گیلانگردی، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۲. (۱۲) سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ش. (۱۳) ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، ۱۳۳۲ش. (۱۴) سرتیپ‌پور، جهانگیر، نام‌ها و نامدارهای گیلان، رشت، ۱۳۷۰ش. (۱۵) سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ش، شناسنامه آبادی‌های کشور، شهرستان رشت، ۱۳۶۷ش. (۱۶) سیف‌الدوله، سلطان محمد، سفرنامه مکه، به کوشش علی‌اکبر خدادوست، تهران، ۱۳۶۴ش. (۱۷) شمس‌گیلانی، حسن، تاریخ علما و شعرای گیلان، تهران، ۱۳۲۷ش. (۱۸) شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، ۱۳۶۶ش. (۱۹) فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور رشت، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱۶. (۲۰) کتابی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‌خان، تهران، ۱۳۶۲ش. (۲۱) کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش. (۲۲) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش. (۲۳) گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل، رشت، ۱۳۷۱ش. (۲۴) محامد، احمد، منابع و مصارف آب در گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱. (۲۵) مرعشی، احمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های گیلکی، تهران، ۱۳۵۵ش. (۲۶) مظفرالدین‌شاه، دومین سفرنامه به فرنگ، تحریر فخرالملک، تهران، ۱۳۶۲ش. (۲۷) ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استان‌های شمالی ایران، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش. (۲۸) میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازارهای هفتگی گیلان، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳. (۲۹) ناصرالدین شاه، سفرنامه، تهران، ۱۳۶۲ش. (۳۰) نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش. (۳۱) نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۳۶۱ش. (۳۲) هدایت، رضاقلی، فهرس التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۳ش. (۳۳) Benjamin، SGW، Persia and the Persians، London، ۱۸۸۷. (۳۴) Curzon GN، Persia and the Persian Question، London، ۱۸۹۲. (۳۵) Polak JE، Persien، das Land und seine Bewohner، Leipzig، ۱۸۶۵. (۳۶) Serena، C، Hommes et choses en Perse، Paris، ۱۸۸۳. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پیربازار»، شماره۵۵۹۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|