زمان تقریبی مطالعه: 29 دقیقه
 

وضعیت جغرافیایی جزیرة العرب




شبه جزیره عربستان را از سه جهت آب احاطه کرده؛ اما عرب، از باب تشبیه، بر آن نام جزیره، اطلاق می‌کنند. این شبه جزیره، به صورت مستطیلی غیر متوازی‌ الاضلاع، مساحتی بالغ بر سه میلیون کیلومتر مربع را در جنوب غربی آسیا، در بر گرفته است.

فهرست مندرجات

۱ - شناخت اجمالی
۲ - حدود جزیرة العرب
۳ - تقسیمات جزیرة العرب
       ۳.۱ - تهامه
       ۳.۲ - حجاز
       ۳.۳ - نجد
       ۳.۴ - عروض
       ۳.۵ - یمن
۴ - جلوه‌های طبیعی
       ۴.۱ - بیابان‌ها
              ۴.۱.۱ - صحرای نفود
              ۴.۱.۲ - ربع الخالی
       ۴.۲ - کوه‌ها
       ۴.۳ - رودها
       ۴.۴ - شعاب
۵ - منابع طبیعی
       ۵.۱ - زمین‌های کشاورزی
       ۵.۲ - معادن
       ۵.۳ - پوشش گیاهی
       ۵.۴ - حیات وحش عربستان
۶ - جزایر جزیرة‌العرب
۷ - پانویس
۸ - منبع

۱ - شناخت اجمالی


شبه جزیره عربستان را از سه جهت آب احاطه کرده؛ اما عرب، از باب تشبیه، بر آن نام جزیره، اطلاق می‌کنند.
[۱] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
این شبه جزیره، به صورت مستطیلی غیر متوازی‌ الاضلاع، مساحتی بالغ بر سه میلیون کیلومتر مربع را در جنوب غربی آسیا، در بر گرفته است. این منطقه، از آب و هوایی گرم و خشک، برخوردار بوده و بارش در آن، جز در جنوب و شمال غرب که تحت تاثیر بادهای تابستانی و زمستانی باران زیاد می‌بارد، کم است.
[۲] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.    
از این رو بیشتر این منطقه، از بیابان‌ها و صحرا‌های بی‌ آب و علف، پوشیده شده است.

۲ - حدود جزیرة العرب


در حدود این شبه جزیره اختلاف است، بعضی آن را ‌از بحر فارس، از عبادان که مصب رودخانه دجله، در دریاست تا بحرین و از آنجا تا عمان و سواحل عمره و حضرموت و عدن ادامه می‌یابد، تا اینکه به ایله و سپس به دریای قلزم و بعد به تاران و جُبَیلات تا قلزم در شرق و جنوب و غرب قلزم را در برداشت و سپس به ایله و بحیره و از آنجا به شراة و بلقاء، در فلسطین و بعد به اذرعات و حوران و بثنیر و غوطه و تا نواحی بعلبک در دمشق، می‌رسید، سپس به تدمر و سلمیه در حمص، بعد به خناصره و بالس در قنسرین و بعد به فرات می‌رسید؛ سپس از فرات به رقه و قرقیسیا و بعد به رحبه و دالیه و عانه و حدیثه، منتهی شده و از آنجا به انبار و کوفه سپس به خورنق و سواد کوفه تا واسط و دجله، سپس به سواد بصره و بعد به عبادان می‌رسید.»
[۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۲ – ۱۳، کتابخانه صدر.    

از نظر هیثم بن عدی، جزیرة العرب از عُذَیب تا حضرموت را شامل است
[۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
و از نظر اسمعی حدود آن از عدن و ابین در طول و عرض از ابله تا جده است؛
[۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
اما لسان‌ الیمین، حدود این شبه جزیره را، از «جزیره و سواد در عراق در شمال، و سفوان و کاظمه و بعد قطیف و هجر و قطر و بعد عمان و شحر در شرق و بعد از حضرموت و ناحیه ابین تا عدن و دهلک در جنوب و سپس از جده در سواحل مکه و سواحل طوار و خلیج ایله و ساحل رایه تا اینکه به قلزم مصر می‌رسد و بعد مصر و شمال سودان تا شام را در بر می‌گیرد، سپس از مصر به فلسطین و عسقلان و سواحلش، امتداد یافته، بعد به سواحل اردن و بیروت و سواحل دمشق، کشیده می‌شود و از آنجا به حمص و سواحل قنسرین تا جزیره و سواد عراق، منتهی می‌شود»، می‌داند.
[۶] همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، ص۸۴، بغداد، آفاق عربیه.    
تعریف تقریباً مشابهی را هم، یاقوت حموی در کتاب معجم‌البلدان، ذکر کرده است.
[۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    


۳ - تقسیمات جزیرة العرب


جغرافی ‌دانان از گذشته‌های دور، تقسیماتی را برای بلاد عرب قائل شده‌اند، از جمله گفته شده که این سرزمین از سه ناحیه تشکیل شده:
بلاد العرب‌الصخریه که شمال جزیرة‌العرب و جنوب غربی بادیة‌الشام، بعلاوه صحرای سینا را شامل می‌شده است.
بلاد العرب‌الصحراویه که بیشتر بلاد عرب از حدود سوریه و عراق تا اقیانوس هند را در برداشت.
بلاد العرب السعید که یمن و حجاز و عمان را شامل می‌شد.
[۸] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۶۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    

اما غالب عرب، این شبه جزیره را به پنج قسم، تقسیم کرده است: تهامه، حجاز، نجد، عروض و یمن.
[۹] لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، ص۴۷، بغداد، آفاق عربیه.    
[۱۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    


۳.۱ - تهامه


تهامه منطقه ساحلی باریک مشرف بر بحر قلزم یا همان دریای سرخ است
[۱۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۴، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
که از یمن شروع شده، تا شمال عقبه امتداد می‌یابد؛
[۱۲] جمیلی، رشید، تاریخ العرب فی الجاهلیه و عصر الدعوة الاسلامیه، ص۴۳، بیروت، چاپ اول، ۱۹۷۲.
منطقه یمن در جنوب آن و حجاز در شمال آن واقع است.
[۱۳] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
عرض آن در بعضی نقاط، تا پنجاه میل می‌رسد
[۱۴] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
و به جهت گرمای زیاد و روانی شن‌هایش، بدین نام، خوانده شده است.
[۱۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۶۳، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    

اعراب در گذشته، بواسطه پستی زمین، به آن «غور» نیز می‌گفته‌اند.
[۱۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
در این شنزار داغ، سر حدات و بنادری نیز به وجود آمده که بندر «حدیده» در یمن و نیز بنادر «جده» و «ینبع» در حجاز، از جمله آن‌هاست.
در حد شمالی تهامه، بخش کوچکی به نام «وجه»، وجود دارد که گمان می‌رود، همان شهر حجر یا مداین صالح (علیه‌السّلام)، باشد.
[۱۷] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
در شرق تهامه، سلسله جبال «سرات» واقع است که از شمال به جنوب امتداد دارد؛ این کوه از بلندی‌های نجد و از وسط منطقه حجاز می‌گذرد، در این قسمت دره‌ها و مناطق آتشفشانی بسیاری وجود دارند و نیز اراضی ریگ زاری در دامنه آتشفشان‌ها وجود دارند که به «حره»، موسومند.
[۱۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    


۳.۲ - حجاز


منطقه حجاز، از شرق تهامه و شمال یمن شروع شده و تا فلسطین کشیده می‌شود و چون بین نجد و تهامه، فاصله‌ انداخته، به آن حجاز می‌گفته‌اند.
[۱۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۱۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
حجاز از سمت شرق تا پشته‌های نجد، ادامه می‌یابد؛ در شمال حجاز، «وادی القری» قرار دارد که حد حجاز است با «علا» که در قدیم به آن «دادان» می‌گفتند.
[۲۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.

این منطقه دارای سرزمین‌های کوهستانی و صخره‌ای با صحراهای گرم و سوزان است و از شهرهای مهم آن مکه و مدینه و طائف است.
[۲۱] اصطخری، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
این منطقه در تاریخ بیشتر از مناطق دیگر مورد عنایت بوده و این به خاطر وجود کعبه معظمه در این منطقه است.

۳.۳ - نجد


نجد، منطقه وسیعی از شبه جزیره عربستان، را شامل می‌شود. این ناحیه از جنوب به یمن و از شرق به بحرین و از شمال به بادیه عراق و بادیه شام و بادیه جزیره محدود می‌شود.
[۲۲] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
نجد به جهت بلندای ارتفاعش، به این نام، موسوم شده است
[۲۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۴۴، کتابخانه صدر.    
[۲۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۲۶۱.    
و ارتفاع آن، از غرب به شرق (تا سرزمین عروض) کاسته می‌شود؛
[۲۵] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵ف تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
عرب قسمت بلند نجد را که مجاور حجاز است، «عالیه» و قسمت پشت آن را که به عراق می‌رسد، «سافله» می‌نامد.
[۲۶] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.

شرق نجد را که با یمامه مجاور است، «وشوم» و شمال آن را که به دو کوه اجا و سلمی، در سرزمین طی می‌رسد، «قصیم» نامیده‌اند. قصیم، شن زاری است که در آن «غضا» که نوعی چوب گز است، می‌روید.
[۲۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۳۶۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
[۲۸] ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، ص۸۴، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۹۹۶.    
از این رو، مردم نجد را «اهل الغضا» نامیده‌اند.
[۲۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۲۰۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
[۳۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
در شمال نجد، نفود قرار دارد که مساحت عظیمی‌ را در بر گرفته است، این بیابان از «وادی تیماء» شروع شده و تا سیصد میل به سمت شرق ادامه می‌یابد و از پشته‌های شن قرمز انباشته است.
[۳۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
نفود در نزدیکی عراق، به سمت جنوب می‌پیچد و نجد و بحرین را از هم جدا می‌سازد. این فاصله را «دهناء» یا «رملة العالج» نامیده‌اند که در زمان جاهلیت و اسلام مسکن تمیم و ضبه بود.
[۳۲] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
[۳۳] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۳.    
کویر ربع‌ الخالی نیز با وسعتی بالغ بر پنجاه هزار میل مربع، یمامه و نجد را از عمان و مهره و شحره و حضرموت جدا می‌کند.
[۳۴] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
صحرای احقاف، نیز جزء همین بیابان است که در حد فاصل بین یمن تا نجد و حجاز، کشیده شده است.
[۳۵] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.


۳.۴ - عروض


عروض در شرق و شمال شرق شبه جزیره عربستان واقع است
[۳۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۵۰.    
و شامل بلاد یمامه و بحرین و نواحی اطراف آن است.
[۳۷] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، ج۱، ص۱۸۷.
[۳۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸.    
بحرین در گذشته از بصره تا عمان ادامه داشته و شامل کویت و احساء و جزائر بحرین و قطر فعلی نیز می‌شده است. این سرزمین موطن قبیله عبد‌القیس، در زمان جاهلی بود.
[۳۹] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، ج۲، ص۳۵۹، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۹۸۸.    
در این منطقه بخصوص احساء، آب فراوان بوده و از شهرهای قدیمی‌اش، هجر و قطیف است.
[۴۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.


۳.۵ - یمن


جنوب عربستان به جهت خیر و برکتش، «یمن» نام گرفته است.
[۴۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
این سرزمین از سرسبزترین و با برکت ‌ترین مناطق شبه جزیره عربستان، به شمار آمده و از گذشته اقتصادی و اجتماعی بسیار درخشانی، برخوردار بوده است. در گذشته، یمن کل جنوب عربستان را در بر داشته و شامل عمان، حضرموت، مهره، شحر، عدن و صنعا و دیگر بخش‌های یمن می‌شده است.
[۴۲] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
حدود آن از سرین آغاز شده تا یَلَملَم، سپس از آنجا تا پشت طائف امتداد یافته، به نجد یمن و از آنجا به خلیج فارس در شرق عربستان می‌رسید.
[۴۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    


۴ - جلوه‌های طبیعی


برخی از جلوه‌های طبیعی در شبه جزیره عربستان را در زیر می‌آوریم:

۴.۱ - بیابان‌ها


در شبه جزیره عربستان صحراهای وسیعی وجود دارد، این صحراها بیش از یک سوم شبه جزیره را، به خود اختصاص داده‌اند. صحراهایی غیر قابل سکونت و بدون آب و علف که تنها بعضی از اوقات، در آن باران می‌بارد. هوا در آن بسیار گرم، جز در کناره بعضی از سواحل، خشک است.
[۴۴] عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، ج۴، ص۸۳، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم.
صحرا‌های نفود و ربع‌ الخالی، بزرگترین صحراهای شبه جزیره را تشکیل می‌دهند.

۴.۱.۱ - صحرای نفود


این صحرا در شمال شرقی نجد، واقع شده و مساحتی بالغ بر صد هزار کیلومتر مربع را شامل می‌شود.
[۴۵] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
نفود، پوشیده از ریگ‌های سرخ و سفید است که با وزش باد، دائماً از مکانی به مکان دیگر، روانند و تپه‌های بزرگی از آن را بوجود آورده‌اند.
[۴۶] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
این صحرا از شمال به «وادی سرحان» و از غرب به قسمت جنوبی واحه تیماء و از جنوب به کوه‌های اجا و سلمی‌ و از شرق به جنوب شهر «حائل» محدود می‌شود؛
[۴۷] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
بارش در این منطقه کم است. در بهار، این منطقه، به بهشتی از گلهای شقایق و دیگر گل‌ها، تبدیل می‌شود؛ اما این بهشت چند روزه، دیری نمی‌پاید که از شدت گرما و نبود رطوبت، از بین می‌رود.
[۴۸] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.


۴.۱.۲ - ربع الخالی


این صحرا که بواسطه خالی بودنش از سکنه، به این نام معروف شده
[۴۹] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۱، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
از یمن تا عمان در حاشیه‌های خلیج فارس، امتداد می‌یابد
[۵۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
و از قدیم، قسمتی از آن را «دهناء» و قسمت دیگر را، صحرای «احقاف» می‌نامیده‌اند.
[۵۱] عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، ج۴، ص۸۳، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم.
احقاف، شن زاری است که بین عمان و حضرموت واقع است.
[۵۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    

صحرای دهناء توسط، صحرای نفود در شمال و حضرموت و مهره در جنوب یمن در غرب و عمان در شرق احاطه شده است.
[۵۳] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۱، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
این صحرا، در شمال صحرای ربع‌ الخالی و احقاف، قسمت غربی صحرای دهناء را تشکیل می‌دهد که منطقه وسیعی است، پوشیده از رمل.
[۵۴] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
«وبار» قسمت دیگر از صحرای دهناست این صحرا در گذشته، زمین‌هایی حاصلخیز با درختان میوه بسیار بود؛ اما اکنون به صحرا تبدیل شده است.
[۵۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۳۵۶، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    

در صحرای دهناء نیز که زمین‌هایی است، غالبا ً پوشیده از رمل سرخ، تپه‌های رملی با ارتفاعات مختلف، مناطق وسیعی از زمین را در برگرفته‌اند که با وزش باد، دائماً جابجا می‌شوند؛ ریزش کم باران و خشکی بی‌حد و حصر آن، مردم ساکن در این منطقه را وادار به کوچ کرده است.
[۵۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۱۵۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.


۴.۲ - کوه‌ها


از بزرگترین صفات طبیعی در شبه جزیره عربستان، سلسله جبال «سرات» است.
[۵۷] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب ج۱، ص۳.    
[۵۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
قسمت‌هایی از این رشته کوه در موازات ساحل غربی، از یمن تا شام کشیده شده و به سلسله کوه‌های بلاد شام که مشرف به صحرا هستند، متصل می‌شود
[۵۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۹۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
و به واسطه فاصله‌انداختن بین نجد و تهامه، به حجاز معروف است.
[۶۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
بزرگترین قله آن، «دباغ» با ارتفاع ۲۲۰۰ متر است، کوه‌های وثر و شیبان نیز، از دیگر کوه‌های این رشته کوه‌اند که در مکه واقعند؛
[۶۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۶، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.
قسمت دیگر از رشته کوه سرات، در موازات سواحل جنوب، به شرق شبه جزیره، در عمان رفته و ارتفاعات بلندی را در آنجا تشکیل می‌دهد؛
[۶۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۹۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.
[۶۳] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۲۰۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.
دو قله معروف آن یکی در صنعاست، با ارتفاع ۳۲۰۰ مترو دیگری جبل اخضر است، در عمان به ارتفاع ۳۰۵۰ متر.
[۶۴] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
این کوه‌ها، مانع عبور رطوبت شده و موجبات نزول بارش، بخصوص در قسمت‌های شرقی سلسله جبال سرات و یمن را فراهم می‌آ ورند.
[۶۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.

شعرای مشهور جاهلی نیز در اشعارشان از بسیاری از این کوه‌ها نام برده‌اند، کوه‌هایی مثل ابان، تعار، رضوی، عارض، عسیب، مجمیر و...
[۶۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب ج۱، ص۲۳۹.


۴.۳ - رودها


در جزیره‌العرب رودهای بزرگ به معنای معروف، وجود ندارد؛ بلکه نهرهای کوچکی وجود دارند که با بارش تشکیل می‌شوند.
[۶۷] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    


۴.۴ - شعاب


شعب به کسر شین، در لغت به معنای راه میان دو کوه، یا شکاف و شیار میان دو کوه یا آبراه‌ه‌ای است، در روی زمین که از دو طرف لبه‌هایی مشرف بر آن دارد (دره تنگ).
[۶۸] ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، ج۱، ص۵۰۳، بیروت، دار الصادر، ۱۴۱۴، چاپ سوم.    
بواسطه وجود مناطق بلند، در غرب و جنوب شبه جزیرة العرب، شعاب متعددی در این مناطق وجود دارد که به تعدادی ار آن‌ها اشاره می‌شود:
شعب آل‌خنس: در مکه واقع است، اخنس بن شریق ثقفی بواسطه این تنگه مانع عبور بنی زهره، برای جنگ با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جنگ بدر شد.
[۶۹] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۱، ص۱۹۲، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵، چاپ اول.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در روز فتح مکه از همین دره وارد مکه شدند.
شعب آل قنفذ: دره‌ای است، در سمت راست منی و محل سکونت خاندان قنفذ بن زهیر؛ امروزه به آن دره که در دامنه غربی کوه معابده و در میان این کوه وصفی السباب واقع است، الشعبه و شعبة‌الحرث می‌گویند؛ زیرا بزرگان بنی‌حرت در آنجا ساکن شدند.
[۷۰] شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، ص۱۵۰، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول.    

شعب ابی‌دبّ: که گورستان قدیمی‌ مردم مکه در آنجا واقع بود.
[۷۱] شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، ص۱۵۰، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول.    

شعب سلع: دره‌ای است، در مدینه که در گذشته به شعب بنی‌حرام معروف بود.
[۷۲] سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، ج۱، ص۱۶۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول.    

شعب العجوز: در حومه مدینه قرار داشته
[۷۳] سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول.    
و مقتل کعب بن اشرف یهودی است.
[۷۴] ابن هشام، عبدالملک، سیره نبوی، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ج۲، ص۵۱، ۱۴۱۰، چاپ اول.    
[۷۵] کلاعی، حمیری، الاکتفاءبما تضمنه من مغازی رسول الله، ج۱، ص۳۶۸، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    

شعب ابی‌طالب: در ادوار مختلف به نام‌های شعب‌ هاشم و شعب علی بن ابیطالب و شعب ابی یوسف نیز معروف بوده است.
[۷۶] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۵۸۸.

جرار، ثبیر، الرخم، العجوز، حوا (حراء)، احد، عقیق، خوز و... نیز از دیگر شعاب معروف شبه جزیره عربستان هستد.

۵ - منابع طبیعی


از منابع طبیعی شبه جزیره به چند مورد اشاره می‌شود:

۵.۱ - زمین‌های کشاورزی


بیشتر زمین‌ها در جزیرة‌العرب از صحرا و دشت، تشکیل شده که اگر آب وجود داشته باشد، قابل کشت و زراعتند.
[۷۷] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۴۵.
در سواحل دریای سرخ از عدن تا عقبه، ما بین کوه و دریا، غالباً دشت‌های ساحلی وجود دارد که به آنها، تهائم یا غور یا سافله گفته می‌شود.
[۷۸] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۵۶.
ضمن اینکه، دشت‌هایی نیز در وسط کوه‌ها، قرار دارند که در آن علف و نباتات صحرایی، می‌روید.
[۷۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۴، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
ذکر بعضی از این زمین‌ها که به «دارات» معروفند، در اشعار جاهلی آمده است، مثل «دارة جُلجُل» در اشعار امرء‌القیس
[۸۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۶، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
و «دارة الآرام»، که پر بود از شقایق.
[۸۱] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
در مناطق غربی جزیرة‌العرب، زمین‌های سنگلاخی وجود دارد که به «حره» موسومند. تعداد این زمین‌ها، در بلاد عرب زیاد است و تا بلاد شام در منطقه حوران، امتداد دارند.
[۸۲] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
بعضی از این مناطق که از سنگ‌های آتشفشانی، تشکیل شده‌اند، به کثرت درختان میوه و سبزی‌هایشان معروف شده‌اند، بخصوص در حجاز که خیبر از جمله آن‌هاست
[۸۳] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
و نیز شهر کوچک طائف که با آب فراوانش، عمده میوه‌های مکه را، تامین می‌کرد و میوهای انار و انگور و دیگر میوه‌هایش، طعمی‌ دل چسب و گوارا داشته و دارد؛ بعلاوه، شهر یثرب و حومه آن، به همراه مناطق عقیق این شهر، پوشیده از باغ‌ها و نخلستان‌ها بود.
[۸۴] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۹، کتابخانه صدر.    

در شرق عربستان نیز سرزمین‌های بسیاری وجود دارد که بواسطه دارا بودن از آب‌های فراوان، بیشترین مردم را در قبل و بعد اسلام با توجه به مساحت‌شان، دارا بوده‌اند؛ مناطقی مثل بحرین، که آب در عمق زیادی از سطح زمین، قرار ندارد.
[۸۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۹۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    


۵.۲ - معادن


علاوه بر میادین بزرگ نفت و گاز، معادن دیگری نیز در جزیرة‌العرب وجود دارد؛ از جمله این معادن طلاست که از معادن «بیش» استخراج می‌شد. از بعضی کتب یونانیون، چنین برآمده که در مواضعی از این شبه جزیره طلای خالص، یافت می‌شده است.
[۸۶] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۹۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
معادن طلا و نقره روستای احسن، در بین یمامه و حمی‌ضریه، نیز از دیگر معادن شبه جزیره عربستان به شمار می‌آمد.
[۸۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۲، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    

در گذشته، یثرب از معادن بزرگ سنگ فسان، برخوردار بوده که در آن زمان، شهرتی جهانی داشته است.
[۸۸] مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، ص۴۴۹، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول.
همچنین مروارید حاصله از دریای عمان و خلیج فارس نیز، شهرتی عالم گیر داشت.
[۸۹] مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، ص۴۳۸، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول.
[۹۰] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۲۵، کتابخانه صدر.    

در جزیرة‌العرب، چشمه سارهای آب گرم، وجود دارد. منطقه عسیر در حجاز و نیز یمن و حضرموت و عمان و احساء و.... از جمله مناطقی هستند که در آن آب گوگرد‌دار، استخراج می‌شود.
[۹۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    


۵.۳ - پوشش گیاهی


به جهت آب و هوای گرم و خشک این منطقه، بدیهی است که نباید پوشش گیاهی بسیار متنوعی را، در منطقه عربستان شاهد باشیم؛ به جز بوته‌های خار و درختچه‌های بیابانی که غالب پوشش گیاهی منطقه را تشکیل می‌دهد، وجود درختان گوناگون میوه و درختان سدر و کندر
[۹۲] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۲۰۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
[۹۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۲۵، کتابخانه صدر.
و دیگر پوشش‌های گیاهی در مناطقی که از نعمت آب بیشتری، برخوردارند، چهره‌ای دیگر از این منطقه بیابانی را به نمایش می‌گذارد.

۵.۴ - حیات وحش عربستان


در گذشته تباله و بیشه، از مهم ترین وادی‌های عربستان، به شمار می‌آمده که از آن بعنوان بیشه شیران، نام برده می‌شد.
[۹۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۵۲۹، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
از مهم ترین حیواناتی که در حیات وحش شبه جزیره عربستان، زیست می‌کنند، می‌توان به حیواناتی چون گربه وحشی، روباه، شغال، گورخر، شاهین و کفتار اشاره کرد.
[۹۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۲۰۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    


۶ - جزایر جزیرة‌العرب


علاوه بر بحرین، جغرافی‌ دانان جزایر دیگری را نیز در مجاورت این شبه جزیره، برمی‌شمرده‌اند؛ دهلک، کمران، فرسان، زیلع که محل آمد و شد تجار حبشی بود، بربرا و سُقطری
[۹۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۱۱۹.    
از جمله این جزایرند.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۲. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.    
۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۲ – ۱۳، کتابخانه صدر.    
۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۶. ↑ همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، ص۸۴، بغداد، آفاق عربیه.    
۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۸. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۶۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۹. ↑ لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، ص۴۷، بغداد، آفاق عربیه.    
۱۰. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۱۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۴، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۱۲. ↑ جمیلی، رشید، تاریخ العرب فی الجاهلیه و عصر الدعوة الاسلامیه، ص۴۳، بیروت، چاپ اول، ۱۹۷۲.
۱۳. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۱۴. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، ج۱، ص۱۸۷، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۱۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۶۳، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۱۶. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۱۷. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۱۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۱۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۱۸، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۲۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۲۱. ↑ اصطخری، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
۲۲. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
۲۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۴۴، کتابخانه صدر.    
۲۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۲۶۱.    
۲۵. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵ف تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۲۶. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۲۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۳۶۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۲۸. ↑ ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، ص۸۴، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۹۹۶.    
۲۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۲۰۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۳۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۳۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۳۲. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۵، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۳۳. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۳.    
۳۴. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۳۵. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۳۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۵۰.    
۳۷. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، ج۱، ص۱۸۷.
۳۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸.    
۳۹. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، ج۲، ص۳۵۹، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۹۸۸.    
۴۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۴۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۶، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۴۲. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
۴۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۴، کتابخانه صدر.    
۴۴. ↑ عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، ج۴، ص۸۳، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم.
۴۵. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۴۶. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۴۷. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۴۸. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.
۴۹. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۱، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۵۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۸، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۵۱. ↑ عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، ج۴، ص۸۳، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم.
۵۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۵۳. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۱، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۵۴. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۵۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۳۵۶، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۵۶. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۱۵۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.
۵۷. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب ج۱، ص۳.    
۵۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۵۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۹۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۶۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۶۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۶، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.
۶۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۹۰، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.
۶۳. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۲۰۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.
۶۴. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، ص۲۷، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول.
۶۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.
۶۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب ج۱، ص۲۳۹.
۶۷. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۵۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۶۸. ↑ ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، ج۱، ص۵۰۳، بیروت، دار الصادر، ۱۴۱۴، چاپ سوم.    
۶۹. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۱، ص۱۹۲، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵، چاپ اول.    
۷۰. ↑ شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، ص۱۵۰، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول.    
۷۱. ↑ شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، ص۱۵۰، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول.    
۷۲. ↑ سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، ج۱، ص۱۶۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول.    
۷۳. ↑ سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول.    
۷۴. ↑ ابن هشام، عبدالملک، سیره نبوی، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ج۲، ص۵۱، ۱۴۱۰، چاپ اول.    
۷۵. ↑ کلاعی، حمیری، الاکتفاءبما تضمنه من مغازی رسول الله، ج۱، ص۳۶۸، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
۷۶. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۵۸۸.
۷۷. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۴۵.
۷۸. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۵۶.
۷۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۴، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۸۰. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۶، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۸۱. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۲۵، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۸۲. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۷، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۸۳. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۸۴. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۱۹، کتابخانه صدر.    
۸۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۹۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۸۶. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۹۲، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۸۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۲، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۸۸. ↑ مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، ص۴۴۹، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول.
۸۹. ↑ مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، ص۴۳۸، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول.
۹۰. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۲۵، کتابخانه صدر.    
۹۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۹۲. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۲۰۹، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۹۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ص۲۵، کتابخانه صدر.
۹۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۵۲۹، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم.    
۹۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۲۰۳، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة.    
۹۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۱۱۹.    


۸ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «وضعیت جغرافیایی و طبیعی جزیرة العرب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۰۴.    


رده‌های این صفحه : جزیرة العرب | جغرافیا | جغرافیای اسلامی | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.