زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

وادی حمض





حَمض، وادی ، از وادیهای ( رودهای ) فصلی در عربستان سعودی است.


۱ - موقعیت جغرافیایی



این وادی از عوارض طبیعی مهم جزیرة‌العرب است و میان شهرهای مدینه و تبوک ، در شمال‌غربی عربستان، قرار دارد.
[۱] موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، ج۵، ص۳۳۲ـ۳۳۳، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
بیشتر اعتبار و شهرت حمض به‌سبب قرار داشتن در شمال شهر مدینه و ارتباط شهر با بخشهای شمالی از طریق بستر این وادی است. وادی حمض یکی از سه وادی مهم اطراف مدینه است.
[۲] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۳، ص۴۸، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


۲ - حوضه آبریز



قسمت علیای حوضه آبریز آن در استانِ (منطقه) مدینه و مَصَبِّ آن در استان تبوک است.
[۳] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۴، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۴] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۳ - تشکیل شده از سه شاخه



این وادی از سه شاخه بزرگ تشکیل می‌شود که خود از شعبات کوچک‌تری شکل گرفته‌اند: شاخه شمالی به نام وادی جِزْل، در جنوب شهرهای مدائن صالح و عُلاء، که مسیر اصلی آن به سمت جنوب است؛ شاخه شرقی به نام وادی قناه، در شمال و شمال‌شرقی مدینه، که مسیر اصلی آن به سمت مغرب است؛ و شاخه جنوبی به نام وادی عقیق، در جنوب و جنوب‌غربی مدینه، متشکل از چند وادی دیگر مانند بطحان که جهت اصلی آن به سمت شمال است. این سه وادی در مغرب خیبر، در جنوب کوه قهباء (ارتفاع ۶۲۱ متر) و مغرب کوه ابوبردیه (ارتفاع ۵۷۴ متر) به‌هم می‌پیوندند و شاخه اصلی وادی حمض را تشکیل می‌دهند که در جهت عمومی شرقی ـ غربی، عرض ارتفاعات نه چندان مهم را می‌پیماید و در جنوب بندر وَجْه، نزدیک رأس کور کومه (یا جر یجیب) و مقابل جزیره امّ اورمه به دریای سرخ می‌ریزد.
[۵] عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۰۹، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
[۶] عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۷] نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس ۰۰۰، ۷۵۰، ۱: ۳، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
[۸] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۹] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
در برخی منابع، شاخه اصلی وادی حمض، ادامه وادی عقیق معرفی شده است که با عبور از مغرب شهر مدینه، در شمال‌غربی شهر، حمض نامیده می‌شود.
[۱۰] عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۱] عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، ج۱، ص۲۱۳، جده ۱۴۲۰/۱۹۹۹.


۴ - طول و عرض



طول وادی حمض تا ۴۰۰ کیلومتر و عرض آن تا ۱۵۰ متر ذکر شده است.
[۱۲] عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۲۸، ج۱، ریاض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
[۱۳] عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۲۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
حوضه وادی حمض دارای آب و هوای گرم و خشک است.

۵ - میانگین دما



میانگین دمای سالیانه آن در قسمتهای مختلف از ْ۲۴ تا ْ۲۸ متغیر است و بارش سالیانه آن‌جا در همه قسمت‌ها از یکصد میلیمتر بیش‌تر نیست.
[۱۴] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۶ - دارای روستاهای متعدد



در این منطقه روستاهای متعددی است و آثار ویران شده سدّ حمیری‌ها در آن‌جا مشاهده می‌شود.
[۱۵] ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۲۱، پانویس ۴، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.

ساکنان بخشهایی از حوضه وادی حمض، از جمله در شمال مدینه، به کشاورزی می‌پردازند و به‌رغم بارش اندک سالیانه، در برخی نقاطِ این حوضه، چند سد برای استفاده بیش‌تر از آبهای سطحی احداث شده است.
[۱۶] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۷] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۶۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
تا به امروز اهالی این وادی در مهارت قطع کردن درخت نخل با یک ضربه شمشیر معروف‌اند.
[۱۸] ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۳۲، پانویس ۳، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.


۷ - عوارض اطراف وادی



در اطراف وادی حمض عوارض طبیعی متعددی دیده می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: حَرّه (زمینهای سنگلاخ) عُوَیرَض در شمال وادی جزل؛ حرّه زبن در مغرب همین وادی؛ و کوههای شیهوب، اغلب (هر دو در مغرب وادی جزل و شمال شاخه اصلی وادی حمض)؛ کوههای اجرد، رِضوی با ارتفاع ۸۱۴، ۱ متر (هر دو در مغرب شاخه اصلی وادی حمض)؛ و کوه حمض در نزدیکی مدینه.
[۱۹] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۷۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۲۰] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۲۱] اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
حمض جزو حجاز محسوب می‌شود
[۲۲] عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۴۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۲۳] فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ج۱، ص۵۴، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۲۴] الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، ج۱، ص۴۷، دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
و پیش از اسلام ، بخشی از سرزمین قبایلِ عربِ جُهینه (که میان مدینه و شهر ساحلی امّلَج سکونت داشتند) و عذره (که میان امّلج و وجه ساکن بودند) به شمار می‌رفت و در مسیر یکی از راههای کاروان‌رو تابستانی جزیرة‌العرب، از مکه به شمال حجاز و شام، قرار داشت.
[۲۵] سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۵۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۲۶] سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۸۰، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.


۸ - وضعیت آن بعد از هجرت



پس از هجرت مسلمانان به مدینه، وادی حمض و آبادیهای واقع در حوضه آبریز آن، به‌سبب نزدیکی به شهر، به سرعت در قلمرو اسلامی قرار گرفت و چون شمال‌شرقی شهر مدینه کوهستانی است، وادی حمض مسیر اصلی پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اصحابش در غزوات ، سَریّه‌ها و فتوحات شمال مدینه شد. در ربیع‌الاول سال دوم، غزوه بُواط در جنوب وادی حمض و نزدیک کوه رِضوی صورت گرفت.
در محرّم سال هفتم، پیامبر اکرم و یارانش برای فتح خیبر ، به‌رغم طولانی‌تر بودن راه ، به‌سبب سهولت آمد و شد، از بستر وادی حمض به سمت خیبر رفتند.
[۲۷] سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۸۵، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۲۸] شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۳۵، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
در رجب سال نهم نیز وادی حمض مسیر اصلی سپاه مسلمانان در غزوه تبوک بود.
[۲۹] سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۹۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۳۰] شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۴۰، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
پس از فتوحات مسلمانان، عده‌ای از قبایل تمیم و زُغَیْبات در آن‌جا به‌سر می‌بردند.
[۳۱] عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۵۸، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۲] عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۱۹۶، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


۹ - مسیر کاروانها



وادی حمض قرن‌ها مسیر کاروانهایی بود که از شمال جزیرة‌العرب و شام و حتی مصر به حج می‌رفتند. به گزارش بتنونی
[۳۳] محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
در ۱۳۲۷/۱۹۰۹، در مسیر کاروان حج پاشای مصر، پل وادی حمض بر اثر سیل ویران شده بود.
امروزه، به‌جز راه‌آهن حجاز که از وادی حمض و مدینه و تبوک می‌گذرد (حجاز، راه‌آهن)، جاده مدینه ـ تبوک و راه ساحلی که این دو شهر را به‌هم متصل می‌کند، مهم‌ترین راههای وادی حمض‌اند. نام حَمَض که جغرافی‌نویسان دوره اسلامی، مانند ابن‌خرداذبه،
[۳۴] ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۶۰.
قدامة‌ بن جعفر
[۳۵] قدامة‌ بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۱۹۳، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
اسکندری،
[۳۶] نصر بن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحو‌ها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، ج۱، ص۳۹۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
و یاقوت حموی ، در آثارشان به آن اشاره کرده‌اند، بر موضعی میان بصره و بحرین در مشرق دهناء اطلاق می‌شود و با وادی حمض ارتباطی ندارد.

۱۰ - فهرست منابع



(۱) ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.
(۲) ابن‌خرداذبه.
(۳) شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۴) نصر بن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحو‌ها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۵) الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۶) اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۷) عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، جده ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۸) محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۹) عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۱۰) عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۱) عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ریاض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
(۱۲) فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۱۳) قدامة‌ بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
(۱۴) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
(۱۵) عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
(۱۶) سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
(۱۷) موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۸) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۹) نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس ۰۰۰، ۷۵۰، ۱: ۳، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
(۲۰) یاقوت حموی، معجم البلدان.

۱۱ - پانویس


 
۱. موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، ج۵، ص۳۳۲ـ۳۳۳، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۲. الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۳، ص۴۸، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۴، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۴. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۵. عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۰۹، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
۶. عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۷. نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس ۰۰۰، ۷۵۰، ۱: ۳، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
۸. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۹. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۰. عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۱. عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، ج۱، ص۲۱۳، جده ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۲. عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۲۸، ج۱، ریاض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
۱۳. عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۲۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
۱۴. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۵. ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۲۱، پانویس ۴، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۱۶. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۷. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۶۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۸. ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۳۲، پانویس ۳، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۱۹. عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۷۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
۲۰. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۲۱. اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۲۲. عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۴۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
۲۳. فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ج۱، ص۵۴، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۴. الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، ج۱، ص۴۷، دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۲۵. سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۵۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۲۶. سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۸۰، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۲۷. سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۸۵، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۲۸. شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۳۵، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۲۹. سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۹۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۳۰. شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۴۰، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳۱. عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۵۸، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۲. عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۱۹۶، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۳. محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۴. ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۶۰.
۳۵. قدامة‌ بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۱۹۳، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
۳۶. نصر بن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحو‌ها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، ج۱، ص۳۹۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۳۷. یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «حَمَض».    


۱۲ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «وادی حمض»، شماره۶۵۵۶.    


رده‌های این صفحه : اماکن | جغرافیای اسلامی | وادیها




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.