قمصر

---

قمصر، بخش، شهر و سدّی در شهرستان کاشان از استان اصفهان می باشد.

۱ - بخش قمصر

---

بخش قمصر، در قسمت جنوبی شهرستان کاشان واقع، و مشتمل است بر دو دهستان جوشقان قالی و قهرود و دو شهر به نامهای قمصر و شهر قدیمی جوشقان و کامو بخش قمصر به سبب قرار گرفتن در قسمت کوهستانی شهرستان کاشان، دارای آب و هوای سرد و خشک می‌باشد و کوههایی از رشته کوه کرکس در آن امتداد دارند. علاوه بر رود دائم آب شاه یا کهرود/ قهرود و رود فصلی جوشقان، رود دائم آب لَتحُر، به طول چهل کیلومتر، به موازات آب شاه در بخش قمصر جریان دارد.

۱.۱ - پرورش گل محمدی

به علت سطح ارتفاع، درجۀ حرارت (۱۵-۲۱ درجۀ سانتیگراد) و خاک مناسب (لوم: مخلوطی از شن و رس)، پرورش گل محمدی با مرغوبیت بسیار، در این ناحیه امکان پذیر شده است ‌. از این‌رو، صنعت گلابگیری، به روش سنتی و مدرن، بخش عمده‌ای از اشتغال ر ا در بخش قمصر به خود اختصاص داده است. گلاب قمصر شهرت جهانی دارد و هر سال خانۀ کعبه با گلاب قمصر شسته می‌شود. علاوه بر انواع گلاب، این بخش محصولات دیگری هم دارد: عصاره یا عطر گل محمدی، ‌ که به کشورهای اروپایی صادر می‌شود؛ جوزقند (هلوی پوست کندۀ پرشده با پودر بادام و هل و شکر)؛ صابون و قالی

۱.۲ - زبان و مذهب مردم قمصر

اهالی قمصر شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی با گویش راجی سخن می‌گویند. در سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت بخش ‌۱۰۸۱۲ تن بوده است که از این تعداد ۹۰۴۳ تن (حدود ۸۴%) شهرنشین بوده‌ا‌ند.
در ۱۳۱۶ش، بخش قمصر در شهرستان کاشان از استان دوم (‌مازندران) تشکیل شد. در حدود ۱۳۳۰ش، این بخش، به مرکزیت شهر قمصر، چهار دهستان به نامهای قهرود، ‌ برزوک/ برزک، نیاسر و مشهد اردهال داشت. در ۱۳۶۶ش دهستان جوشقان - که جزو بخش میمه بود- با نام جوشقان قاسی، تابع بخش قمصر شد (جوشقان و کامو) و با تشکیل بخش نیاسر در ۱۳۶۸ش، دهستانهای نیاسر و برزک از بخش قمصر جدا و تابع بخش نیاسرشدند. دهستان مشهد اردهال نیز - که امروزه فقط آبادی به این نام خوانده می‌شود، ضمیمۀ نیاسر گردید.

۱.۳ - آثار تاریخی بخش قمصر

از آثار تاریخی بخش قمصر، بقعۀ امامزاده شاهسواران است، بر فراز بلندترین قلۀ کوهسار میان قمصر و قهرود. این بقعه دارای دو در چوبی است، یکی کوچک که تاریخ ۸۸۷ را دارد و یکی بزرگ به تاریخ ۹۰۲. در لوحۀ مرمرین ستونی در داخل بقعه، تاریخ ۹۰۱ و بر در ورودی کنده کاری شدۀ بقعه، تاریخ ۹۹۵ دیده می‌شود. از دیگر آثار این بخش، بقعۀ امامزاده محمد صانع و محمد اسماعیل در آبادی ازوار، در کنار جادۀ راوند به اصفهان، است که از بناهای دورۀ صفوی و زندیه است

۲ - شهر قمصر

---

شهر قمصر، مرکز بخش قمصر، در ارتفاع حدود ۱۸۵۰ متری، در ۲۸ کیلومتری جنوب شهر کاشان و در موقعیت میان کوهی قرار دارد. این شهر با کوههایی از رشته کوه کرکس (شامل کوه سُم از شمال، کوه لرفات از مشرق و کوه اسبی از جنوب و مغرب) احاطه شده است. رود قمصر در میان شهر جریان دارد. بیشترین دمای قمصر به ۲۵ درجه سانتیگراد در تابستان و بیشترین برودت آن به ۱۸- درجه سانتیگراد در زمستان می‌رسد و میانگین بارش سالانۀ آن ۱۷۰ میلیمتر است.

۲.۱ - جمعیت شهر قمصر

جمعیت قمصر، به سبب ییلاقی بودن و جاذبه‌های گردشگری این شهر، متغیر است. در سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت ثابت آن ۳۵۶۶ تن بوده است. اما جمعیت آن، طبق آمار ۱۳۸۱ش، در برخی ماهها به¬ویژه در اردیبهشت و خرداد (زمان جشنواره گلاب گیری)، به ۲۰۰۰۰۰ هزار تن هم می‌رسد.

۲.۲ - آثار تاریخی شهر قمصر

از آثار تاریخی شهر است: مسجد امام حسن علیه‌السلام در محله میانده قمصر، که محرابی با گچبریهای‌ زیبا دارد و قدمت آن را به دورۀ ایلخانی و یا سلجوقی می‌رسانند و ظاهراً قدیم‌ترین اثر تاریخی شهر است، چنار کهنسالی نیز در حیاط مسجد هست بقعۀ امامزاده پیر داوودبن حسن بن علی بن ابیطالب علیه‌السلام، در محلۀ بالای قمصر، مشرف بر باغهای شهر و متعلق به دورۀ صفوی، که در دهه‌های اخیر زائرسراهای متعددی بر گرد صحن بیرونی آن احداث شده است بقعۀ امامزاده سلیمان بن داوود، در محلل پایین قمصر، که مدفن چند تن از بزرگان قمصر است ویرانه‌های قلعه جه قمصر که در گذشته از آن به عنوان پناهگاه هم استفاده می‌شد؛ قبرستان خاندان فیض و مزار ملاشاه فضل‌الله، در محلۀ بالای قمصر بقایای خانۀ ملامحسن فیض کاشانی و آب انبار فیض متعلق به دورۀ صفوی که به دستور فیض کاشانی احداث شده است و خانۀ احسانی‌ها که در ۱۲۱۵ بنا شده است و حمام قدیمی کوچه خورد متعلق به پیش از دورۀ‌ قاجار (شبیه به حمام خان در بازار کاشان، که متعلق به دورۀ‌ زندیه است) که از آن استفاده می¬شود. کنار حمام چناری کهنسال و معروف وجود دارد.

۲.۳ - سد قمصر

سد قمصر در درۀ رود قمصر، در پایین محلۀ فرفهان واقع است. این سد از سنگ و ساروج ساخته شده است. به نظر برخی، بانی آن سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه بوده؛ اما برخی دیگر برآن اند که از بناهای سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی (۴۶۵-۴۸۵) است و همزمان با بناهای قلعۀ جلالی، در سمت غربی شهر کاشان، ‌ ساخته شده است.
در گذشته، نیمی از آب حاصل از آن حقابۀ قمصر و نیمی دیگر حقابۀ لَتحُر بود. سد قمصر تنها سد قدیمی در ایران است که دو راه پلۀ‌ برجی دارد.

۲.۴ - دریاچه قمصر

دریاچۀ سد قمصر به سبب سیلابهای متعدد، به ویژه سیلاب ۱۳۳۵ش، پر شد و به سبب لایروبی و مرمت نشدن و خشکسالی های متعدد، امروزه سد قمصر غیر فعال است علاوه بر آثار تاریخی، چشمۀ آب گرم صالح در محلۀ فرفهان از مراکز جذب گردشگر است که آن را با چشمۀ‌ آب گرم سرعین مقایسه می‌کنند.
نام قمصر به صورت «قمسر» هم ضبط شده و محمد مهریار، ‌آن را ضبط صحیح نام قمصر دانسته است. جزء «قم» در قمصر با واژۀ کوم و کُم معادل قم، به معنای قنات، بی ارتباط نیست. از پیشینۀ قبل از اسلام قمصر اطلاعی در دست نیست. با آن‌که از قبرستان قدیمی امامزاده سلیمان داوود قمصر گلاب پاشهای گلی، متعلق به سده های اول و دوم هجری، به دست آمده است که قدمت سکونت و صنعت گلابگیری رادر قمصر به سده‌های نخستین اسلامی می‌رساند، اما قمی، از مورخان محلی قرن چهارم، در ذکر قرا و مزارع رستاق کاشان، از قمصر نام نبرده، در حالی که نام قرای نزدیک به قمصر، یعنی قزاآن، قهرود، و جوشقان (با ضبط خونجان)، را ذکر کرده است

۲.۵ - ویرانی قمصر

به نوشتۀ راوندی، در حملۀ ملک سلجوقی بن محمدبن ملکشاه سلجوقی به ناحیۀ کاشان در۵۳۲، قمصر ویران شد. در سال۷۰۰، کاشانی در توصیف صنعت کاشی، دربارۀ سنگی معروف به سنگ قمصری و سنگ لاجورد معروف به سلیمانی، که معدن آن در قریه قمصر بوده، مطالبی آورده است.
در قرن هشتم، حمدالله مستوفی قمصر را دهی در ولایت کاشان ذخوانده که در آن حشیش (گیاه) نادر بوده و کوه های قمصر از منابع تأمین آب کاشان بوده است.
در زمان شاه عباس دوم صفوی (حک: ۱۰۵۲-۱۰۷۷)، محمد محسن فیض کاشانی در قمصر سکونت داشت و شاه گاه به دیدار او می‌رفت. بسیاری از بناهای شاهانه، حوض و استخر و عمارت مخصوصی در باغ و خانۀ ملامحمد محسن فیض کاشانی در قمصر، به دستور شاه عباس دوم ساخته شده است.
در دورۀ‌ قاجار، قمصر از قرای معتبر و بهترین ییلاق کاشان، در سه فرسنگی قهرود و پنج فرسنگی کاشان و ‌ دارای باغهای فراوان، آبهای گوارا و گلاب معروف بود. ۱۲۸۴ تن جمعیت داشت و مزارع درب گله، درلا/ درب لا، مازکول/ مازگون/ مازگان از مزارع تابع آن بودند، که در دهه‌های بعد، جزو بافت قمصرشدند و امروزه از محلات قدیمی شهر به شمار می‌روند.
در این دوره، در قمصر حوادثی رخ داد، که از آن جمله است :در۱۲۶۰ زمین¬لرزه، قمصر و پیرامون آن را ویران کرد بشرویه‌ای، فرستادۀ سیدعلی محمد شیرازی، مشهور به باب، در ۱۲۶۳ به کاشان و قمصر رفت و به تبلیغ بابیت پرداخت در ۱۳۲۹، نایب حسین، که قوای حکومتی او را تعقیب می‌کردند، به قمصر پناه برد.
در حدود ۱۳۳۰ش، قمصر با چهار هزار تن جمعیت، ‌ قصبۀ بخش قمصر به شمار می‌رفت. دارای هشت محله (از جمله مازگون، درب آتش و فرمهان/ فرفهان)، حدود نه کیلومتر باغ در طول دره، هفتاد کارگاه گلاب گیری و از صنایع دستی، دارای قالی بافی، گیوه چینی و تخت کشی بود. سیلات مرداد ۱۳۳۵ بیش‌تر بناهای دورۀ صفوی و خانه‌های قمصر را ویران کرد
از بزرگان منسوب به قمصر، این اشخاص اند: حکیم قمصری، شاعر قرن هفتم شاه فضل الله قمصری، فقیه و محدّث، متوفی در ۱۱۱۲، متولد ۱۲۵۲ در کاشان، که بیش از سی سال در قمصر سکونت داشت و در ۱۳۶۲در قمصر وفات یافت.وی دارای تألیفاتی است، از جمله کتاب مقاطیس العقول فی علم المعقول و المنقول و منظومه بهیه المحتویه علی النکت الفقیه، مشتمل بر ۴۴۴۰ بیت سیدمحمدباقر قمصری، نقاش بناهای دورۀ‌ قاجار ملانقی مجروح، شاعر دورۀ‌ قاجار، که در زمان گسترش تفکر بابیت در قمصر، در هجو بابیت و بهاییت منظومه ای در هزار بیت دارد.

۳ - فهرست منابع

---

(۱) هادی اکبری، قمصر (گذشته، حال، ‌آینده)، قم ۱۳۸۱ش.
(۲) ایران قوانین و احکام مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، تهران: روزنامه رسمی ایران، (۱۳۱۶ش).
(۳) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان ۱۳۶۹، تهران: حوزه معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر انتخابات وزارت کشور، ۱۳۷۰ش.
(۴) ایران وزارت کشور، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران: دفتر تقسیمات کشوری ۱۳۶۶ش.
(۵) ایران وزارت کشور، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران:‌ دفتر تقسیمات کشوری، ‌آذر ۱۳۸۵ش.
(۶) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، جلد دوم:‌ رودها و رودنامه‌ ایران، ‌ تهران ۱۳۷۶ش.
() رزم آرا؛
(۱۰) محسن کافی و یحیی ریاضی، پرورش گل محمدی و تولید گلاب، تهران ۱۳۸۰ش.
(۱۱) سعید محمودی ازناوه، کاشان مروارید کویر، مقدمه محمد مخلصی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۲) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵، نتایج تفصیلی کل کشور،.
۱۳- ‌اداره جغرافیایی ارتش، ‌ نقشۀ‌ عملیات مشترک (زمینی)، مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۱۴) ابن حوقل «احیای چشمۀ‌ آب گرم در قمصر»، شهرداریها، سال پنجم، شماره ۵۴، آبان ۱۳۸۲ش.
(۱۵) عبدالحمید اشراق خاوری.
(۱۶) مطالع الانوار، «تلخیص تاریخ نبیل زرندی»، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۹.
(۱۷) اصطخری (عربی).
(۱۹) ایران وزارت کشور، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران: دفتر تقسیمات کشوری، آذر ۱۳۸۵ش.
(۲۰) ایران وزارت کشور، نشریۀ تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات، تهران ۱۳۸۲ش.
(۲۱) محمدبن بدر جاجرمی، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار، با مقدمه محمد قزوینی، به اهتمام میرصالح طبیبی،) تهران)، ۱۳۵۰ش.
(۲۲) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، جلد سوم: دایره المعارف جغرافیایی ایران، ‌ تهران ۱۳۷۹ش.
(۲۳) حمدالله مستوفی (نزهه القلوب).
۲۴- ابوالرضا حسنی راوندی قاشانی، دیوان، چاپ سیدجلال‌الدین الارموی مشهور به محدث، مطبعه المجلس ۱۳۳۴ش؛
(۲۵) رزم آرا.
(۲۶) زهرا ریاضی (پروانه)، دانستنی‌های تاریخی کاشان و مناطق اکو توریسم، کاشان ۱۳۸۶ش.
(۲۷) سازمان اسناد ملی ایران، ‌ نایبان کاشان (براساس اسناد)، چاپ عبدالحسین نوایی و محمد بقایی شیره جینی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۲۸) محمدعلی خان سدید السلطنه مینابی بندرعباسی، سفرنامه سدیدالسلطنه، «التدقیق فی سیر الطریق»، چاپ احمد اقتداری، نتهران ۱۳۶۲ش.
(۲۹) محمدبن جعفربن حیان معروف به شیخ انصاری، طبقات المحدثین با صبهان و الواردین علیها، چاپ عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، ‌ بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷م.
(۳۰) افشین عاطفی، بزرگان کاشان، قم ۱۳۸۱ش، ‌ ۲ج.
(۳۱) ‌حسین فرخ یار، آب انبار یادگاری از یادرفته، شهرستانهای کاشان، ‌آران و بیدگل، ‌ قم ۱۳۸۶ش.
(۳۲) اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، جلد ۶۰ (کاشان)، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳۳) حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ‌ ترجمۀ حسن‌بن عبدالمطلب قمی، چاپ سیدجلال الدین طهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۳۴) ابوالقاسم عبدالله کاشانی، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۵ش.
(۳۵) «کتابچۀ حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمؤمنین کاشان» نوشته شده به سال ۱۲۹۶ (از مجموعه ناصری)، در قم نامه: مجموعۀ‌ مقالات و متون دربارۀ قم، نگارش سیدحسین مدرسی طباطبایی، ‌ قم ۱۳۶۴ش.
(۳۶) پرویز کردوانی و امیرحسین غفاری، بررسی صنعت گلابگیری و اهمیت آن در بخش قمصر کاشان»، پژوهشهای جغرافیایی، شماره ۴۷، ‌ سال ۳۶، بهار ۱۳۸۳.
(۳۷) عبدالرحیم کلانتر ضرابی (سهیل کاشانی)، مرآه القاسان یا تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
(۳۹) مرکز آمار ایران، سرشملری عمومی نفوس و مسکن – ۱۳۸۵، نتایج تفصیلی کل کشور، سایت wwwSGIIR.
(۴۰) سیدحسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ‌ قم ۱۳۷۸ش.
(۴۱) محمد مهریار، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان ۱۳۸۲ش.
(۴۲) حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران ۱۳۷۴ش.
(۴۳) حسن نراقی، ‌ تاریخ اجتماعی کاشان، تهران ۱۳۶۵ش.
(۴۴) ادارۀ جغرافیایی ارتش، نقشۀ عملیات مشترک (زمینی)، مقیاس ۲۵۰۰۰۰÷۱، تهران ۱۳۶۲ش.
(۴۵) مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، نقشه کامل ایران امروز، مقیاس ۰۰۰/۶۰۰۰/۱/ ۱، تهران ۱۳۸۶ش.
(۴۶) محمدطاهر وحید قزوینی، عباسنامه یا شرح زندگانی ۲۲ ساله شاه عباس ثانی (۱۰۵۲-۱۰۷۳)، چاپ ابراهیم دهگان، اراک ۱۳۲۹ش.
(۴۷) NN Ambraseys and cp Melville, A history of Persian eartj quakes, Cambridge university press ۱۹۸۲.

۴ - پانویس

---