کعبه
کعبه، قبله و عبادتگاه مسلمانان، نماد توحید و مقدس‌ترین مکان بر روی زمین. کعبه را نخستين محل برای عبادت همگان و علامتی برای جهت دادن انسان به سوی خداوند به‌شمار آورده‌اند.
این بنا در مسجدالحرام در شهر مکه واقع شده است. مسلمانان باید رو به سوی کعبه، نماز بخوانند و حاجیان در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کنند. در حریم کعبه، کسی حق تعرض به انسان و حیوان را ندارد. امام علی(ع)، در کعبه متولد گردید.
مشهور عالمان شیعه، براساس روایات، تاریخ بنای اولیه کعبه را پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع) و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانسته‌اند. برخی عالمان، مخالف این نظریه بوده و بنای اولیه کعبه را توسط ابراهیم(ع) دانسته‌اند. پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، کعبه به جهت سیل ویران گردید. قریش آنرا به صورت کامل بازسازی کرد و سقف و ناودانی را برای اولین بار برای کعبه قرار داد. در سال ۶۴ و ۱۰۴۰ق تمام کعبه مورد بازسازی قرار گرفت. در دوره معاصر نیز کعبه مرمت گردید و سقف و ستون آن بازسازی شد.
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله برای رفتن بر روی سقف کعبه است. این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده می‌شود. کعبه دارای چهار رکن است که رکن حجر الاسود به جهت قرار گرفتن حَجَرالاسود در آن و آغاز طواف از آنجا، شهرت بیشتری دارد.
اهمیت و جایگاه
امام علی (ع):
خدا کعبه را برای اسلام نشان، و برای پناهندگان خانه امان ساخت».
شریعتی:
اینک کعبه است، در میانه گردابی، گردابی خروشان که چرخ می‌خورد و کعبه را طواف می‌کند. یک نقطه ثابت در وسط و جز او، همه متحرک در پیرامونش، دایره‌وار بر گردش. ثبوت ابدی و حرکت ابدی! آفتابی در میانه و بر گردش، هر یک، ستاره‌ای در فلک خویش، دایره‌وار بر گرد آفتاب.
کعبه را مقدس‌ترین و محترم‌ترین مکان بر روی زمین نخستين خانه توحید و وسیله هدایت جهانیان دانسته‌اند. قرآن آن را خانه‌ای مبارک خوانده دلیل آنرا وسیله بودن کعبه در هدایت، همبستگى، اتحاد، تقرب به خداوند و ... دانسته‌اند. شهید مطهری از متفکران معاصر شیعه معتقد بود براساس آیات قرآن، کعبه، خانه‌ای پربرکت و منشأ خیرات و برکات برای اهل توحید و مسلمانان است.
کعبه در مسجدالحرام در شهر مکه قرار دارد.
امام علی(ع) کعبه را پرچمی برای اسلام معرفی کرده و امام صادق(ع) نگاه به کعبه را عبادت دانسته و باور داشت مادامی که کعبه پابرجاست، دین پایدار خواهد بود. در حریم کعبه، کسی حق تعرض به انسان و حیوانات را ندارد.
کعبه را نماد توحید دانسته‌اند. اما با گذشت زمان از صورت معبد یکتاپرستانه به صورت بتکده درآمد. پیامبر اسلام پس از فتح مکه، بت‌های کعبه را از بین برد و برای شکستن بت‌ها بالای کعبه، علی(ع) را بر روی دوش خود قرار داد تا آنرا بشکند.
ناصرخسرو، متکلم و شاعر اسماعیلی در قصیده‌ای که بهترین‌های عالم هستی را برشمرده، کعبه را برترین بناها دانسته است.
برای کعبه و حج، مسئولیت‌های مختلفی میان اعراب جاهلی وجود داشت و پیامبر اسلام، پس از فتح مکه توسط سپاه اسلام، تنها دو مسئولیت را تأیید کرد؛ یکی سدانت کعبه و دیگری سقایت حاجیان.
| خداوند، انسان‌های پیشین از آدم تا آیندگان را با سنگ‌هایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان می‌رسانند، و نه نفعی دارند، ... این سنگ‌ها را خانه محترم خود و عامل پایداری مردم گردانید. کعبه را در سنگلاخ‌ترین مکان‌ها، بی‌گیاه‌ترین زمین‌ها، ... قرار داد. ... سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند، |
|---|
| و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود گردانند، تا مردم با عشق قلب‌ها، ... به مکه روی آورند، ... و گرداگرد کعبه، لا اله الا اللّه بر زبان جاری سازند، و در اطراف خانه، طواف کنند، و با موهای آشفته، و بدن‌های پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‌های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است درآورند، و با اصلاح نکردن موهای سر، قیافه خود را تغییر دهند، که آزمونی بزرگ، و امتحانی سخت، و آزمایشی آشکار برای پاکسازی و خالص شدن است. خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد. |
| گاهشمار کعبه | |
|---|---|
| سده ۲۰ پیش از میلاد | بنای کعبه توسط ابراهیم(ع) |
| حدود ۷۰۰ پیش از هجرت | نصب دری بر کعبه توسط حاکمی از یمن |
| عام‌الفیل | حمله ابرهه برای نابودی کعبه |
| عام‌الفیل | نابودی سپاه ابرهه با ابابیل |
| ۱۳ رجب ۳۰ عام‌الفیل | ولادت امام علی(ع) در کعبه |
| سال ۳۵ عام‌الفیل (پنج سال پیش از بعثت) | خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن توسط قریش |
| ۶۴ق | آسیب دیدن کعبه در جنگ بنی‌امیه و زبیریان |
| ۶۵ق | بازسازی کعبه توسط عبدالله بن زبیر و انجام تغییراتی در آن |
| ۷۳ق | بازسازی کعبه توسط حجاج و بازگرداندن آن به حالت پیش از بازسازی ابن‌زبیر |
| ۳۱۷ق | یورش قرمطیان به مکه و کندن حجرالاسود از کعبه و بردن آن. |
| ۳۳۹ق | برگرداندن حجرالاسود توسط قرمطیان در مقابل دریافت مبلغی فراوان |
| ۴۶۲ق | تبدیل طلای ناودان طلا و درِ کعبه به دینار توسط حاکم مکه به‌جهت مشکلات مالی |
| ۱۰۳۹ق و ۱۰۴۰ق | خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن |
| ۱۴۱۴ق و ۱۴۱۵ق | مرمت دیوارهای بیرونی کعبه |
| ۱۴۱۷ق | بازسازی ستون‌ها و سقف کعبه |
| ۱۳۹۴ش | سقوط جرثقیل در کنار کعبه و کشته شدن ۱۰۷ نفر از حاجیان. |
نامگذاری
- در علت نامگذاری خانه خدا به «کعبه» که قرآن نیز از این نام استفاده کرده، دو علت ذکر شده است:
- خانه خدا به شکل مربّع است و عرب این اسم را به خانه‌ای که چهار گوش باشد اطلاق می‌کند. این نام به جهت استفاده بسیار، برای خانه خدا، تعیین گردید.
- کعبه در لغت به معنای ارتفاع آمده است. بنای کعبه به‌جهت ارتفاع و بلندی که از سطح زمین دارد، به این نام خوانده شده است.
- از کعبه با نام «عتیق (آزاد)» نیز یاد شده است. از امام باقر(ع) در علت نامگذاری کعبه به عتیق پرسیدند و امام علت آنرا چنین دانست که آن، خانه‌ای است آزاد و رها از همه مردم و هیچ‌کس مالک و صاحب آن نیست.
- به کعبه، «بیت» نیز گفته می‌شود و در قرآن، از تعبیر «بیت» برای کعبه استفاده شده که از مشهورترین آنها، تعبیر بیت‌الله (خانه خدا) است. نام‌های دیگر در قرآن، البیت، البیت الحرام، البیت العتیق، «البیت المعمور» و «البیت المحرم» است.
- در زمان‌های بسیار قدیم، کعبه به نام‌های دیگری چون قادِس، ناذِر و القریة القدیمة نیز خوانده می‌شد.
قبله و حج
قبله اول مسلمانان، بیت‌المقدس بود تا اینکه در مدینه آیه‌ای نازل شد و دستور تغییر قبله به سوی کعبه داده شد و کعبه تبدیل به قبله مسلمانان گشت. بر هر مسلمان لازم است هنگام خواندن نماز، به سمت کعبه قرار بگیرد.
در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد.
معنویت کعبه
کعبه را قبله و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند به‌شمار آورده‌اند. ارزش کعبه را به این دانسته‌اند که به نام توحید ساخته شده و یک «ارزش اعتقادی بزرگ مافوق بشری دارد و آن اینکه به نام یک فکر ساخته شده: توحید، به دست یک انسان ساخته شده و او بنیانگذار توحید.»
اقبال لاهوری متفکر اسلامی، نیز به اصل توحید در مورد کعبه اشاره دارد:
| ره مده در کعبه ای پیر حرم اقبال را | هر زمان در آستین دارد خداوندی دگر |
محمدحسین غروی اصفهانی از فقیهان شیعه نیز چنین سروده:
| گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد | که در منای وفا ترک سر توانی کرد |
هانری کربن شرق‌شناس مشهور، در نوشته‌هایی به راز معنویت کعبه از نگاه مسلمانان پرداخته و جسم‌های این جهان را نشان و نقش‌گرفته از صورت‌های عالی در جهان دیگر می‌داند. او واقعیات این جهان را در حکم آینه‌ای دانسته که صورت‌هایی از نور را منعکس می‌کنند. او حج و مناسکی که در معبد کعبه انجام می‌گیرد را صورت‌دهنده جسم نوری زائر می‌داند که در ملکوتِ جسم وی تأثیر می‌گذارد.
در مورد کعبه آورده‌اند که صاحب خانه خداست و مردم، اهل خانه هستند. به همین دلیل، حاجی از هر کجا که آمده باشد، نماز را کامل می‌خواند. چرا که او مسافر نیست. سنایی، شاعر و عارف مسلمان قرن ششم هجری، انسان را به ترک تعلقات مادی دعوت می‌کند و معتقد است تا زمانی که انسان با خود بوده و خود را در نظر دارد، در کعبه نخواهد بود.
| « | حسن‌زاده آملی: «الهی! تن به سوی کعبه داشتن چه سودی دهد آن را که دل به سوی خداوند کعبه ندارد؟» | » |
بنای کعبه
روایات بسیاری، تاریخ بنای کعبه را پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع) و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانسته‌اند. مشهور عالمان شیعه نیز بنای کعبه را پیش از حضرت ابراهیم دانسته‌اند. این بنا تا زمان طوفان حضرت نوح باقی بود و سپس در طوفان از بین رفت. حضرت ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایه‌هایی که داشت، تجدید بنا کردند.
برخلاف این نظریه، علامه طباطبایی، بنای کعبه را توسط ابراهیم(ع) و نه پیش از آن، دانسته است.
غزالی:
اما طواف و سعی بدان ماند که بیچارگان به درگاه ملوک شوند و گِرد کوشکِ ملکِ همی گردند تا فرصت یابند که حاجتِ خویش را عرضه کنند و در میانِ سرای، همی شوند و همی آیند و کسی را جویند که ایشان را شفاعت کند و امید می‌دارند که مگر ناگاه چشمِ مَلِک برایشان افتد و به ایشان نظری کند.
محمدجواد مغنیه از مفسران معاصر شیعه، روایت‌های بنای کعبه قبل از آدم را خبر واحد دانسته و نمی‌پذیرد. او معتقد است مسئولیت و تکلیفی بر دانستن تاریخ بنای کعبه نداریم. شیخ طوسی نیز نظری در این مسئله نمی‌دهد و تنها به ذکر اختلافی بودن آن، اکتفا کرده است.
بازسازی‌های کعبه
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید. براساس برخی نقل‌ها، کعبه آتش گرفت و نابود شد. کعبه تا پیش از آن، دارای سقف نبود. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد. و سقفی برای کعبه بنا کرد و ناودانی نیز برای آن ساخت. دیوار کعبه، ساخته شده توسط حضرت ابراهیم را ۹ ذراع (حدود چهار متر و نیم) دانسته‌اند که در بازسازی، قریش، ارتفاع آنرا به ۱۸ ذراع (حدود ۹متر) رساند.
تخریب و بازسازی عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف
کعبه در سال ۶۴ق، در جنگ میان زبیریان با بنی‌امیه درگیر شدند و در این نبرد، کعبه، آسیب جدی دید. عبدالله بن زبیر با وجود مخالفتِ برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد. او در بازسازی، ارتفاع کعبه را به ۲۷ ذراع (حدود ۱۳ متر و نیم) رساند. در کعبه که توسط قریش حدود دو متر از زمین بالا برده شده بود، بر روی زمین قرار داد و برای کعبه دو سقف قرار دارد. ابن‌زبیر برای کعبه دو در گذاشت؛ یکی برای ورود و دیگری برای خروج. او کمی از حجر اسماعیل را به کعبه ملحق کرد و با دستان خود، حجر الاسود را در جایش قرار داد. پس از کشته‌شدن ابن‌زبیر، حجاج بن یوسف بسیاری از تغییرات ابن‌زبیر را به حالت قبل بازگرداند.
بازسازی در ۱۰۴۰ق
در سال ۱۰۳۹ق، سیل بزرگی در مکه جاری گردید. آب به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. در نهایت، دیوارهای باقیمانده را فرو ریختند و خانه خدا را از نو بنا کردند گزارش این سیل و تجدید بنای آن توسط ملا زین‌العابدین کاشانی از علمای شیعه در آن زمان، که خود در این بازسازی کارگری می‌کرده، در رساله کوچکی به نام «مُفَرِّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام» نوشته شده است.
بازسازی در دوره معاصر
پس از بنای مجدد کعبه در سال ۱۰۴۰ق، بر کلیت کعبه تنها تعمیر و ترمیم صورت گرفته است. مهم‌ترین این ترمیم‌ها، مرمتِ دیوارهای بیرونی کعبه بود که از سال ۱۴۱۴ق آغاز و تا سال ۱۴۱۵ق تمام گردید. طرح مرمت درون کعبه نیز در دهم محرم سال ۱۴۱۷ق و پس از مطالعات و بررسی، به مرحله اجرا درآمد. در این طرح، علاوه بر ترمیمِ بخش‌های مختلف در درون کعبه، ستون‌ها و سقفِ کعبه به‌صورت کامل برداشته و از نو تجدید گردید.
| تاریخچه بنا و بازسازی کعبه | ستون | سقف | در کعبه | دیوار کعبه | اندازه کعبه | ارتفاع دیوار کعبه |
|---|---|---|---|---|---|---|
| بنای حضرت ابراهیم | نداشت | نداشت | نداشت | ساخته شد | ـ | حدود ۴ متر و نیم. |
| بازسازی قریش پنج سال پیش از بعثت | شش ستون ساخته شد | ساخته شد | چند قرن پیش‌تر ساخته شده بود در این بازسازی حدود ۲ متر از سطح زمین بالا برده شد | کامل بازسازی شد | - | حدود ۹ متر |
| بازسازی عبدالله بن زبیر | شش ستون تبدیل به ۳ ستون گشت | کامل بازسازی شد و دو سقف برای کعبه ساخت | دو در برای کعبه ساخته شد و همچنین بر روی زمین قرار داده شد | کامل بازسازی شد | بزرگ‌تر شده و بخشی از حجر اسماعیل نیز در درون کعبه قرار داده شد | حدود ۱۳ متر و نیم |
| بازسازی حَجّاج | - | - | به حالت قبل (دو متر بالاتر از زمین) بازگشت و در دوم برداشته شد. | - | به حالت قبل از بازسازی ابن‌زبیر بازگشت | - |
| بازسازی در سال ۱۰۴۰ق | - | کامل بازسازی شد | - | کامل بازسازی شد | - | - |
| بازسازی دوران معاصر | کامل بازسازی شد | کامل بازسازی شد | تعویض شد | ترمیم | . | - |
بخش‌های بیرونی کعبه
حجر الاسود
حجرالاسود: سنگی مقدس و نصب شده بر دیوار کعبه که طواف از آن آغاز و بدان ختم می‌شود.
مستجار و ملتزم
مستجار، بخشی از دیوار غربی خانه خدا که در دیوار پشت کعبه قرار گرفته است. مستجار در نزدیکی رکن یمانی و روبه‌روی در خانه خدا قرار گرفته است. دیوار کعبه که برای فاطمه بنت اسد، مادر امام علی(ع) گشوده شد و او برای به دنیا آوردن علی(ع) وارد آن گشت، مستجار دانسته شده است.
ملتزم را در یک معنا، بخشی از دیوار کعبه میان حجر الاسود و در کعبه دانسته‌اند و در معنای دیگر، هم‌معنای مستجار استفاده شده است.
در کعبه
درِ کعبه بر دیوار شرقی کعبه واقع شده و در روایات شیعه به خواندن دعا در زمان رسیدن به آن، توصیه کرده‌اند.
شاذروان
شاذَروان برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه که جز در بخش حجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد. مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانسته‌اند که طواف کننده باید خارج از آن، طواف کند.
ناودان طلا
ناودانی از جنس طلا بر بالای دیوار شمالی کعبه که آب روی سقف را به محوطه حِجر اسماعیل می‌ریزد. به دعا زیر این ناودان توصیه شده و آن را مستجاب دانسته‌اند.
پرده کعبه
پوشاندن کعبه را از سنت‌هایی با سابقه طولانی و پر اهمیت دانسته‌اند که یکی از مناصب مهم در دوره جاهلی، پرده‌داری کعبه بود. پوشش کعبه، رنگ‌های مختلفی داشت؛ این پرده گاه با پارچه سفید، پارچه سبز و گاه زرد رنگ بود تا اینکه در عصر «الناصر عباسی» به رنگ سیاه در آمد و از آن به بعد به همین رنگ باقی ماند. پرده کعبه، بیشتر در مصر و شام آماده می‌شد و در موارد اندکی توسط برخی مناطق دیگر از جمله ایرانیان تهیه گردید. امروزه این پرده در کارگاهی در عربستان، آماده می‌گردد.
داخل کعبه
کعبه در ابتدای ساخت، سقف نداشت و در بازسازی توسط قریش در سال پنجم پیش از بعثت، سقفی برای آن قرار دادند و شش ستون در دو ردیف سه‌تایی برای آن ساختند. در بازسازی کعبه توسط ابن‌زبیر، شش ستون تبدیل به سه ستون گشت و امروزه نیز تنها سه ستون باقی است.
قریش برای کعبه یک سقف قرار داد، اما ابن‌زبیر در بازسازی، دو سقف برای کعبه قرار داد؛ زیرا در زمان وی کف کعبه هم‌سطح مسجد شده بود و فاصله کف تا سقف بسیار بود.
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله برای رفتن بر روی سقف کعبه است. این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده می‌شود. این در از طلا ساخته شده است.
از دوران‌های قدیم، قبائل، طوائف و پادشاهان، هدایایی را برای نصب در درون کعبه ارسال می‌کردند. همچنین چاهی در دورن کعبه وجود داشت که هدایا را در آن قرار می‌دادند. این چاه در بازسازی کعبه توسط قریش، از بین رفت.
ارکان کعبه
کعبه دارای چهار رکن است:
- رکن شرقی (رکن حجر الاسود): این رکن تقریباً به سمت مشرق و چاه زمزم قرار داشته و حجرالاسود در آن جای دارد. آغاز هر طواف از مقابل رکن حجرالاسود و پایانش نیز در مقابلِ همین رکن است.
- رکن شمالی یا عراقی: یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده و طواف‌کننده پس از آن به حِجر اسماعیل می‌رسد.
- رکن غربی یا شامی: رکن غربی یکی از زوایای کعبه است که در سمت مغرب واقع شده و طواف‌کننده پس از حِجر اسماعیل به آن می‌رسد.
- رکن جنوبی یا رکن یمانی: رکنی که مستجار در کنار آن قرار دارد. رکن یمانی یا جنوبی یکی از زوایای کعبه است که تقریبا به سمت جنوب و کشور یمن قرار دارد و حاجیان، در طواف، پس از آن به حجر الاسود می‌رسند.
رویدادهای مهم
ولادت امام علی(ع)
امام علی (ع) در داخل کعبه متولد شد. برخی منابع اهل‌سنت نیز این واقعه را گزارش کرده‌اند.
نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر(ص)
- همچنین ببینید: حجر الاسود
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد. در هنگام بازسازی، هر قبیله، خواستار نصب حجرالاسود بود. اختلاف شدت گرفت و سرانجام با پیشنهاد حضرت محمد(ص)، سنگ را در لباسی گذاشته، اطراف آن، به رؤسای قریش سپرده شد و چون به مکان آن رسیدند، پیامبر سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.
موارد دیگر
ابرهه، فرمانروای یمن در سال ۵۷۱م به قصد ویران ساختن کعبه، به مکه حمله کرد. هنگامی که بدان جا رسیدند، با معجزه الهی، پرندگانی از آسمان بر آنها، بارانی از سنگریزه فرو ریخته و سپاه ابرهه را نابود ساختند.
در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حصین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم در سال۶۴ق به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال با منجنیق به سپاه ابن‌زبیر حمله کردند که در این حمله، به کعبه آسیب جدی وارد شد.
در ذی‌الحجه سال ۳۱۷ق، قرمطیان به مکه یورش بردند. آنها حجرالاسود را از کعبه کندند و با خود بردند و در سال ۳۳۹ق در مقابل دریافت مبلغی، آن را به کعبه بازگرداندند.
کعبه در ادبیات فارسی
عبید زاکانی:
کسی وصال تو ای کعبه مراد نیافت
که باطنش به خرابات و ظاهرش باتوست
سعدی:
عبدالقادر گیلانی رحمة الله علیه را دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا نهاده همی گفت: ای خداوند ببخشای! وگر هر آینه مستوجب عقوبتم در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم.
| کعبهٔ دل، مسکن شیطان مکن | پاک کن این خانه که جای خداست |
حافظ:
| چون طهارت نَبُوَد کعبه و بتخانه یکیست | نَبُوَد خیر در آن خانه که عصمت نبود |
| کعبهٔ جانان اگرت آرزوست | در گذر از خود ره بسیار نیست |
| گر هوای کعبه داری از بیابان رو متاب | رنج باید برد اگر گنج فراوان بایدت |
حافظ:
| در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم | سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور |
سعدی:
| سعدی اگر طالبی راه رو و رنج بر | کعبه دیدار دوست صبر بیابان اوست |
| وصال کعبه میسر نمی‌شود سعدی | مگر که راه بیابان پرخطر گیرند |
نگارخانه
کعبه در میانه مسجد الحرام
پانویس
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ شریعتی، ، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ فعالی، درسنامه اسرار حج، ۱۳۹۰ش، ص۴۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۹.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه۹۶.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه۹۶.
- ↑ «»، سایت آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، تهران، ج۲۵، ص۶۳.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسير و بلاغ الإكسیر، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۹۳۷.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۰.
- ↑ فعالی، درسنامه اسرار حج، ۱۳۹۰ش، ص۵۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، تهران، ج۲۵، ص۶۳.
- ↑ شریعتی، «»، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ خرمشاهی «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌أبی‌طالب عليهم‌السلام، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ یزدانی، «حج در آینه شعر فارسی»، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۹۲، ص۲۹۲.
- ↑ سجادی، «ابراهیم خلیل(ع)»، ص۴۹۹.
- ↑ «، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ ابن‌کثیر، البداية و النهاية، ۱۴۰۷ق، ج۱۲، ص۹۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «»، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ ، عصر ایران.
- ↑ سوره مائده، آیه۹۵.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۷۱۸
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۳۷.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن»، ص۳۷.
- ↑ سوره حج، آیه۲۹.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸۹.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قٰرآن»، ص۳۸.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۴۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه۲۹.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۴۰.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه۳۷.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ امام خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۴.
- ↑ انصاریان، حج در آینه عرفان، ۱۳۸۶ش، ص۲۰..
- ↑ اقبال لاهوری، »، سایت گنجور.
- ↑ انصاریان، حج در آیینه عرفان، ۱۳۸۶ش، ص۲۱.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۲)»، ص۵۸.
- ↑ رفیعی، «»، سایت زیتون
- ↑ یزدانی، «حج در آینه شعر فارسی»، ص۱۳۲.
- ↑ «»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ امام، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، ص۶۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ امام، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، ص۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۱، ص۴۶۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۸، ص۲۵۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۰.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۳۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۳۰-۱۳۳.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۴۰-۱۴۲.
- ↑ امین کردی، «»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۴۳.
- ↑ شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، پاورقی ص۳۵۵.
- ↑ »، پایگاه امام علی(ع).
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۰ش، ج۱۰، ص۱۸۸.
- ↑ عاملی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص ۴۰۶.
- ↑ «»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ صدوق، من لايحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۳۱-۵۳۲.
- ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی ـ مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۳.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ منتظری، احکام و مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۵۲.
- ↑ غفاری، راهنمای حرمین شریفین، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۸.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۰۷.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۶.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ «»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ الشریف، «»، سایت موضوع.
- ↑ «»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۸۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ۱۳۸۳ش، ص۳۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۹.
- ↑ مروّج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵
- ↑ حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۹۳.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۴۸۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۲–۳۴۵
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۱۱، ص۶۳۴.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲.
- ↑ شجاعی، «کعبه در آیینه شعر»، ص۱۱۸.
- ↑ سعدی، ، سایت گنجور.
- ↑ پروین اعتصامی، «» سایت گنجور.
- ↑ حافظ، «»، سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، ، سایت گنجور.
- ↑ شاه نعمت‌الله ولی، ، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، ، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، ، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، ، سایت گنجور.
منابع
- ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابی‌الفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، ۱۹۹۷م.
- ابن‌منظور، لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- اقبال لاهوری، محمد، «»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- «»،سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- امام خمینی، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- امام، سید جلال، «»، معرفت، ش۱۱۴، ۱۳۸۶ش.
- امین کردی، عبیدالله، «»، میقات حج، ش۳۶، ۱۳۸۰ش.
- «»، سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- انصاریان، حسین، «»، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- «»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بلاغی، عبدالحجت، حجة التفاسير و بلاغ الإكسیر، قم، حکمت، ۱۳۸۶ق.
- پروین اعتصامی، «» سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «»، میقات حج، ش۱، ۱۳۷۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- حافظ، «»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، مصر، دارالحرمین، ۱۴۱۷ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۶ش.
- «»، پایگاه امام علی(ع)، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- رفیعی، سید جواد، «»، سایت زیتون، تاریخ درج مطلب: ۱۷مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، «»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، «»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر۱۴۰۱ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شاه نعمت‌الله ولی، «»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شجاعی، محمد، «»، میقات حج، ش۱۵، فروردین ۱۳۷۵ش.
- شراب، محمدحسین، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، مترجم: محمدرضا نعمتی، حمیدرضا شیخی، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۳ش
- شریعتی، علی «»، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شریعتی، علی، ، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شارح سیدمحمد کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: آقابزرگ تهرانی، تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاءالتراث، ۱۴۱۶ق.
- صبری باشا، ایوب، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب ترجمه: ماجده معروف، حسين مجيب المصری، عبدالغزيز عوض، قاهره، دارالآفاق العربية، ٢٠٠٤م.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله، مکه در بستر تاریخ، قم، مرکز جهانی علوم انسانی، ۱۳۸۶ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۸م.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- عاملی، سید محمدحسین ترحینی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دارالفقه ۱۴۲۷ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- عطار، ، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- غزالی، ابوحامد محمد، کیمیای سعادت، تصحیح: حسین خدیوجم، تهران، کتیبه، ۱۳۸۰ش.
- غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، بی‌جا، اسوه، ۱۳۷۰ش.
- فعالی، محمدتقی، درسنامه اسرار حج، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۲»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۷، آبان ۱۳۴۷ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۳»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۸، فروردین ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مروج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مطهری، مرتضی،مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی‌تا.
- الشریف، عبدالرحیم، «»، سایت موضوع، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام و مناسک حج، قم، نشر سایه، ۱۴۲۸ق.
- موسوی شاهرودی، سیدمرتضی، تهران، جامع الفتاوی مناسک حج، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۴۲۸ق.
- یزدانی، خلیل‌الله، «»، میقات حج، ش۱۶، ۱۳۷۵ش.