رزامیهرَزّامیه، فرقه‌ای از غالیان شیعه و شاخه‌ای از فرقۀ راوندیه است. ۱ - انتساب فرقه رزامیهاین فرقه، که منتسب به رزّام بن سابق/ سایق است، [۱]
سعد بن عبداللّه ابی‌خلف الاشعری القمی، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۶۵، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۰ش.
[۲]
مقریزی، المواعظ الاعتبار فی ذکر الخطط و الاثار، ج۴، جزءاول، ص۴۲۶، چاپ ایمن فواد سید، لندن ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
در دوران ابومسلم خراسانی (متوفی ۱۳۷) در خراسان و در منطقۀ مرو و هرات ظهور کرد. [۳]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
[۴]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۷، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
[۵]
احمد بن یحیی بن المرتضی، کتاب المیته و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۳۱، چاپ محمدجواد مشکور، دمشق ۱۹۸۸.
۲ - نحوه پیدایش رزامیههنگامی که ابوجعفر منصور (حک: ۱۳۶ـ۱۵۸) دستور کشتن راوندیان را داد، رزام جان به در برد و بعدها پیروانی یافت و فرقۀ رزّامیه را پدید آورد که به جنبشی مخفی بدل گردید؛ [۷]
عبدالمنعم ماجد، العصر العباسی الاول، ج۱، ص۷۱، القرن الذهبی فی تاریخ الخلفاء العباسی، التاریخ السیاسی، قاهره ۱۹۸۴.
از این‌رو، رزّامیه را منشعب از راوندیه دانسته‌اند که مذهب هر دو در اصل کِیسانیه بوده است. [۸]
سعد بن عبداللّه ابی‌خلف الاشعری القمی، کتاب المقالات والفرق، ج۱، ص۶۵، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۰ش.
[۹]
امام ابی‌الحسن علی بن اسمعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۲۱، چاپ هلموت ریتر، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۰]
نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
۳ - اعتقادات رزامیهمهمترین وجه اعتقادی رزّامیه افراط در مقام ابومسلم خراسانی دانسته شده است. به اعتقاد آنان، امامت از علی علیه‌السلام به فرزندش محمد بن حنفیه و سپس به فرزند او ابوهاشم عبداللّه منتقل شده و پس از آن با چند واسطه به ابومسلم رسیده است. [۱۱]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
[۱۲]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۱۳]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۷ـ۲۴۸، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
[۱۴]
ابوحاتم رازی، گرایشها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۵، قم، ۱۳۸۲.
با وجود این، بسیاری از پیروان این فرقه به مرگ ابومسلم معتقد بودند، مگر گروهی از آنان به نام ابومسلمیه که اعتقاد داشتند ابومسلم نمرده بلکه روح خدا در او حلول کرده است و باید در انتظار ظهور او بود.
۳.۱ - توجیه کشته نشدن ابومسلماین گروه در توجیه اعتقاد خود می‌گفتند کسی را که ابوجعفر منصور به قتل رساند، ابومسلم نبود بلکه شیطانی بود که به صورت او درآمده بود. ابومسلمیه همچنین معتقد بودند که وی برتر از جبرئیل و میکائیل و دیگر فرشتگان است [۱۵]
امام ابی‌الحسن علی بن اسمعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ هلموت ریتر، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۶]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
[۱۷]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
و به سبب حلول روح خدا در او بود که توانست بر بنی‌امیه غلبه کند. [۱۸]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۷، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
این گروه به برکوکیه نیز معروف‌اند. [۱۹]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
به سبب همین اعتقاد غلوآمیز دربارۀ ابومسلم، رزّامیه را از جمله مذاهب حلولیه برشمرده‌اند. [۲۰]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
[۲۱]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی‌الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۲۲]
احمد بن یحیی بن المرتضی، کتاب المیته و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۳۱، چاپ محمدجواد مشکور، دمشق ۱۹۸۸.
نسب‌شناسان [۲۳]
سمعانی، احتساب، ج۳، ص۵۹، (چاپ اختصارات).
[۲۴]
عزالدین ابن‌الاثیر الجزری، اللباب فی تهذیب الانسان، ج۲، ص۲۳، بیروت، ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
همچنین از فردی به نام رزّام بن ابی‌رزم مُطَوَّعی سخن گفته‌اند که با عبداللّه بن مبارک مروزی (متوفی ۱۸۱ یا ۱۸۲) جنگید و دو سال پیش از او کشته شد.
۳.۲ - اعتقاد رزامیه به تناسخ ارواحبراساس برخی منابع، رزّامیه همچنین معتقد به تناسخ ارواح بودند [۲۵]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۸، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
و برخی محرّمات را حلال می‌دانستند. [۲۶]
امام ابی‌الحسن علی بن اسمعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ریتر، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۷]
سمعانی، احتساب، ج۳، ص۵۹، (چاپ اختصارات).
۴ - گرایش ابومسلم به رزامیهگفته می‌شود خود ابومسلم نیز، اگرچه در ابتدا پیرو کیسانیه بود، به رزّامیه معتقد شد. [۲۸]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۷، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
[۲۹]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۹، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
۵ - انشعاب مقنعیه از رزامیهعدهای فرقۀ مُقَنَّعیه یا مُبَیِّضه را از انشعابات رزّامیه دانسته‌اند. مقنّعیه، یا همان مبیّضه ماوراءالنهر ، پیرو فردی به نام مقنّع از اهالی مرو بودند که ابتدا پیرو رزّامیه بود و سپس ادعای الوهیت کرد. او با مخفی کردن خود از مردم، آنان را فریب می‌داد و چهارده سال توانست به کار خود ادامه دهد. ۵.۱ - اعتقادات مقنعوی می‌گفت خدا یک بار به صورت آدم، سپس به صورت تک‌تک پیامبران ، پس از آن به صورت علی و سپس فرزندانش و بعد از آن به صورت ابومسلم و اکنون به صورت خودِ او (مقنّع) ظاهر شده است. [۳۰]
عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۵۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا).
[۳۱]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
مقنّع محرّمات را برای پیروان خود حلال کرد و نماز و روزه و تمامی فرایض را از ایشان برداشت. [۳۲]
ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۵.۲ - نظر شهرستانی در مورد مقنعیهشهرستانی [۳۳]
محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۸، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
این فرقه را گروهی از خرّمیه به شمار آورده است که فرایض را انجام نمی‌دادند و دین را فقط معرفت امام می‌دانستند.
[۳۴]
نوبختی، فرق‌الشیعة، ج۱، ص۴۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
۶ - فهرست منابع(۱) عزالدین ابن‌الاثیر الجزری، اللباب فی تهذیب الانسان، بیروت، ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲) امام ابی‌الحسن علی بن اسمعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ هلموت ریتر، ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۳) سعد بن عبداللّه ابی‌خلف الاشعری القمی، کتاب المقالات والفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۰ش. (۴)) ابی‌المظفر الاسفراینی، التبصیر فی الدین و التمییز الفرقة الناحیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۵) عبدالقاهر طاهر بن بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت (بی‌تا). (۶) ابوحاتم رازی، گرایشها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، قم، ۱۳۸۲. (۷) سمعانی، احتساب، (چاپ اختصارات). (۸) محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸. (۹) طبری، تاریخ (بیروت). (۱۰) عبدالمنعم ماجد، العصر العباسی الاول، القرن الذهبی فی تاریخ الخلفاء العباسی، التاریخ السیاسی، قاهره ۱۹۸۴. (۱۱) احمد بن یحیی بن المرتضی، کتاب المیته و الامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، دمشق ۱۹۸۸. (۱۲) مقریزی، المواعظ الاعتبار فی ذکر الخطط و الاثار، چاپ ایمن فواد سید، لندن ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۳) نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. ۷ - پانویس
۸ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «رَزّامیه»، شماره۵۹۶۱. |