حلولیهحُلولیه، عنوانی عام است برای فرقه‌های معتقد به حلول خدا در برخی انسانها است. فهرست مندرجات۲ - فرقه‌های حلولیه ۳ - حلولیه در منابع سنی ۴ - مهم‌ترین فرقه‌های حلولیه در منابع اهل‌سنّت ۴.۱ - سَبَئیه ۴.۲ - بیانیه ۴.۳ - جناحیه ۴.۴ - خطّابیه ۴.۵ - ربیعیه و عَمْرویه و مُفَضَّلیه ۴.۶ - معمریه ۴.۷ - مُقَنَّعیه یا مُبَیِّضه ۴.۸ - ابومسلمیه ۴.۹ - برکوکیه ۴.۱۰ - شریعیه و نُمَیریه ۴.۱۱ - پیروان محمدبن علی شلمغانی ۴.۱۲ - حُلمانیه ۴.۱۳ - حلاجیه ۵ - فرقه‌های مهم دیگری از حلولیه ۵.۱ - اسحاقیه ۵.۲ - بزیغیه ۵.۳ - بشیریه ۵.۴ - ذمیه ۵.۵ - مخمسه ۵.۶ - نصیریه ۵.۷ - خابطیه ۶ - مصادیق حلولیه ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - معنای عام حلولیهدر معنایی عام‌تر، حلولیه بر انتقال یا حلول روح از جسمی به جسم دیگر نیز دلالت می‌کند. در کتابهای ملل و نحل متقدم شیعه و سنّی ، نظیر فرق‌الشیعة حسن بن موسی نوبختی (زنده در قرن سوم)، المقالات و الفرق سعد بن عبداللّه اشعری (متوفی ۳۰۱) و مقالات الاسلامیین علی بن اسماعیل اشعری (متوفی ۳۲۴)، واژه حلولیه به‌کار نرفته است و از اواخر قرن چهارم این واژه در منابع ملل و نحل اهل سنت مشاهده می‌شود. ۲ - فرقه‌های حلولیهعام بودن عنوان حلولیه موجب شده است که در این منابع بر سر تعیین تعداد دقیق و مصادیق فرقه‌های حلولیه و تقسیم‌بندی و نحوه بیان نام‌های آنها، اختلافاتی پدید آید. ابوالحسین محمدبن احمد مَلَطی شافعی (متوفی ۳۷۷) در التنبیه و الرّد علی أهل الأهواء و البِدَع، حلولیه را از رافضیان، و رافضه را مشتمل بر هجده فرقه دانسته و در این میان، به‌گونه‌ای مبهم، کمابیش شش فرقه را، صریحآ یا تلویحآ، از حلولیه برشمرده است. [۱]
محمد بن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹) در باب چهارم از الفَرْق بین الفِرَق ــکه در آن فرقه‌های منتسب به اسلام، اما خارج از دایره اسلام، را معرفی کرده ــ فصلی را به حلولیه اختصاص داده و تعداد فرقه‌های حلولیه را فی‌الجمله ده تا دانسته و آنها را نام برده است. [۲]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
ابوالمظفر شهفور بن طاهر اسفراینی (متوفی ۴۷۱) در التبصیر فی‌الدین، تقریبآ طریق بغدادی را پیموده، هرچند تقسیم‌بندی او را با بیانی دیگر آورده است. [۳]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۵ـ۷۶، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۳ - حلولیه در منابع سنیعنوان حلولیه در منابع سنّی عمومآ برای اشاره به فرقه‌هایی (به‌ویژه غالیان) به کار رفته است که به حلول خدا در جسم پیشوایانشان معتقد بوده‌اند. بغدادی در جایی دیگر از الفرق بین‌الفرق، [۴]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۲۶، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
حلولیه را گروهی از مشبّهه برشمرده و آن را چنین تعریف کرده است: کسانی که به حلول خدا در امامان و پیشوایان فرق معتقدند و ازاین‌رو آنان را می‌پرستند (برای شاهدی دیگر بر ارتباط نزدیک حلولیه و غالیان به این منبع رجوع کنید. [۵]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدبن فتح‌اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
به‌علاوه، در منابع شیعه و سنّی فرقه‌های متعدد دیگری معرفی شده‌اند که اعتقادات منسوب به آنها با تعریف حلولیه ــ آن‌گونه که بغدادی ذکر کرده ــ منطبق است، بی‌آنکه به حلولی بودن آنها تصریح شده یا در تقسیمات مربوط به حلولیه قرار گرفته باشند.۴ - مهم‌ترین فرقه‌های حلولیه در منابع اهلسنّتمهمترین فرقه‌هایی که در منابع اهل‌سنت از حلولیه دانسته شده‌اند، عبارت‌اند از: ۴.۱ - سَبَئیهسَبَئیه، پیروان عبداللّه بن سبا، که معتقد بودند روح خدا در علی علیه‌السلام حلول کرده و او خداست. [۶]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۷]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۱، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۲ - بیانیهبیانیه، از شاخه‌های کیسانیه و پیروان بیان بن سمعان تمیمی (مقتول در ۱۱۹)، که به حلول و گردش روح خدا در پیامبران، علی علیه‌السلام، محمد بن حنفیه و پسرش ابوهاشم عبداللّه و در نهایت بیان بن سمعان معتقد بودند و ازاین‌رو مدعی‌الوهیت وی شدند. [۸]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۹]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۳ - جناحیهجناحیه، که گروهی از آنان مدعی بودند روح خدا در علی علیه‌السلام و فرزندانش حلول کرده و سرانجام به معاویة بن عبداللّه بن جعفر بن ابی‌طالب منتقل شده است. [۱۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۱۱]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۳، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۴ - خطّابیهخطّابیه، پیروان ابوالخطاب اسدی که به الوهیت او و امام علی علیه‌السلام تا امام صادق علیه‌السلام معتقد بودند. [۱۲]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، ج۱، ص۲۴۷، الفرق بین‌الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۱۳]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، ج۱، ص۲۵۵، الفرق بین‌الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۱۴]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۱۵]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۴.۵ - ربیعیه و عَمْرویه و مُفَضَّلیهربیعیه و عَمْرویه و مُفَضَّلیه، از شاخه‌های خطّابیه، که به‌ترتیب پیروان ابوربیع و عمرو بن بیان عِجْلی و مُفَضَّل صِیَرفی بودند و به الوهیت امام صادق علیه‌السلام اعتقاد داشتند. [۱۶]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۶ - معمریهمُعَمَّریه، از شاخه‌های خطّابیه، که علاوه بر ابوالخطاب فردی به نام معمر را خدا می‌دانستند و می‌پرستیدند. [۱۷]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۱۸]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۴.۷ - مُقَنَّعیه یا مُبَیِّضهمُقَنَّعیه یا مُبَیِّضه، از شاخه‌های رزّامیه در ماوراءالنهر که پیشوایشان، مشهور به مقنّع خراسانی، مدعی‌الوهیت بود. [۱۹]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۲۰]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۸ - ابومسلمیهابومسلمیه، از شاخه‌های رزّامیه، که به امامت ابومسلم خراسانی و حلول روح خدا در او اعتقاد داشتند. [۲۱]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۲۲]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۲۳]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۴.۹ - برکوکیهبَرکوکیه، گروهی از ابومسلمیه که در مرو و هرات می‌زیستند. [۲۴]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
۴.۱۰ - شریعیه و نُمَیریهشریعیه و نُمَیریه، به ترتیب پیروان فردی به نام شریعی و جانشینش نمیری، که مدعی بودند خدا در جسم پنج تن (آل‌عبا) حلول کرده است و نیز مدعی‌الوهیت امام صادق علیه‌السلام و خودشان بودند. [۲۵]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۲۶]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۲۷]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۴.۱۱ - پیروان محمدبن علی شلمغانیپیروان محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن ابی‌العذافر/ العزاقر، که مدعی حلول روح خدا در خودش بود. [۲۸]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۶۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۲۹]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۹، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۱۲ - حُلمانیهحُلمانیه، فرقه متعلق به جریان صوفیه و پیروان ابوحلمان دمشقی، که به حلول خدا در افراد زیبارو اعتقاد داشتند و هرگاه صورتی زیبا می‌دیدند بر آن سجده می‌کردند. [۳۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۳۱]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۴.۱۳ - حلاجیهحلاجیه، فرقه متعلق به جریان صوفیه و پیروان حسین بن منصور حلّاج، که معتقد به حلول روح خدا در او بودند. [۳۲]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۳۳]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۷، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۵ - فرقه‌های مهم دیگری از حلولیهبرخی از مهم‌ترین فرقه‌هایی که باتوجه به اعتقاداتشان می‌توان آنها را از حلولیه شمرد عبارت‌اند از: ۵.۱ - اسحاقیهاسحاقیه، از شاخه‌های کیسانیه، پیروان اسحاق بن عمر، که به حلول خدا در حضرت علی و امامان معتقد بودند. [۳۴]
محمدبن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان‌الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ج۱، ص۵۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۵]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۶۹، چاپ محمدبن فتح‌اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۵.۲ - بزیغیهبَزیغیه، از فرق خطابیه، پیروان بزیغ بن موسی، که امام صادق علیه‌السلام را خدا می‌دانستند. [۳۶]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۳۷]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
۵.۳ - بشیریهبشیریه، پیروان محمد بن بشیر کوفی، که معتقد بودند حضرت محمد پروردگاری است که در جسم افراد منتسب به او حلول می‌کند. [۳۸]
حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، ص۸۳، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
[۳۹]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب‌المقالات و الفرق، ص۶۰، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش.
۵.۴ - ذمیهذمیه، که قائل به الوهیت امام علی بودند و حضرت محمد را بنده او می‌دانستند. [۴۰]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۵۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۴۱]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۴۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، ج۱، ص۱۵۶، چاپ محمدبن فتح‌اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۵.۵ - مخمسهمخمِّسه، که به یک معنا گروهی از پیروان ابوالخطاب بودند که می‌پنداشتند خدا در صورت پنج‌تن (آل‌عبا) ظاهر شده است. [۴۳]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب‌المقالات و الفرق، ص۵۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش.
۵.۶ - نصیریهنُصَیْریه، که عقیده داشتند خدا گاهی در حضرت علی حلول کرده است، از جمله هنگام کندن درِ خیبر. [۴۴]
محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق‌المسلمین و المشرکین، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، چاپ عبدالرؤوف سعد و مصطفی هواری، قاهره ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۴۵]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۸ـ ۱۶۹، چاپ محمدبن فتح‌اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
۵.۷ - خابطیهخابِطیه، فرقه منسوب به احمد بن خابط، از قَدَریه و از پیروان نظّام معتزلی، که به همراه فضل حَدَثی معتقد بودند که عالَم، دو پروردگار و دو خالق دارد: خدا و عیسی بن مریم علیه‌السلام. [۴۶]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۲۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۴۷]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، ج۱، ص۲۷۷، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره.
[۴۸]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، ج۱، ص۸۲، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۶ - مصادیق حلولیههمچنین براساس گزارش‌های متقدم و متأخر درباره اعتقادات فرق این فرقه‌ها نیز از مصادیق حلولیه به شمار می‌آیند: حروفیه، پَسیخانیه و بِکتاشیه، که گرایش صوفیانه دارند؛ و اهل حق، بهمنیه، سالمیه، سلمانیه، فواتیه، قزلباشیه و کاکائیه. ۷ - فهرست منابع(۱) محمدبن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان‌الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ش. (۲) شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۳) سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب‌المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش. (۴) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. (۵) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره. (۶) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، چاپ محمدبن فتح‌اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۷) محمد بن عمر فخررازی، اعتقادات فرق‌المسلمین و المشرکین، چاپ عبدالرؤوف سعد و مصطفی هواری، قاهره ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸. (۸) محمدجواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد ۱۳۶۸ش. (۹) محمد بن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۰) حسن بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعه، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلولیه»، شماره۶۴۷۳. رده‌های این صفحه : حلولیه | فرق و مذاهب
|