ذمیهذَمّیه، فرقه‌ای از غالیان شیعه در حدود قرن دوم، که به الوهیت علی بن ابی‌طالب قائل بودند. فهرست مندرجات۲ - وجه تسمیه ۳ - نظر مقریزی در اعتقادات فرقه ذمیه ۴ - صاحب فرقه ذمیه وارتباط آنها با فرق دیگر ۴.۱ - نظر شهرستانی درباره صاحب فرقه ذمیه ۴.۲ - نظر اشعری قمی درباره صاحب فرقه ذمیه ۴.۳ - نظر صحیح‌تر درباره صاحب فرقه ذمیه ۵ - انشعابات فرقه ذمیه ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - اعتقادات فرقه ذمیهاگرچه منابع در ذکر جزئیات اعتقادات این فرقه اختلافاتی دارند، همگی متفق‌اند که ذمّیه نوعی الوهیت به علی بن ابی‌طالب نسبت داده‌اند. ۲ - وجه تسمیهدربارۀ وجه تسمیه این فرقه گفته‌اند که به اعتقاد آنان محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم از سوی علی علیه‌السلام مبعوث شد تا مردم را به سوی او دعوت کند، اما حضرت محمد مردم را به سوی خود خواند (یا مدعی رسالت از سوی الاهی دیگر شد و از این‌رو ایشان را ذم و نکوهش کردند و ذمّیه نام گرفتند. [۱]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۱، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، بی‌تا.
[۲]
ابوالمظفر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد زاهدبن الحسن الکوثری، (قاهره) ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۳]
عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۹۳، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
[۴]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۴، جزء۱، ص۴۲۶، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
۳ - نظر مقریزی در اعتقادات فرقه ذمیهمقریزی گفته است به اعتقاد آنان، خود علی علیه‌السلام پیامبری از جانب خدا بوده است. گروههای دیگری نیز به این نام خوانده شده‌اند: بَهشَمیه، پیروان ابوهاشم جُبّائی، به سبب اعتقادشان به استحقاق ذمّ بدون انجام فعل قبیح [۵]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۸۵، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، بی‌تا.
[۶]
ابوالمظفر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۵۳، چاپ محمد زاهد بن الحسن الکوثری، (قاهره) ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
و برخی از مُرجِئه. [۷]
مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۴۵، چاپ کلمان هوار، تهران ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲.
۴ - صاحب فرقه ذمیه وارتباط آنها با فرق دیگردر منابع، دربارۀ صاحب فرقۀ ذمّیه و ارتباط این فرقه با فِرَق دیگر به‌ویژه عَلبائیه/ عُلبائیه اختلاف هست. ابوالمنظر اسفراینی [۸]
ابوالمظفر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۷۵، چاپ محمد زاهدبن الحسن الکوثری، (قاهره) ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
ذمّیه را از جمله غرابیه، از دیگر غلات شیعه، دانسته است.
۴.۱ - نظر شهرستانی درباره صاحب فرقه ذمیهشهرستانی [۹]
عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۹۳، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
ذمّیه را نام دیگری برای فرقه علبائیه دانسته که آنان را پیروان علباء بن ذَرّاع دَرّاع دوسی (یا اسدی) به شمار آورده است؛ [۱۰]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۴، جزء۱، ص۴۲۶، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
علبائیه را گروهی از ذمّیه خوانده است.
۴.۲ - نظر اشعری قمی درباره صاحب فرقه ذمیهاما، اشعری قمی [۱۱]
سعد بن عبداللّه اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۵۹ـ۶۰، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۲ش.
بدون ذکر نام ذمّیه، عقایدی شبیه آنان را برای علبائیه برشمرده و آنان را به بَشّار شَعیری، غالی قرن دوم، نسبت داده است.
۴.۳ - نظر صحیح‌تر درباره صاحب فرقه ذمیهدر مجموع، باتوجه به این‌که کشّی در رجال خود [۱۲]
محمد بن عمرو کشی، اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی، ج۱، ص۱۷۱، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۱۳]
محمد بن عمرو کشی، اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
احادیثی را نقل کرده که براساس آنها امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بهشت را برای فردی به نام علباء بن دراع اسدی ــ که به احتمال زیاد همین علباء مورد بحث است ــ ضمانت کرده‌اند و از سویی در جایی دیگر از همان کتاب [۱۴]
محمد بن عمرو کشی، اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی، ج۱، ص۳۰۵، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش
[۱۵]
محمد بن عمرو کشی، اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی، ج۱، ص۳۹۸-۴۰۱، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
احادیثی آورده که براساس آنها امام صادق علیه‌السلام بشّار شعیری را غالی و مشرک خوانده و از او با تعابیری بسیار مذمت‌آمیز یاد کرده و او را گمراه‌کننده شیعیان خوانده است، به نظر می‌رسد پذیرفتن بشّار شعیری به عنوان صاحب فرقه ذمّیه صحیح‌تر است.
برخی منابع، با آن‌که نامی از ذمّیه نبرده‌اند، در ضمنِ فرقه‌های غالی شیعه و گاهی با نامهای دیگر از اعتقادات این فرقه سخن گفته‌اند . [۱۶]
ابوحاتم رازی، گرایش‌ها و مذاهب اسلام در سه قرن نخست هجری، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه علی آقانوری، قم ۱۳۸۲.
[۱۷]
ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ص۱۴، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۸]
مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۲۵۸.
۵ - انشعابات فرقه ذمیهشهرستانی، [۱۹]
عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸.
ضمن یکی دانستن ذمّیه و علبائیه، سه گروه را منشعب از آنان دانسته است: عینیه، که به الوهیت علی و محمد معتقد بودند اما علی را مقدّم می‌داشتند؛ میمیه، که آنان نیز به الوهیت هر دو قائل بودند اما حضرت محمد را در الوهیت مقدّم می‌شمردند؛ [۲۰]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۴، جزء۱، ص۴۲۶، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
گروهی که به الوهیت اصحاب کساء اعتقاد داشتند و پنج تن را امر واحدی می‌دانستند که روح الاهی در همۀ آنان به‌طور برابر حلول کرده است.
ابوالحسن اشعری [۲۱]
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ص۱۴ـ۱۵.
اعتقاد گروه سوم را به اصحاب شریعی (اصحاب ابومحمدحسن شریعی، از غلات حلولیه) نسبت داده و ابوحاتم رازی ابوحاتم رازی، گرایش‌ها و مذاهب اسلام در سه قرن نخست هجری، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه علی آقانوری، قم ۱۳۸۲. آنان را مخمّسه نامیده است. [۲۲]
احمد بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۴، جزء۱، ص۴۲۶، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴.
گروه دوم و سوم را در شمار علیانیه، پیروان عُلَیّان‌بن ذِراع سَدوسی، یاد کرده است.
۶ - فهرست منابع(۱) ابوالمظفراسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمدزاهد بن الحسن الکوثری، (قاهره) ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۲) ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۳) سعد بن عبداللّه اشعری قمی، المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۲ش. (۴) عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت. (۵) ابوحاتم رازی، گرایش‌ها و مذاهب اسلام در سه قرن نخست هجری، ترجمه علی آقانوری، قم ۱۳۸۲. (۶) عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/۱۹۴۸. (۷) محمد بن عمرو کشی، اختیار معرفه الرجال معروف به رجال الکشی، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۸) مطهر بن طاهر مقدسی، البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، تهران ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲. (۹) احمد بن علی مقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴، ج۴، ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۰) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ذمیه»، شماره۵۴۸۴. رده‌های این صفحه : غالیان | فرق و مذاهب
|