خاندان بنوموسیبنوموسی، سه برادر به نام‌های محمد، احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر، از برجسته‌ترین دانشمندان و مهندسان کشور ایرانی قرن سوم هجری بوده‌اند. فهرست مندرجات۲ - پدر خاندان بنوموسی ۳ - سرگذشت برادران بنوموسی ۴ - فعالیت‌های برادران بنوموسی ۵ - شهرت برادران بنوموسی ۶ - تحقیق در مورد اصحاب کهف ۷ - درگذشت بنوموسی ۸ - مهمترین اثر بنوموسی ۹ - تحقیقات درباره کتاب الحیل ۱۰ - دستاوردهای علمی بنوموسی ۱۱ - دیدگاه ابوریحان بیرونی ۱۲ - تعیین اندازه محیط زمین ۱۳ - روش تحقیقی بنوموسی ۱۴ - سهم بنوموسی در هندسه ۱۵ - تألیفات برادران بنوموسی ۱۵.۱ - آثار نایافته ۱۵.۲ - آثار موجود ۱۵.۲.۱ - کتاب معرفة مساحة الاشکال ۱۵.۲.۲ - رؤیة الهلال علی رأی ابی جعفر ۱۵.۲.۳ - مقدمه کتاب المخروطات ۱۵.۲.۴ - کتاب الدرجات فی طبایع البروج ۱۵.۲.۵ - الآلة التی تزمر بنفسها ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - پیشینهبا آنکه فهرست‌نویسان و مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده‌اند اما دانسته‌های ما به ویژه درباره زندگی آنان زیاد نیست. این برادران را با لقب بنومنجم و پدر آنها موسی بن شاکر را موسی منجم نیز نامیده‌اند. [۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۲]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، ص ۴۴۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۳]
محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج ۱۴، ص ۶۰۶۶، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
بنومنجم لقبی است که بعدها به فرزندان یحیی بن ابی‌منصور نیز داده شد. از زمان تولد سه فرزند موسی، محمد و احمد و حسن، اطلاعی در دست نیست، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است، می‌توان گفت که توالی سنی آنان نیز به همین ترتیب بوده است. قفطی [۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۰ـ۵۹۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
نیز محمد را بزرگ‌ترین و حسن را کوچک‌ترین برادر دانسته است. کنیه محمد را ابوجعفر دانسته‌اند. [۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۱، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
اما یافعی ابوعبدالله را کنیه محمد می‌داند. ابن یونس [۷]
ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، ج۱، ص۱۰۴، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳.
کنیه احمد را ابوالقاسم نوشته است.۲ - پدر خاندان بنوموسیموطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده‌اند. زندگی موسی بن شاکر را هاله‌ای از افسانه فرا گرفته است. برابر این افسانه که قفطی [۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۰ـ۵۹۱، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
آن را ذکر کرده است، موسی نخست راهزن بود ولی از این کار توبه کرد. ابن عبری نیز به این حکایت اشاره‌ای کرده است. اما نوشته قفطی درباره موسی بن شاکر و احترام مأمون به وی تناقض‌آمیز به نظر می‌رسد. [۱۰]
ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱، ص ۱۴۸، (۱۳۶۳ ش).
موسی بن شاکر منجم مأمون بود [۱۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و ابن عبری نقل قولی را از یحیی بن ابی‌منصور درباره طالع استخراج شده پیامبری دروغین از قول موسی بن شاکر نقل کرده است. راهیابی بنوموسی به دربار مأمون نیز از طریق مناسبات نزدیکی که موسی با خلیفه داشت صورت گرفت.۳ - سرگذشت برادران بنوموسیبا مرگ موسی بن شاکر در زمان خلافت مأمون، بنوموسی که خردسال بودند تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در بیت الحکمه پرداختند. [۱۳]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی».
مأمون نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی [۱۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
و سپس یحیی بن ابی‌منصور [۱۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۶]
دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ترجمة احمد آرام، ص۲۵۷، تهران ۱۳۴۲ ش.
را به سرپرستی ایشان گمارد. احمد یوسف الحسن با توجه به بعضی قرائن چنین نتیجه گرفته است که بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده سال و در پایان خلافت او بین ۲۷ تا ۳۰ سال داشته‌اند. به نوشته قفطی [۱۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۱، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی مناسبی نداشتند، اما پس از آن و به ویژه در زمان خلفای پس از مأمون صاحب ثروت و نفوذ فراوان شدند. به نوشته قفطی [۱۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
درآمد سالانه محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می‌رسید.۴ - فعالیت‌های برادران بنوموسیاین سه برادر در فعالیت‌های علمی با یکدیگر همکاری داشتند. در این میان محمد علاوه بر کارهای علمی به سیاست نیز گرایش داشت. به گفته قفطی [۱۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
او عاقبت از سران و سرداران شد. طبری [۲۰]
محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج ۱۴، ص ۶۱۲۰، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
[۲۱]
محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده،ج ۱۴، ص۶۱۵۹، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
[۲۲]
محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج ۱۴، ص۶۲۲۵ـ۶۲۲۴، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
نیز از فعالیت‌های سیاسی محمد و مشارکت وی در امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین خبر می‌دهد. همچنین گفته‌اند که بنوموسی موجب بی مهری متوکّل عباسی نسبت به یعقوب بن اسحاق کندی، فیلسوف معاصرشان، شدند. [۲۳]
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «موسی ، بنو»
۵ - شهرت برادران بنوموسیاما تمامی شهرت این برادران به سبب فعالیت‌های علمی آنان است. [۲۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۴۳۱ـ۴۳۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۲۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
تلاش بنوموسی در فراگیری علوم، آنان را به فعال‌ترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرد. [۲۶]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج. دباغ).
بنوموسی در تلاش برای دستیابی به علوم، اشخاصی را با هزینه خود به سرزمین روم می‌فرستادند و مترجمان را از گوشه و کنار با دادن عطایا و بخشش‌های گزاف به مرکز خلافت جلب می‌کردند. [۲۷]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد،ص۴۸۸ـ۴۸۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
قفطی [۲۸]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۲۳۸، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
از همکاری حنین بن اسحاق با بنوموسی سخن می‌گوید که وظیفه ترجمه کتاب را از یونانی به عربی برعهده داشته است. این نوشته باید به بعد از سفر محمد به روم شرقی مربوط باشد که حنین را با خود به بغداد آورد. به نوشته ابن ابی اصیبعه بنوموسی معیشت بعضی از مترجمان را برعهده داشتند و هر ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینه زندگی مترجمانی چون حنین بن اسحاق، حُبَیش بن حسن و ثابت بن قُره خرج می‌کردند. محمد خود به آسیای صغیر سفر می‌کرد تا نسخه‌های کتب را خریداری کند و در یکی از همین سفرها بود که در بازگشت از روم شرقی ثابت بن قره را که در آن زمان در حرّان به شغل صرافی اشتغال داشت با خود به بغداد آورد.ثابت در خانه محمد اقامت گزید و در آنجا به دانش‌اندوزی پرداخت. [۳۱]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، ص۴۹۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
در حقیقت بنوموسی به‌طور مستقل، و نه به امر خلفا، به جمع‌آوری کتب علمی و فلسفی و ترجمه آنها مشغول بودند. [۳۲]
یعقوب جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، ج۱، ص۹۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
محمد بهره فراوانی از هندسه و نجوم داشت و به اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس آگاه بود و کتابهای نجوم و هندسه و حساب و منطق را جمع‌آوری می‌کرد. [۳۳]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۱، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
برادر دیگر، احمد، از نظر علمی نسبت به محمد در رتبه پایین تری قرار داشت مگر در صناعت حیل که در این زمینه از ایرن (هرون) اسکندرانی (متوفی ۶۲م) و دیگر قدمای این صنعت برتر شمرده می‌شد. [۳۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
حسن بن موسی در هندسه بی نظیر بود و با آنکه بیش از شش مقاله از اصول را نخوانده بود، به استخراج مسائلی می‌پرداخت که هیچ‌یک از پیشینیان آنها را استخراج نکرده بودند. [۳۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۱، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
۶ - تحقیق در مورد اصحاب کهفبا توجه به دانش و مهارت بنوموسی در علوم مختلف، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می‌شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ چون نهر جعفریه و نهر عمود ابن‌منجّم در نزدیکی بصره [۳۷]
محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج ۱۴، ص۶۳۱۱، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
می توان اشاره کرد. ابن خرداذبه و مسعودی [۳۹]
علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۱۳۴، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
نیز می‌نویسند که واثق، خلیفه عباسی، محمد بن موسی را برای تحقیق درباره اصحاب کهف به سرزمین روم اعزام کرد. ابوریحان بیرونی [۴۰]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، ص ۳۹۴، تهران ۱۳۵۲ ش
معتصم را عامل اعزام محمد به این مأموریت می‌داند. مقدسی [۴۱]
محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۲۷۷، بیروت ۱۹۸۷.
نیز روایت می‌کند که واثق محمد را برای تحقیق درباره سد ذی القرنین یا سد یأجوج و مأجوج به خزران فرستاد.۷ - درگذشت بنوموسیتنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است تاریخ فوت محمد در ۲۵۹ است. [۴۲]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، ص۴۸۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸ - مهمترین اثر بنوموسیکتاب الحیل از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی‌مانده است. علم الحیل را برابر دسته‌بندی‌های امروزیِ علم می‌توان جزو مهندسی مکانیک به شمار آورد که از ابزارها و دستگاه‌های مکانیکی و هیدرولیکی بحث می‌کند و کتاب الحیل بنوموسی اولین اثر مدون شناخته شده‌ای است که در این زمینه در جهان اسلام باقی‌مانده است. در این کتاب یک صد دستگاه شرح داده شده‌اند که عمدتاً به صورت خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی عمل می‌کنند. سیالات مورخان و فهرست‌نویسان اسلامی نیز از این کتاب سخن رانده و آن را ستایش کرده‌اند؛ از جمله، قفطی [۴۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی،ج۱، ص۵۹۰، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
ابن خلّکانابوالفداء یافعی ابن خلدون [۴۹]
ابن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۲، ص۱۰۱۸، ترجمة محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و حاجی خلیفه. [۵۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۱۴۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
به درستی روشن نیست که کتاب الحیل را کدام یک از سه برادر نگاشته است اما با توجه به نقل قول قفطی [۵۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۵۹۲، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش.
که احمد را در علم حیل برجسته می‌داند، او را نویسنده این کتاب دانسته‌اند.۹ - تحقیقات درباره کتاب الحیلدر زمان معاصر، نخستین آشنایی با این کتاب به کوشش ویدمان و هاوزر حاصل شده است که در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸ به معرفی بنوموسی و کارهای علمی آنان پرداختند. در ۱۳۴۰/۱۹۲۲ هاوزر در کتاب جداگانه‌ای به شرح و بررسی کتاب الحیل پرداخت. هیل نیز در ۱۳۵۸ ش /۱۹۷۹ این کتاب را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد. او علاوه بر ترجمه کتاب الحیل به شرح و توضیح نقشه‌ها و دستگاه‌ها پرداخته و در مقدمه کتاب مبانی اسامی به کار رفته در دستگاه‌های بنوموسی را همراه با شکل‌های توضیحی و معادلات ایستابی تشریح کرده است. در ۱۳۶۰ ش /۱۹۸۱ نیز احمد یوسف الحسن و همکاران کتاب الحیل را با استفاده از سه نسخه خطیی کامل محفوظ در ترکیه، واتیکان و آلمان و نیز دو نسخه ناقص کتابخانه‌های لیدن و نیویورک تصحیح و با شرح و توضیح مفصلی انتشار دادند. بیر نیز در ۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰ به انتشار کتابی به زبان انگلیسی درباره کتاب الحیل اقدام کرد که در آن چگونگی مدار و مدل کنترل خودکار دستگاه‌های کتاب الحیل را شرح داده است. در ۱۳۷۲ش، غزنی ترجمه فارسی کتاب الحیل را انتشار داد. از کتاب الحیل نسخه ناقصی به شماره ۴۰۷۲ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد که شکل‌های پنجم تا سی و چهارم کتاب الحیل و ۲۴ تصویر از وسایل مکانیکی این کتاب را شامل می‌شود. ابوحاتم مظفر اسفرازی (متوفی ح۵۱۰) از کتاب الحیل خلاصه‌ای تهیه کرده است که بروکلمان نسخه‌ای از این خلاصه را که در منچستر نگهداری می‌شود، معرفی کرده است. ۱۰ - دستاوردهای علمی بنوموسیدستاوردهای علمی بنوموسی گذشته از مکانیک در دو زمینه ستاره شناسی و ریاضی قابل توجه است، اگرچه آنها در موسیقی، فلسفه، منطق و آثار عُلوی نیز به بررسی پرداخته و حتی در بعضی از این علوم آثاری نیز نوشته‌اند. ۱۱ - دیدگاه ابوریحان بیرونیابوریحان بیرونی در تحدید نهایات الاماکن از پژوهش‌های ستاره شناسی این برادران نام برده و به رصدهای آنان در بغداد [۵۲]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام،ص ۴۰، تهران ۱۳۵۲ ش ب.
در سال ۲۳۲ یزدگردی برای یافتن عرض جغرافیایی آن شهر، رصد کسوفی در سامرا و نیشابور [۵۳]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام، ص ۲۲۷، تهران ۱۳۵۲ ش ب.
برای پیدا کردن اختلاف طول جغرافیایی و فاصله این دو شهر و همچنین رصدهای آنان در سامرا و بغداد [۵۴]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام،ص۷۰، تهران ۱۳۵۲ ش ب.
در ۲۲۶ و ۲۳۷ یزدگردی برای به دست آوردن مقدار میل کلی اشاره کرده است. به علاوه، وی در قانون مسعودی [۵۵]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۶۴۰، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
مشخصات دو دسته رصدهای این برادران در سامرا و نیشابور را ذکر کرده و در آثار الباقیه [۵۶]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، ج۲، ص۶۴۰،تهران ۱۳۵۲ ش الف.
در محاسبه اولین اجتماع نیرین در سال‌های اسکندری، آرای بنوموسی را به دلیل مهارت آنان در عمل رصد از تمامی نتایج رصد گذشتگان بهتر و دقیقتر دانسته است. ابن یونس [۵۷]
ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، ص۱۰۴، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳.
نیز به رصدهای بنوموسی اشاره کرده است. او به دو دسته رصدهای بنوموسی یکی توسط محمد و حسن و دیگری توسط احمد اشاره می‌کند که در ۲۲۰ یزدگردی صورت گرفته است. گذشته از رصدهایی که بنوموسی در شهرهای مختلف، مطابق نوشته ابوریحان بیرونی، انجام داده‌اند روشن است که آنها از خانه شخصی خود بر روی پلی در بغداد [۵۸]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت،ص ۱۹۸، تهران ۱۳۵۲ ش الف.
به رصد می‌پرداخته‌اند. پینگری از سه دسته از رصدهای بنوموسی در ۲۰۹، ۲۱۶ و ۲۱۹ یزدگردی یاد می‌کند. نالینو [۵۹]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمة احمد آرام، ص ۱۶۰، تهران ۱۳۴۹ ش.
مقدار میل کلی خورشید را به محاسبه این برادران، َ۳۵ ْ۲۳ آورده است. ابوریحان بیرونی [۶۰]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام، ص ۲۲۷، تهران ۱۳۵۲ ش ب.
نیز در اشاره به رصدهای بنوموسی در ۲یزدگردی در بغداد به همین مقدار اشاره می‌کند. این در حالی است که به نوشته وی [۶۱]
محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام، ص ۲۲۷، تهران ۱۳۵۲ ش ب.
این برادران در رصد ۲۲۸ یزدگردی، مقدار میل کلی خورشید را ً۳۰ َ۳۰ ْ۳۴ به دست آورده بودند. بنوموسی آهنگ تقدیم اعتدالین را ْ۶۶ در هر سال به دست آورده بودند. [۶۲]
ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، ص ۱۰۴، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳.
ابن یونس از کارهای بنوموسی چند مشخصه نجومی حرکت خورشید را نیز برشمرده است.۱۲ - تعیین اندازه محیط زمینیکی از مهمترین پژوهش‌هایی که به بنوموسی نسبت می‌دهند تعیین اندازه محیط زمین است. ابن خلّکان [۶۳]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۲۴۸ـ۲۴۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
ضمن بیان این نکته که بنوموسی به امر مأمون، مأمور این کار شدند، به شرح این اندازه‌گیری پرداخته است، اما نالینو [۶۴]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمة احمد آرام، ص۳۵۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
این نوشته ابن خلّکان را مورد تردید قرار داده است. همچنین علی بن سهل طبری [۶۵]
علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، ج۱، ص۵۴۸، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸.
از ابزاری که محمد و احمد در سامرا به کار بردند و با آن به استخراج طول سال می‌پرداختند خبر می‌دهد و آن را به کره‌ای بزرگ تشبیه می‌کند که به رامح متصل می‌شده است. بنوموسی بر این عقیده بودند که یونانیان قسمت اعظم دانش نظری خود را از هندیان وام گرفته‌اند.۱۳ - روش تحقیقی بنوموسیدر زمینه پژوهش‌های ریاضی نیز بنوموسی آثار قابل توجهی دارند؛ مانند تثلیث زاویه که در کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة، ذکر شده و راه حلی با الهام از راه حل ارشمیدس در کتاب مأخوذات برای آن ارائه شده است. [۶۶]
بنوموسی، کتاب الحیل، ج۱، ص۲۴، چاپ احمد یوسف الحسن، حلب ۱۹۸۱.
روش بنوموسی در تثلیت زاویه با ترجمه کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة به دنیای غرب معرفی شد و بر کار هندسه دانان قرون وسطی اثر گذاشت. از جمله، شکی نیست که برهانهای یوردانوس نموری (قرن هفتم/ سیزدهم) درباره تثلیث زاویه از بنوموسی اخذ شده است، هر چند گرانت این برهان‌ها را ناکافی و نامتقن دانسته است. [۶۷]
زندگینامة علمی دانشوران، ج ۷، ص ۱۷۵.
لئوناردو فیبوناتچی (متوفی ح۶۳۸/۱۲۴۰) نیز در مسائل هندسی خود از این اثر ترجمه شده بنوموسی بهره بسیار برده است. [۶۸]
زندگینامة علمی دانشوران، ج ۴، ص ۶۱۲.
سایر پژوهش‌های ریاضی بنوموسی در اندازه‌گیری حجم‌ها و مساحت‌هاست. آنان مساحت دایره را با روشی متفاوت نسبت به روش ارشمیدس اما ملهم از اندیشه‌های او حساب می‌کردند. [۶۹]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج. دباغ).
نسبت قطر به محیط، یکی دیگر از مسائلی است که بنوموسی در معرفة مساحة الاشکال بدان پرداخته‌اند و در این مسئله نیز پیرو ارشمیدسند. سوتر نیز اگرچه آنان را ادامه دهنده راه ارشمیدس می‌داند، کارهای آنان را تقلید محض از آرا و محاسبات ارشمیدس نمی‌داند. بنوموسی مانند ارشمیدس، ولی با روشی متفاوت، ثابت کردند که مساحت سطح کره چهار برابر مساحت دایره عظیمه آن است که دباغ چگونگی این اثبات را آورده است. [۷۰]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج. دباغ).
در آخرین بخش از شکل هجدهم کتاب معرفة مساحة الاشکال روش استخراج کعب تقریبی اعداد بیان شده که قربانی و سزگین [۷۱]
ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱، ص ۵۲،(۱۳۶۳ ش).
و به شرح آن پرداخته‌اند. به نوشته سِجزی، بنوموسی شیوه رسم بیضی با نخ را می‌شناختند. آنان نخی را که طول آن دو برابر فاصله دو کانون بیضی بود در دو کانون ثابت نگه می‌داشتند و با مدادی که در داخل حلقه نخ قرار می‌گرفت بیضی را رسم می‌کردند. [۷۲]
قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت ج۱، ص۱۹۰،(تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
۱۴ - سهم بنوموسی در هندسهبنوموسی چه از راه تشویق ترجمه آثار مختلف یونانی به عربی، که بعدها این آثار به لاتین ترجمه شد و باعث انتقال این دانسته‌ها به غرب گردید، وچه با ابداع‌های خود در این رشته [۷۳]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج.دباغ)
سهم زیادی در اعتلای دانش هندسه داشته‌اند.۱۵ - تألیفات برادران بنوموسیبجز کتاب الحیل این آثار را از بنوموسی می‌شناسیم : ۱۵.۱ - آثار نایافتهاز جمله آثار به دست نیامده بنوموسی زیجهایی است که ابن یونس [۷۴]
ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، ص۱۰۴، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳.
از آنها یاد کرده است. به نوشته وی [۷۵]
ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، ص ۱۰۴، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳.
بنوموسی دو زیج تهیه کرده بودند، یکی را سه برادر با همکاری یکدیگر نوشته بودند و دومی را احمدبن موسی بن شاکر به تنهایی تألیف کرده بود. [۷۶]
ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی، ترجمة محمد باقری، ص ۵۳ ـ۵۴، تهران ۱۳۷۴ ش.
ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی از کتاب سنة الشمس بنوموسی نام برده و طول مدت بهار و خزان در سال ۲۰۱ یزدگردی را از آن کتاب نقل قول کرده است. این کتاب را به ثابت بن قره نیز نسبت می‌دهند. [۷۷]
محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۱، ص۶۵۳، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب از کتاب فی عَمَل الاسطرلاب بنوموسی نام برده است. کتاب حرکة الفلک الاولی به محمدبن موسی نسبت داده شده است. [۷۸]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، ص ۴۸۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
ثابت بن قره بر این کتاب تعلیقه‌ای به نام حرکة الافلاک نوشته است که نسخه‌ای از آن به شماره ۴۴۸۹ در کتابخانه ظاهریه دمشق وجود دارد. [۷۹]
دارالکتب الظاهریة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: علم الهیئة و ملحقاته، وضعه ابراهیم خوری،ص ۲۰، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
ثابت در آن از بنوموسی نقل قولهایی کرده است. بنا به نظر پینگری یکی دیگر از رساله‌های بنوموسی به نام رؤیة الهلال علی الرأی ابی جعفر محمدبن موسی شاکر، قسمتی از کتاب گمشده حرکة الفلک الاولی است. همچنین، به نظر وی احتمالاً دو کتابی که ابن ندیم از آنها یاد کرده یعنی کتاب المسئله التی القاها علی سندبن علی و کتاب مسائل جرت ایضأبین سند و بین احمد ممکن است درباره مشکلاتی باشد که بنوموسی به دلیل شکست کثیرالدین فرغانی ـ مأمور آنها در ساخت نهر جعفریه با آن روبرو شدند. در این میان فقط کتاب الشکل المدور ـ المستطیل به حسن نسبت داده شده است. [۸۰]
ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، ص ۴۸۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
کتاب القرسطون (درباره تعادل و توازن) یکی دیگر از کتابهای مهم بنوموسی است. [۸۱]
زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام... (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج. دباغ)
که از آن اثری در دست نیست.۱۵.۲ - آثار موجودبرخی از آثار موجود برادران بنوموسی عبارتند از: ۱۵.۲.۱ - کتاب معرفة مساحة الاشکالکتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه، که آن را به اختصار مساحة الاشکال نیز می‌نامند. [۸۲]
ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱، ص۳۷، (۱۳۶۳ ش).
کتاب مشهور بنوموسی در هندسه است. نسخه موجود از این کتاب، تحریر خواجه نصیر طوسی در ۶۵۳ قمری است و ازاینرو در بعضی فهرست‌های کتابهای خطی آن را تحریر معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه نیز نامیده‌اند. [۸۳]
آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، ص ۱۰۹، مشهد ۱۳۶۹ ش.
ژرار کرمونایی در قرن ششم/ دوازدهم این کتاب را به لاتینی ترجمه کرده است. [۸۴]
زندگینامة علمی دانشوران، ج ۴، ص ۶۰۹.
[۸۵]
زندگینامة علمی دانشوران، ج ۷، ص ۱۷۵.
تحریر خواجه نصیر از کتاب معرفة مساحة الاشکال در ۱۳۵۹ در جلد دوم از مجموعه رسائل خواجه نصیر طوسی در حیدرآباد هند به چاپ رسید. علاوه بر نسخه‌های خطی متعدد این کتاب که سزگین معرفی کرده است، می توان از نسخه‌های خطی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی [۸۶]
ایران. مجلس شورای ملی. کتابخانه، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، تألیف یوسف اعتصامی، ج ۲، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، تهران ۱۳۱۱ ش.
و کتابخانه ملی ملک [۸۷]
کتابخانة ملی ملک، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، ج۶، ص۲۶۲، تهران ۱۳۵۲ ش ـ.
[۸۸]
کتابخانة ملی ملک، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، ج۷، ص۳، تهران ۱۳۵۲ ش ـ.
و نسخه‌های کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی [۸۹]
آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، ص ۱۰۹، مشهد ۱۳۶۹ ش.
[۹۰]
آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، ص۵۱۴، مشهد ۱۳۶۹ ش.
نام برد. ابوجعفر خازن (متوفی ح۳۶۰) بر بخشی از این کتاب تعلیقه‌ای تحت عنوان برهان آخر عن الشکل ۷ من کتاب بنی موسی، نوشته است که این تعلیقه در انتهای بعضی نسخ مساحة الاشکال [۹۱]
کتابخانة سلطنتی برلین، ج ۵، ص ۳۱۹.
و یا به صورت رساله‌ای جداگانه [۹۲]
ایران. مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ج ۲۲، ص ۱۰۱، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۴ ش.
وجود دارد. ابن هیثم نیز در رساله کوتاه قول للحسن بن الحسن بن الهیثم فی شکل بنی موسی که به رسالة الشکل بنی‌موسی نیز شناخته شده به توضیح بعضی از نکات ذکر شده در مساحة الاشکال پرداخته است. رسالة الشکل بنی موسی ضمن مجموعه رسائل ابن هیثم به چاپ رسیده است. ابوالفتح محمدبن عبدالملک دوانی نیز بر این کتاب تعلیقه‌ای به نام تعلیقه علی مقاله بنی موسی فی البرهان نوشته است. قربانی [۹۳]
ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱، ص ۳۹ـ۵۳، (۱۳۶۳ ش).
قضایای هندسی طرح شده در این کتاب را شرح و بررسی کرده است. کلاگت نسخه‌ای از متن ترجمه لاتینی مساحة الاشکال را به همراه ترجمه انگلیسی آن منتشر کرده است. او همچنین اثر فراوان این کتاب بر هندسه قرون وسطی را بررسی کرده است.۱۵.۲.۲ - رؤیة الهلال علی رأی ابی جعفررؤیة الهلال علی رأی ابی جعفر محمد بن موسی بن شاکر که همانگونه که ذکر شد پینگری آن را بخشی از کتاب حرکة الفلک الاولی دانسته است. سزگین نسخه‌ای از این کتاب را در مجموعه ملافیروز در هند معرفی کرده است. ۱۵.۲.۳ - مقدمه کتاب المخروطاتمقدمه کتاب المخروطات که سزگین آن را کتاب المخروطات و آصف فکرت [۹۴]
آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، ص ۱۰۹، مشهد ۱۳۶۹ ش.
آن را تحریر المخروطات نامیده‌اند. این کتاب اثر آپولونیوس پرگایی (یا ابلونیوس نجار، متوفی در قرن دوم قبل از میلاد) و در هندسه است که ثابت بن قره آن را ترجمه و محمد بن موسی این ترجمه را تصحیح کرده است. خواجه نصیرطوسی این کتاب را نیز تحریر نموده است. ترجمه این کتاب را به محمد بن موسی بن شاکر نیز نسبت داده‌اند. [۹۵]
آستان قدس رضوی. کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، تألیف احمد گلچین معانی، ج ۸، ص ۷۰، مشهد ۱۳۵۰ ش.
بجز نسخه‌هایی که بروکلمان از این کتاب معرفی کرده است، می‌توان به نسخه‌های کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی [۹۶]
آستان قدس رضوی. کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، تألیف احمد گلچین معانی، ج ۸، ص ۷۰، مشهد ۱۳۵۰ ش.
[۹۷]
آستان قدس رضوی. کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، تألیف احمد گلچین معانی، ج ۸، ص۷۲، مشهد ۱۳۵۰ ش.
[۹۸]
آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، ص ۱۰۹، مشهد ۱۳۶۹ ش.
و نسخه کتابخانة ملی ملک [۹۹]
کتابخانة ملی ملک، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، ج۱، ص۶۵۷، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۲ ش ـ.
اشاره کرد. ناظم طرزی اوغلو مقدمه این کتاب را در ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۷۴ بر اساس نسخه محفوظ در کتابخانه ایاصوفیه به آلمانی ترجمه و عین دستنویس را نیز چاپ کرده است.۱۵.۲.۴ - کتاب الدرجات فی طبایع البروجکتاب الدرجات فی طبایع البروج که آن را احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لبنی موسی نیز نامیده‌اند، کتاب بنوموسی در احکام نجوم است که، سزگین نسخه‌های مختلفی از آن را معرفی کرده است. ۱۵.۲.۵ - الآلة التی تزمر بنفسهاالآلة التی تزمر بنفسها کتاب بنوموسی در موسیقی که در آن علاوه بر پرداختن به نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودکار در نواختن موسیقی پرداخته شده است. این کتاب را به احمد یا محمد نسبت می‌دهند و نسخه‌ای از آن در بیروت شناسایی شده است. [۱۰۰]
محمدتقی دانش پژوه، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، ج۱، ص۴۱،تهران ۱۳۵۵ ش.
کولانژت و شیخو متن عربی این کتاب را در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ در مجله المشرق به چاپ رسانیده‌اند. سپس ویدمان در ۱۳۲۷/۱۹۰۹ آن را به آلمانی و فارمر در ۱۳۵۰/۱۹۳۱ متن عربی آن را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است.۱۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت ۱۹۵۸ . (۲) ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست بغداد . (۳) ابن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش . (۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷ . (۵) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، بیروت ۱۹۵۸ . (۶) ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش . (۷) ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳ . (۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت . (۹) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، تهران ۱۳۵۲ ش . (۱۰) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ ش . (۱۱) دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۴۲ ش . (۱۲) بنوموسی، کتاب الحیل، چاپ احمد یوسف الحسن، حلب ۱۹۸۱ . (۱۳) یعقوب جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، تهران ۱۳۷۱ ش . (۱۴) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰ . (۱۵) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج دباغ) . (۱۶) محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش . (۱۷) ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش . (۱۸) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش . (۱۹) علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷ . (۲۰) محمدبن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، بیروت ۱۹۸۷ . (۲۱) عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقضان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷ . (۲۹) آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، ج ۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش . (۳۰) آستان قدس رضوی کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۹ ش . (۳۱) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، قاهره ۱۹۴۸ . (۳۲) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش . (۳۳) ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳ . (۳۴)محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، تهران ۱۳۵۲ ش الف . (۳۵) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶ . (۳۶) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش ب . (۳۷) ایران مجلس شورای اسلامی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ج ۲۲، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۴ ش . (۳۸) ایران مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج ۲، تألیف یوسف اعتصامی، تهران ۱۳۱۱ ش . (۳۹) بنوموسی، کتاب معرفة مساحة الاشکال، در نصیرالدین طوسی، مجموع الرسائل، ج ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹ . (۴۰) دارالکتب الظاهریة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: علم الهیئة و ملحقاته، وضعه ابراهیم خوری، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹ . (۴۱) محمدتقی دانش پژوه، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران ۱۳۵۵ ش . (۴۲) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج دباغ) . (۴۳) علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸ . (۴۴) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳) . (۴۵) ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱ (۱۳۶۳ ش) . (۴۶) کتابخانة ملی ملک، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۲ ش . (۴۷) ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی، ترجمة محمد باقری، تهران ۱۳۷۴ ش . (۴۸) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۴۹ ش . ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « خاندان بنوموسی»، شماره۱۹۳۵. |