جهاد بادیه‌نشینان (قرآن)بحث درباره سوره توبه، آیه ۹۰ بادیه‌نشینانی است که از فرمان خدا و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای جهاد سر باز زدند. ۱ - عذرتراشی بادیهنشینانوجآء المعذرون من الاعراب لیؤذن لهم وقعد الذین کذبوا الله ورسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم. «و معذوران از اعراب (نزد تو) آمدند که به آنها اجازه تخلف از جهاد) داده شود، اما آنها که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند (بدون هیچ عذری در خانه خود) نشستند، به زودی کسانی را که از آنها کافر شدند (و معذور نبودند) عذاب دردناکی خواهد رسید.» اکثر مفسران گفته‌اند: مقصود از «المعذرون» کسانی‌اند که واقعا عذر نداشتند.(اما عذرتراشی می‌کردند و عده‌ای هم به قرینه «و قعد الذین...» گفته‌اند: مقصود از آن صاحبان عذر هستند.) ۲ - اجازه گرفتن بادیهنشینانوجآء المعذرون من الاعراب لیؤذن لهم وقعد الذین کذبوا الله ورسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم. گروهی از اعراب بادیه‌نشین که از شرکت در میدان جهاد معذور بودند نزد تو آمده‌اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند (و جاء المعذرون من الاعراب لیؤذن لهم). منظور از معذرون چنان که گفته شد صاحبان عذر شرعی است که پس از شنیدن حکم بسیج عمومی از بادیه به مدینه آمده و گفتند که از شرکت در جنگ معذور هستند ولی منافقان که به خدا و رسول دروغ گفتند نشستند و برای اعتذار دروغ هم نیامدند، علی هذا مراد از الذین کفروا آنهایی می‌باشند که نیامدند و عذر شرعی هم نداشتند. به نظر دیگران منظور از معذرون کسانی هستند که عذر نداشتند و عذر تراشیدند علی هذا هر دو گروه بدکار و مقصرند و از آنها کسانی که عذر واقعی نداشتند عذاب خواهند دید. [۶]
قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج۴، ص۲۹۲.
۳ - عدم شرکت در جنگوجآء المعذرون من الاعراب لیؤذن لهم وقعد الذین کذبوا الله ورسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم. ۴ - ممنوعیت تخلفما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه...«سزاوار نیست که اهل مدینه و بادیه‌نشینانی که اطراف آنها هستند از رسول خدا تخلف جویند، و برای حفظ جان خویش از جان او چشم بپوشند، این به خاطر آن است که هیچ تشنگی به آنها نمی‌رسد، و نه خستگی، و نه گرسنگی در راه خدا، و هیچ گامی که موجب خشم کافران شود برنمی‌دارند، و ضربه‌ای از دشمن نمی‌خورند، مگر اینکه به واسطه آن عمل صالحی برای آنها نوشته می‌شود، زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.» ۵ - جهاد یعنی عمل صالحما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه ذلک بانهم لایصیبهم ظما ولا نصب ولا مخمصة فی سبیل الله ولایطـون موطئا یغیظ الکفار ولاینالون من عدو نیلا الا کتب لهم به عمل صــلح ان الله لایضیع اجر المحسنین. در آیات گذشته بحث‌هائی پیرامون سرزنش کسانی که از غزوه تبوک خودداری کرده بودند، به میان آمد، این دو آیه مورد بحث به عنوان یک قانون کلی و همگانی، بحث نهائی را روی این موضوع می‌کند. نخست می‌گوید: (مردم مدینه و بادیه‌نشینانی که در اطراف این شهر که مرکز و کانون اسلام است زندگی می‌کنند حق ندارند، از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تخلف جویند) (ما کان لاهل المدینة و من حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله). (و نه حفظ جان خود را بر حفظ جان او مقدم دارند) (و لا یرغبوا بانفسهم عن نفسه). چرا که او رهبر امت، و پیامبر خدا، و رمز بقاء و حیات ملت اسلام است، و تنها گذاردن او نه فقط پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را به خطر می‌افکند، بلکه آئین خدا و علاوه بر آن موجودیت و حیات خود مؤمنان را نیز در خطر جدی قرار خواهد داد. در واقع قرآن با استفاده از یک بیان عاطفی، همه افراد با ایمان را به ملازمت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و حمایت و دفاع از او در برابر مشکلات تشویق می‌کند، می‌گوید: جان شما از جان او عزیزتر، و حیات شما از حیات او باارزش‌تر نیست آیا ایمانتان اجازه می‌دهد او که پرارزش‌ترین وجود انسانی است، و برای نجات و رهبری شما مبعوث شده به خطر بیفتد، و شما سلامت طلبان برای حفظ جان خویش از فداکاری در راه او مضایقه کنید؟! ۶ - توبیخ خداوندوجآء المعذرون من الاعراب لیؤذن لهم وقعد الذین کذبوا الله ورسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم. «و جاء المعذرون من الاعراب» بیشتر مفسران گفته‌اند: یعنی عذرتراشان و بهانه‌جویانی که در واقع عذری ندارند و مقصر هستند، و برخی چون ابن عباس گفته‌اند: منظور عذرداران هستند که براستی عذری برای تخلف از جنگ داشته‌اند و آنها گروهی از بنی‌غفار بودند. وی برای اثبات سخن خود استدلال بجمله بعدی آیه کرده که فرماید: «و قعد الذین کذبوا...» و گفته است: خداوند دروغگویان منافقان را بدان‌ها عطف کرده و این دلیل آن است که دسته نخست در بیان عذر خود راستگو و صادق بوده‌اند، و برخی گفته‌اند: یعنی آنان که خود را بصورت مردمان معذور در آورده و در حقیقت معذور نبودند. ۷ - جنگ بادیهنشینانیحسبون الاحزاب لم یذهبوا وان یات الاحزاب یودوا لو انهم بادون فی الاعراب یسـلون عن انبائکم...(منافقان مدینه در عصر پیامبر: صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آرزو می‌کردند که ای کاش میان بادیه‌نشینان بودیم و از اخبار جنگ مطلع می‌شدیم! لذا معلوم می‌شود که بادیه‌نشینان از گزند حوادث جنگ در امان بوده‌اند.) ۸ - بادیه‌نشینان در غزوه خیبرسیقول المخلفون اذا انطـلقتم الی مغانم لتاخذوها ذرونا نتبعکم یریدون ان یبدلوا کلـم الله... فسیقولون بل تحسدوننا...(از اینکه بادیه‌نشینان متخلف از پیامبر: صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و مؤمنان به هنگام عزیمت برای فتح خیبر اجازه همراهی خواستند معلوم می‌شود همه و از جمله آنان، از پیروزی سپاه اسلام در خیبر آگاه بودند.) (به ویژه از عبارت آخر که فرمود: «خواهند گفت که شما مؤمنان حسادت می‌ورزید که ما هم در غنایم شریک شویم».) ۹ - پانویس
۱۰ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۶، ص۶۶، برگرفته از مقاله «جهاد بادیه‌نشینان». |