حُکم

«حُکم» در هر معنی استعمال شود، دلالت بر استواری دارد. کلمه «حُکم» و مشتقات آن بارها در قرآن کریم به معانى گوناگون از جمله قضاوت کردن، فرمان دادن و حکمت آمده است.

معنای لغوی

واژه عربى «حکم»، مصدر و اسم مصدر از ریشه «حَ ک مَ»، به معانى قضاوت کردن، بازداشتن، فرمان دادن، دانش و حکمت آمده است. این کلمه از لحاظ اصطلاحی نزد فقیه، اصولی، منطقی و فلسفی معانی متفاوت دارد.

در فارسی امروز، حکم را به‌ معنای نظر شفاهی و مکتوب محکمه و نیز به‌ معنای نامه‌ای که جایگاه سازمانی و موقعیت اداری، شغلی و اقتصادی کارکنان دولت را تبیین و تثبیت می‌کند، بکار می‌برند.

حکم در قرآن

حُکم و مشتقات آن بارها به معانى گوناگون در قرآن کریم آمده است. در آیات بسیارى معناى حکم را قضاوت کردنِ خداوند و پیامبران او و گاه فرمان دادن دانسته‌اند.

در برخى آیات از اعطاى حکم به شمارى از پیامبران الهى، غالبا همراه با صفت والاى علم، سخن رفته است که مفسران معانى گوناگونى براى واژه حکم در این آیات ذکر کرده‌اند، از جمله: رسیدن به نبوت، حکمت، فهم، عقل، رفع منازعات و اختلافات میان مردم، قضاوت کردن، حکمت عملى، حاکمیت بر نفس، شریعت و ... .

در شمارى از آیات، حکم تنها از آن خداوند به‌شمار رفته است که آن را به معناى قضاوت کردن، جدا ساختن حق و باطل یا داراى مفهومى وسیع، که شامل خلق تکوینى و تشریع می‌شود، دانسته‌اند. «یحْکمُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیمَا کانُوا فِیهِ یخْتَلِفُونَ»؛ خداوند حکم می کند میان مردم روز قیامت در آنچه که اختلاف می کردند. قرآن از مؤمنان خواسته که تعارضات میان خود یا اختلافات خود با پیروان سایر ادیان را بر پایه حکم الهى، که در دیگر کتابهاى آسمانى هم آمده است، حل و فصل کنند.

در برخى آیات گردن ننهادن به حکم و دستورهای‌ الهى که در مقام داورى یا بیان احکام اعلام می‌شود، معادل کفر و ظلم و فسق به‌شمار رفته است: «مَنْ لَمْ یحْکمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِک هُمُ الْکافِرُونَ»؛ هر کس حکم نکند به آنچه خدا فرستاد آنان کافرند. گویند مراد از کفر، گناه بزرگ است یا آنکه حکم غیر خدا را بر حکم خدا ترجیح دهد.

باید دانست که رفتار حکومت اسلام با ملل دیگر که در ذمه حکومت اسلامند بر خلاف روش دول دیگر است با ملل زیر دست خود. در دولت نصاری همه پیرو قوانین حکومتند و باید از آن متابعت کنند خواه مطابق دین خودشان باشد یا نباشد و محکمه ای غیر محاکم رسمی نمی شناسند. اما در حکومت اسلام این اجبار نیست و یهود و نصاری که در ذمه اسلامند می توانند از خود قاضی و محکمه داشته باشند و مرافعات راجع به تجارت و معاملات و ازدواج و ارث و امثال آن را در محاکم خود فیصل دهند و اگر خواستند در محاکم رسمی اسلام مرافعه کنند قاضی اسلامی موافق شرع اسلام میان آنها حکم خواهد کرد و خداوند فرمود: «فَإِنْ جَاءُوک فَاحْکمْ بَینَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ»؛ اگر نزد تو آیند حکم کن میان آنها یا اعراض کن و اگر حکم کردی به عدل حکم کن؛ این اختیار و آزادی در جوامع دیگر معهود نیست. و فرمود: «وَإِنْ حَکمْتَ فَاحْکمْ بَینَهُمْ بِالْقِسْطِ»؛ اگر حکم کنی میان ایشان، به عدل حکم کن (یعنی میان اهل ذمه). و نیز فرمود: «فَاحْکمْ بَینَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ»؛ پس میان آنان بر طبق آنچه خدا نازل کرده است داوری کن.

وظیفه قاضی است که حکم بر خلاف حکم خدا نکند، چنانکه خداوند ربا را حرام کرد قاضی نباید آن را صحیح شمارد و کسی که خدا حکم به کشتن او نکرده نباید حکم به کشتن دهد و زنی که برحسب شرع بر مردی حرام است قاضی نباید حکم به صحت نکاح او کند چون قاضی یک فرد از بشر است و حکم هیچ فرد از افراد بشر بر دیگری نافذ نیست.

هیچکس حق ندارد دیگری را مجبور به متابعت رأی خود کند مگر خدای تعالی که حکمش بر همه بندگان نافذ است، اگر قاضی حکم خدا را بیان کند، اطاعت او واجب است از جهت آنکه حکم خدا است و اگر حکم دیگری را اجرا کند اطاعت او حرام است و اخلال در کار او واجب.

«یرِیدُونَ أَنْ یتَحَاکمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ یکفُرُوا بِهِ»؛ می خواهند محاکمه نزد طاغوت برند با آن که به انکار طاغوت مأمور گشتند. طاغوت کلمه ای عبری به معنی خطا و طغیان است و مراد از آن در عربی خطاکار و طاغی است و هر کس نزد طاغوت محاکمه برد برخلاف رضای خدا عمل کرده است همچنانکه قاضی بر خلاف حکم خدا مغضوب درگاه الهی است مرافعه بردن نزد آنها نیز موجب خشم خدا است.

«یحْکمُ بِهَا النَّبِیونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا...»؛ از این آیه معلوم می شود حکم کردن میان مردم وظیفه پیغمبران است و علمائی که احکام خدا را بدانند. چنانکه در شریعت اسلام نیز قاضی باید مجتهد در احکام دین و عادل باشد. به دلیل آن که غیر مجتهد عادل چون حکمی دهد مردم نمی دانند حکم او موافق شریعت اسلام است یا نیست و تا ندانند حکم خداست اطاعت واجب نیست .چنانکه گفتیم در شریعت انبیاء حکم هیچ فرد از افراد بشری بر دیگران نافذ نیست مگر حکم خدا که بر همه نافذ است.

حکم در علوم مختلف

• حکم در فقه: مراد از حکم شرعى در زبان فقها و اصولیان، قانونى است که خداوند براى تنظیم زندگى انسانها وضع کرده است. حکم شرعى منتسب به شارع، یعنى خداوند، است که تنها مقام شایسته قانون‌گذارى است، هرچند ادراک حکم شرعى با عقل صورت گیرد.
• حکم در حقوق: در زبان حقوق دانان رأى صادر شده از قاضى جهت فیصله دادن به همه یا بخشى از موضوع دعوا حکم خوانده می شود.
• حکم در اصطلاح دیوانی: در اصطلاح منشیان و اهل ترسّل ـ از سده ۹ قمری ـ حکم به فرمان‌هایی اطلاق می‌شده که از جانب سلطان برای حکومت شاهزادگان و امرا فراهم می‌آمده یا به مناسبت انتصاب ناظر اوقاف، مجریان امر احتساب و شحنگی، نصب شیوخ خانقاه‌های دولتی و دیگر امور دیوانی صادر می‌گردیده است. احکام ساختاری همانند ساختار دیگر نامه‌های رسمی و دیوانی داشته و دارای امضا یا مهر سلطان بوده است.
• حکم در منطق و فلسفه: در اصطلاحات منطق و فلسفه و نزد متفکران مسلمان، حکم اِسناد چیزى به چیز دیگر به طریق ایجاب یا سلب است و گاهى آن را ادراک وقوع یا لاوقوعِ نسبت می‌دانند. اصطلاح حکم با اصطلاحات دیگرى همچون تصور، تصدیق، ادراک و قضیه پیوند دارد و در مباحث گوناگون منطقى و فلسفى، خصوصا معرفت‌شناسى، حائز اهمیت است.

پانویس

منابع

• نثر طوبی (دائرة المعارف لغات قران کریم)، علامه ابوالحسن شعرانی، ج۱، ص ۱۸۱-۱۸۳.
• دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "حُکم" از نجیب مایل هروی، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
• دانشنامه جهان اسلام، "حکم" از مریم حسینی‌آهق و گوهرتاج مینوچهر.
• فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل البیت علیهم السلام، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، ج۳، ص ۳۴۹.