جنینجنین مرحله‌ای از رشد در رحم مادر است.از آن در باب‌هاى مختلفى نظیر طهارت، جهاد، تجارت، رهن، وصیت، نکاح، ظهار، لعان، عتق، تدبیر، اقرار، صید و ذباحه، ارث و دیات سخن گفته‌اند. فهرست مندرجات۲ - در متون فقهی ۳ - پیشینه ۴ - در قرآن ۵ - مراحل تکون ۶ - تعابیر قرآنی ۶.۱ - تسویه ۶.۲ - تعدیل ۶.۳ - تاریکی‌های سه‌گانه ۷ - توصیه‌های بهداشتی ۷.۱ - اخلاقی ۷.۲ - حقوقی ۸ - حقوق جنین ۸.۱ - دیدگاه غیر اسلامی ۸.۲ - دیدگاه اسلامی ۸.۲.۱ - حرمت ۸.۲.۲ - حقوق مالی ۸.۲.۳ - حق حیات ۹ - احکام فقهی ۹.۱ - طهارت ۹.۲ - بردگی ۹.۳ - رهن ۹.۴ - وقف ۹.۵ - وصیت،اقرار،ارث ۹.۶ - نامگذاری ۹.۷ - عتق و تدبیر ۹.۸ - تذکیه ۱۰ - کاربرد در تحقیقات پزشکی ۱۱ - پژوهش‌های غیراخلاقی ۱۲ - محدودیت‌های قانونی و شرعی ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منابع ۱ - معناجنین (مباحث فقهی، حقوقی و اخلاقی) ، جنین در لغت به معنای پوشاندن چیزی از حواس است و به فرزند در شکم مادر، از آن‌رو که پوشیده و پنهان‌است، جنین گفته می‌شود. [۱]
خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل «جنّ»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم۱۴۰۵.
[۲]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «جنّ»، چاپ‌احمد عبدالغفور عطار، بیروت(بی‌تا ) چاپ افست تهران۱۳۶۸ ش.
[۳]
ابن فارس، ذیل «جنّ».
[۴]
حسین‌بن محمد راغب‌اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «جنّ»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران) ۱۳۳۲ ش (.
در علوم زیستی و جنین‌شناسی، به موجود حاصل از لقاح از سه تا هشت‌هفتگی رویان و پس از هشت هفتگی تا زمان تولد، جنین گفته‌اند. [۵]
رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، ج۱، ص۶، تهران۱۳۵۶ ش.
برای واژه علقه در منابع لغوی معانی متعددی ذکر شده است، از جمله خون بسته و منجمد و زالو . مفهوم‌اصلی‌آن‌وابستگی‌و تعلق‌چیزی‌به‌چیز دیگر است [۸]
خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل «علق»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم۱۴۰۵.
[۹]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «علق»، چاپ‌احمد عبدالغفور عطار، بیروت( بی‌تا )چاپ افست تهران۱۳۶۸ ش.
[۱۰]
حسین‌بن محمد راغب‌اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، ذیل «علق»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران) ۱۳۳۲ ش (.
۲ - در متون فقهیواژه جنین در متون فقهی و حقوقی مترادف با «حَمْل»، یعنی بچه در رحم مادر از ابتدای بارداری تا تولد، به کار می‌رود [۱۱]
ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص۳۶۲، بیروت: دار الکتاب العربی،) بی‌تا (.
[۱۳]
حسن علی‌شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، ج۱، ص۳۵۰، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، ۱۹۹۷.
[۱۴]
محمد سلام مدکور، الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، قاهره۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۱۵]
ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین اساسی ـ مدنی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، مادّه ۹۵۷ «قانون مدنی»، تهران ۱۳۷۹ ش الف..
بر پایه کاربردی دیگر در متون فقهی، واژه جنین بر حمل، پس از آنکه خلقت انسانی یابد، اطلاق می‌شود. [۱۶]
محمد بن ادریس شافعی، الامّ، ج۶، ص۱۰۷، چاپ محمد زهری نجار، بیروت) بی‌تا (.
[۱۷]
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۵، ص۲۹، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۱۸]
محمد سلام مدکور، الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۳۴ـ ۳۵، قاهره۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
۳ - پیشینهیکی از کهن‌ترین منابع مکتوب درباره جنین‌شناسی را اثری به زبان سنسکریت متعلق ح ۱۴۱۶ق م دانسته‌اند. با این همه، نخستین مکتوبات علمی در این‌باره را به بقراط (متوفی۳۷۷ قم) نسبت داده‌اند. به نظر ارسطو (متوفی ح ۳۲۲ ق م) [۱۹]
ارسطو، فی کون الحیوان: المقالات۱۵ـ۱۹من کتاب الحیوان، ترجمه من الیونانیه الی‌العربیه نُسبت الی یوحنابن بطریق، ص۳۷-۴۲،چاپ یان بروکمان ویوان دروسارت لولوفس، لیدن۱۹۷۱.
، تشکیل شدن جنین ناشی از اختلاط منی با خون قاعدگی زن است.این نظریه تا حدود دو هزار سال پذیرفته بود. جالینوس (متوفی ح ۱۹۹ میلادی)، برخلاف ارسطو، زن و مرد را دارای نطفه می‌دانست، اما معتقد بود اعضای اصلی جنین از نطفه مرد به وجود می‌آیند. [۲۰]
محمد بن زکریا رازی، کتاب الشکوک‌علی‌جالینوس، ج۱، ص۶۹، چاپ مهدی محقق، تهران۱۳۷۲ ش.
[۲۱]
ولی اللّه محرابی، تاریخ مصوّر پزشکی جهان: از کهن‌ترین روزگاران تا دوره معاصر، ج۵، ص۲۳۲۴، ج۵، تهران ۱۳۸۴ ش.
در قرن نوزدهم میلادی، با اختراع میکروسکوپ و پس از اکتشاف چگونگی عملکرد اسپرم و تخمک ، دانش جنین‌شناسی وارد مرحله جدیدی شد و در قرن بیستم به اوج شکوفایی خود رسید. [۲۲]
رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، ج۱، ص۳ـ۴، تهران۱۳۵۶ ش.
پزشکان مسلمان در آثار طبی خود به چگونگی پیدایش‌جنین و نحوه مراقبت از زنان‌باردار می‌پرداخته‌اند، از جمله ابن ماسویه (متوفی۲۴۳)، [۲۳]
ابن ماسویه، مقاله یحیی‌بن ماسویه فی‌الجنین و کونه فی‌الرحم، ج۱، ص۶۳ـ۷۶، در ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی، چاپ محمود حاج قاسم محمد، بغداد: بیت‌الحکمه، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
حنین بن اسحاق (متوفی۲۶۰)، [۲۴]
ابن ماسویه، مقاله یحیی‌بن ماسویه فی‌الجنین و کونه فی‌الرحم، در ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی، چاپ محمود حاج قاسم محمد، مقدمه محمود قاسم محمد، ص۱۱،بغداد: بیت‌الحکمه، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
عریب بن سعید (متوفی۳۶۹)، [۲۵]
عریب بن سعید، کتاب خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین، ج۱، ص۲۹ـ۴۶، چاپ نورالدین عبدالقادر و هنری جاهیه، الجزائر ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
احمد بن محمد بن یحیی‌بلدی (متوفی‌قرن‌چهارم)، [۲۶]
احمد بن محمد بلدی، کتاب تدبیر الحُبالی و الاطفال و الصِبیان و حفظ صحّتهم و مداواه الامراض العارضه لهم، ج۱، ص۷۵ـ۱۷۵، چاپ محمود حاج قاسم محمد،) بغداد (۱۹۸۰.
ابن سینا [۲۷]
ابن سینا، من مؤلفات ابن سینا الطبیه، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمد زهیر البابا: الاُرجوزه فی الطب، حلب ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و علی بن زین العابدین همدانی (متوفی۱۳۰۶)می‌باشند. [۲۸]
علیخان بن زین‌العابدین رئیس الاطباء، جواهر التشریح، ج۱، ص۹۳۳ـ۹۸۳،( تهران ۱۳۰۶ ).
[۲۹]
علیخان بن زین‌العابدین رئیس الاطباء،کتاب احیاء الاطفال‌مظفری،ص۵-۱۳، ( تهران)۱۳۸۲ ش.
[۳۰]
حاجی خلیفه،ج۲، ستون ۱۴۱۰،.
[۳۱]
ساپی وفر، تشریح،ص۴۲۰-۴۴۳، ترجمه ابوالحسن تفرشی،) تهران (۱۳۱۲.
[۳۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۸۴ـ ۱۸۵.
[۳۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۹، ص۳۳.
[۳۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۰، ص۲۶۳.
[۳۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۱، ص۲۵۵.
[۳۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۳، ص۱۳۷.
[۳۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۳، ص۲۷۸.
۴ - در قرآندر قرآن کریم مراحل شکل گیری و تکامل جنین چنین یاد شده‌است: نطفه، عَلَقه، مُضْغَه، تشکیل شدن استخوان، پوشانده شدن استخوان با گوشت و دمیده‌شدن روح بر جنین. مرحله تشکیل نطفه در آیات متعددی ذکر شده‌است. به نظر مفسران، مراد از نطفه ممزوج، که در قرآن تعبیر شده، نطفه حاصل از امتزاج سلول جنسی مرد و زن است. [۴۹]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل انسان:۲، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۵۰]
فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، ذیل انسان:۲، بیروت۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۱]
محمد بن زکریا رازی، کتاب الشکوک‌علی‌جالینوس،ذیل، انسان:۲، چاپ مهدی محقق، تهران۱۳۷۲ ش.
[۵۲]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ذیل انسان:۲، ج۱۰، جزء ۱۹، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش.
آرای دیگری نیز در باره این تعبیر قرآنی بیان شده، از جمله اینکه مراد، وجود آمیزه‌ای از اوصاف وراثتی والدین در نطفه است. [۵۳]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن،ذیل، انسان:۲، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۵۴]
فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، ذیل، انسان:۲، بیروت۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۵]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۰، جزء ۱۹،ذیل، انسان:۲، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش.
بسیاری از مفسران مراد از آن را در این آیات قطعه‌ای از خون منعقد شده دانسته‌اند. [۵۶]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل‌حج: ۵، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۵۷]
فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، ذیل‌حج: ۵، بیروت۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۸]
سیوطی، ذیل‌حج: ۵.
[۵۹]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل‌حج: ۵).
به نظر می‌رسد که این تفسیر تنها به معنای لغوی‌علقه نظر داشته‌است . [۶۰]
محمداسماعیل ابراهیم، القرآن و اعجازه العلمی،ص۱۰۷،(بی‌جا.): دارالفكر العربی،) بی‌جا(؛
[۶۱]
محمد سلام مدکور، الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۵۷ ـ۵۹، قاهره۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۶۲]
محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۲، ص ۴۸۴ ـ ۴۸۶، رشت۱۳۸۰ ش.
۵ - مراحل تکونبر پایه علم پزشکی ، جنین در روزهای اول تشکیل خود به توده‌ای سلولی به شکل توت تبدیل می‌شود که به آن‌مارولا می‌گویند. این توده سلولی به درون‌لایه مخاطی رحم نفوذ و از آن تغذیه می‌کند. [۶۳]
رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، ج۱، ص۵۷ ـ۶۰، تهران۱۳۵۶ ش.
برخی جنین را در این حالت به زالو تشبیه کرده و مراد از علقه را همین دانسته‌اند، زیرا جنین در این دوره برای تغذیه از خون مادر، مانندِ زالو، مادّه‌ای به نام هپارین ترشح می‌کند تا از انعقاد خون پیشگیری‌شود. [۶۴]
رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین، ج۱۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱، پیامبر، ج۱۱، تهران) ۱۳۵۰ ش (.
[۶۵]
محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۲، ص۴۸۴ـ ۴۸۵، رشت۱۳۸۰ ش.
به نظر واژه‌شناسان، مراد از واژه مضغه تکه گوشتی به اندازه یک لقمه و هر چیز جویده شده است. [۶۶]
خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل «مضغ»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم۱۴۰۵.
[۶۷]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «مضغ»، چاپ‌احمد عبدالغفور عطار، بیروت(بی‌تا) چاپ افست تهران۱۳۶۸ ش.
[۶۸]
ابن اثیر، النهایه فی‌غریب‌الحدیث و الاثر، ذیل «مضغ»، چاپ طاهراحمد زاوی و محمودمحمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت (بی‌تا (.
[۶۹]
محمد بن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «مضغ»، چاپ علی‌شیری، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۴.
به نظر مفسران، کاربرد تعبیر مضغه برای جنین از آن روست که آن در این مرحله همانند پاره گوشتی کوچک است. [۷۰]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل‌حج:۵، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
در آیه ۵ سوره حج ، مرحله مضغه به دو حالت «مُخَلَّقَه» و «غیرمخلقه» تقسیم شده است. بیشتر مفسران مراد از مخلقه را جنینی دانسته‌اند که در مرحله مضغه بودن خلقت تام می‌یابد و غیر مخلقه را جنینی که، به سبب کامل نشدن اعضای آن، به پیدایش جنین ناقص‌الخلقه و احیاناً سقط می‌انجامد [۷۲]
احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ذیل حج :۵،) استانبول (۱۳۳۵ـ ۱۳۳۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۷۳]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج :۵، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۷۴]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل حج :۵).
به نظر شماری دیگر، مراد از مخلقه جنینی است که دارای اعضای متمایز است و مراد از غیر مخلقه مرحله پیش از آن‌است. [۷۵]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل حج :۵، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۷۶]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی،ذیل حج ۵، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
[۷۷]
محمد بن‌عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل حج :۵، قاهره) بی‌تا (، چاپ افست‌تهران) بی‌تا (.
[۷۸]
محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۲، ص۴۹۶، رشت۱۳۸۰ ش.
مرحله بعدی تطور جنین بنا بر قرآن کریم ، ساخته شدن استخوان‌ها و پوشیده شدن آن‌ها با گوشت است و براساس‌علم جنین‌شناسی، از هفته هفتم بارداری، بخشی از بافت‌های غضروفی به استخوان تبدیل می‌شود و در هفته هشتم، ستون فقرات و استخوان‌ها با عضلات پوشانده می‌شود. [۸۰]
رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، ج۱، ص۱۳۹ـ۱۴۱، تهران۱۳۵۶ ش.
[۸۱]
رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۶۰، تهران۱۳۵۶ ش.
مرحله بعد، دمیده شدن روح در جنین است. تمام دستگاه‌های‌بدن‌جنین از چهار ماهگی رشد خود را آغاز می‌کنند و برخی‌از آن‌ها، مانند قلب و دستگاه گوارش، فعال می‌شوند. حرکات ارادی جنین از این دوره آغاز می‌گردد. [۸۵]
عبدالحمید دیاب و احمد قرقوز، مع الطب فی القرآن الکریم، ج۱، ص۸۳، دمشق) بی‌تا (، چاپ افست قم۱۴۰۴.
در برخی احادیث تصریح شده است که روح در چهار ماهگی در جنین دمیده می‌شود. همچنین فاصله زمانی هر یک از مراحل نطفه، علقه، مضغه و نفخ روح با یکدیگر، چهل روز ذکر شده‌است. [۸۶]
ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۷۴ـ ۳۷۵، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۸۹]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح‌صحیح‌البخاری، ج۱۱، ص۴۰۶ـ ۴۰۸، مصر۱۳۴۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶ - تعابیر قرآنی۶.۱ - تسویهدر منابع جدید مذهب کاتولیک ، زمان دمیدن‌روح را لحظه‌انعقاد نطفه دانسته‌اند، هر چند برخی از منابع متقدم‌تر آن را دیرتر ذکر کرده‌اند، از جمله چهل روزگی جنین یا هنگام نخستین حرکت جنین در رحم [۹۰]
الستئر کمبل، معضلات اخلاقی در حرفه پزشکی، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، ترجمه حسن میانداری،) بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا (.
از جمله تعابیر قرآنی در باره مراحل شکل گیری و رشد جنین، تسویه است مفسران‌مراد از تسویه را با عبارات مختلف توضیح داده‌اند، ازجمله مرتب ساختن و تنظیم اعضا و جوارح، [۹۸]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن،سجده: ۹، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۹۹]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی،سجده: ۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
تصویرسازی و تکمیل کردن صورت انسانی جنین [۱۰۱]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل سجده: ۹، ص:۷۲)
و قراردادن‌اعضا در محل مناسب و متعادل ساختن آن‌ها می‌باشد. [۱۰۲]
طبری، جامع،ذیل سجده: ۹.
[۱۰۳]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل انفطار: ۷، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۱۰۴]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ذیل انفطار: ۷، ج۱۰، جزء ۱۹، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش.
[۱۰۵]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل انفطار: ۷).
۶.۲ - تعدیلمراد از تعبیر قرآنی تعدیل را ایجاد توازن و تعادل میان‌اعضا یا ایجاد اعتدال در آفرینش‌بدن و طبایع آن دانسته‌اند. [۱۰۷]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل انفطار: ۷، قاهره(بی‌تا )، چاپ افست‌تهران(بی‌تا ).
[۱۰۸]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ذیل انفطار: ۷، ج۱۰، جزء ۱۹، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش.
[۱۰۹]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل انفطار: ۷.
[۱۱۰]
محمد بن‌عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل حجر: ۲۹، قاهره) بی‌تا (، چاپ افست‌تهران) بی‌تا (.
۶.۳ - تاریکی‌های سهگانهدر آیه۶ سوره زمر ، از آفرینش چند مرحله‌ای انسان در تاریکی‌های سه‌گانه [۱۱۱]
چاپ محمود قاسم محمد، بغداد: بیت الحکمه، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
سخن رفته است.بیشتر مفسران مراد از آن را تاریکی شکم ، رحم و مَشیمه (کیسه مخصوصی که جنین در آن قرار دارد) دانسته‌اند [۱۱۲]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل انفطار: ۷، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۱۱۳]
فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی،ذیل انسان :۶، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
[۱۱۴]
طبری، جامع،ذیل انسان: ۶.
[۱۱۵]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل انسان: ۶).
در پاره‌ای منابع، این سه تاریکی به فضاهای میان سه پرده‌ای که جنین را احاطه کرده‌اند (یعنی پرده آمنیون، پرده کوریون و پرده زرد) اطلاق شده است. [۱۱۶]
عبدالحمید دیاب و احمد قرقوز، مع الطب فی القرآن الکریم، ج۱، ص۸۷، دمشق) بی‌تا (، چاپ افست قم۱۴۰۴.
شرح‌های دیگری نیز در منابع تفسیری یا حدیثی برای‌آن ذکر شده‌است، از جمله تاریکی‌های صُلب، رحم و مشیمه [۱۱۷]
احمد بن محمد نحاس، معانی‌القرآن، ذیل انسان: ۶، چاپ یحیی‌مراد، قاهره۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۱۱۸]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل انسان: ۶، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (.
[۱۱۹]
محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. ذیل انسان: ۶)
؛ تاریکی‌های شب، رحم و مشیمه [۱۲۰]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ذیل‌انسان: ۶، ج۱۰، جزء ۱۹، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش.
تاریکی‌های‌شب، رحم و شکم [۱۲۱]
فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، ذیل‌انسان: ۶، بیروت۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و موارد دیگر. ۷ - توصیه‌های بهداشتی۷.۱ - اخلاقیدر احادیث و متون اخلاقی، به منظور تأمین سلامت جسمانی و معنوی جنین، توصیه‌های بسیاری به پدر و مادر شده است که احکام الزامی و غیرالزامی متعددی را از هنگام انتخاب همسر تا پایان‌دوران‌بارداری در برمی‌گیرد، مانند رعایت‌کردن ویژگی‌های همسر مناسب، تأکید بر رعایت سلامت‌جسمانی و روانی‌مادر و رفتار ملایم با زنان باردار، توجه به چگونگی تغذیه او و پرهیز زن‌باردار از گناه و کارهای‌ناپسند. [۱۲۵]
محمدتقی‌فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹ ـ ۱۲۴، تهران۱۳۴۳ ش.
[۱۲۶]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۷، ص۱۳ـ۱۴، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۷.۲ - حقوقیاحکام خاصی برای تضمین سلامت جنین مقرر شده‌است، از جمله لزوم تأخیر در اجرای کیفرهای بدنی در مورد زن باردار (حامل) تا زمان تولد کودک، عِدّه خاص زن باردار و برداشتن وجوب روزه ماه رمضان از عهده او. ۸ - حقوق جنین۸.۱ - دیدگاه غیر اسلامیدر برخی از کشورها، جنین تا زمان تولد بخشی از بدن مادر به شمار می‌رود و مستقلاً دارای هیچ حق قانونی نیست. [۱۲۷]
باقر لاریجانی، پزشک و ملاحظات اخلاقی، ج۲، ص۱۱۱، تهران۱۳۸۳ ش.
[۱۲۸]
جان ویسیک، رضایت خاموش: مواردی در زمینه اخلاق پزشکی مدرن، ج۱، ص۳۲، ترجمه ناصر بلیغ،) تهران) ۱۳۷۳ ش.
۸.۲ - دیدگاه اسلامی۸.۲.۱ - حرمتولی بر پایه فقه‌اسلامی ، جنین‌حتی اگر از راه نامشروع‌ایجاد شده‌باشد، واجد حرمت و گونه‌ای‌اهلیتِ متزلزل‌می‌باشد، یعنی‌از برخی حقوق برخوردار است، هر چند استقرار آن‌ها منوط به زنده‌متولد شدن اوست. [۱۲۹]
عبدالرزاق‌احمد سنهوری، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، ج۱، ص۲۶۶، بیروت) ۱۹۵۲ (ـ۱۹۸۶.
[۱۳۰]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۴، ص۱۱۸ـ ۱۱۹، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۳۱]
عبداللّه‌معصر، «حقوق الجنین فی الفقه الاسلامی»، ج۱، ص۲۹ـ۳۰، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، ش۲۶ (۱۴۱۶).
۸.۲.۲ - حقوق مالیاز جمله حقوق جنین، که در ابواب گوناگون فقهی مطرح شده، شماری از حقوق مالی است، مانند مالکیت از راه ارث و وصیت ، بدین ترتیب که جنین از یکی از موّرثان خود ارث برد یا وصیتی به نفع او صورت‌گیرد. [۱۳۲]
جعفر بن حسن محقّق حلی، شرایع الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام، ج۴، ص۱۶، چاپ عبدالحسین محمدعلی‌بقال، نجف۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۱۳۳]
عبداللّه‌معصر، «حقوق الجنین فی الفقه الاسلامی»، ج۱، ص۳۵، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، ش۲۶ (۱۴۱۶).
[۱۳۴]
انور خطیب، الاهلیه المدنیه فی الشرع الاسلامی و القوانین اللبنانیه، ج۱، ص۲۲۸، بیروت۱۳۸۴/۱۹۶۵.
[۱۳۵]
حسن علی‌شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، ج۱، ص۳۶۱ـ ۳۸۲، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، ۱۹۹۷.
[۱۳۶]
ناصر کاتوزیان، دوره مقدماتی حقوق مدنی: اموال و مالکیت، ج۱، ص۲۱۱، تهران۱۳۷۴ ش.
[۱۳۷]
عبداللّه‌معصر، «حقوق الجنین فی الفقه الاسلامی»، ج۱، ص۳۳ـ ۳۸، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، ش۲۶ (۱۴۱۶).
[۱۳۸]
حسین صفائی و مرتضی قاسم‌زاده، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، ج۱، ص۴۰، تهران۱۳۸۲ ش.
[۱۳۹]
ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین اساسی ـ مدنی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران ۱۳۷۹ ش الف. مواد ۴۵، ۸۵۱، ۸۷۵ «قانون‌مدنی»؛ ایران.
[۱۴۰]
ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، با آخرین‌اصلاحیه‌ها و الحاقیه‌ها، تدوین‌غلامرضا حجتی اشرفی، تهران۱۳۷۹ ش ج. مواد ۱۰۳، ۱۰۵، ۱۰۷، ۱۰۹ـ۱۱۰، ۱۱۹ «قانون امور حسبی»).
۸.۲.۳ - حق حیاتاز مهم‌ترین حقوق جنین در فقه اسلامی، حق حیات آن و نیز حق برخورداری از سلامت جسمانی است. بر این‌اساس، هر گونه اسقاط عمدی جنین، به ویژه پس از دمیده شدن روح ، در فقه اسلامی جرم به شمار می‌رود و پرداخت دیه را بر مرتکب آن واجب‌می‌سازد. همچنین نقض سلامت جسمانی جنین با ایجاد جرح و نقص‌عضو و مانند این‌ها نیز مشمول حکم پرداخت دیه است [۱۴۱]
ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات‌جزائی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران۱۳۷۹ش ب. مواد ۴۸۷ تا ۴۹۱ و ۶۲۲ تا ۶۲۴ «قانون مجازات اسلامی»).
پس «اگر روح در جنین دمیده شده باشد در او دیه کامل - هزار دینار - است، درصورتی‌که در حکم مسلمان حرّ باشد و پسر باشد؛ و در دختر نصف آن است. و اگر گوشت، جنین را پوشانده باشد و خلقت او کامل شده باشد در او صد دینار است، چه جنین پسر باشد یا دختر. و اگر گوشت او را نپوشانده باشد و استخوان باشد در آن هشتاد دینار و در مضغه شصت و در علقه چهل و در نطفه اگر در رحم مستقر شده باشد، بیست می‌باشد. و در همه این‌ها بین مرد و زن فرقی نیست.» و «دیه اعضای جنین و جراحات او به نسبت دیه‌اش - یعنی از حساب صد - می‌باشد؛ پس در یک دست او پنجاه دینار و در دو دست او صد و در جراحات و شجاج او به همان نسبت است. و این در صورتی است که روح در او دمیده نشده باشد وگرنه مانند غیر او از زنده‌ها می‌باشد.» [۱۴۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۶۳۹، کتاب الدیات، القول فی اللواحق، الاول، مسالة۷.
و «اگر فرزند متعدد باشد دیه متعدد می‌باشد؛ پس اگر یک پسر و یک دختر باشد پس دیه یک مرد و یک زن دارد و به همین صورت. و در مراتب گذشته هر موردی که احراز تعدد شود، دیه آن مرتبه متعدد می‌باشد.» [۱۴۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۶۳۹، کتاب الدیات، القول فی اللواحق، الاول، مسالة۶.
و «اگر حاکم، جهت اقامه حدّ به دنبال زن حامله بفرستد، یا از آن زن به‌واسطه کاری که موجب حدّ باشد، نام برده شود، پس حاکم جهت تحقیق، او را احضار نماید و این زن بترسد و حملش را سقط نماید بنابر اقوی دیه جنین بر بیت‌المال است.» [۱۴۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۵۱۴، کتاب الحدود، الفصل الرابع فی حد المسکر، القول فی احکامه و بعض اللواحق، مسالة۶.
از جمله مصادیق اهمیت حیات جنین در فقه‌اسلامی، این حکم است که در صورت مرگ زن باردار باید با شکافتن رحم او جنین‌زنده را از هلاکت نجات داد. [۱۴۶]
ابن قدامه، المغنی، ج۲، ص۴۱۳ـ۴۱۴، بیروت: دار الکتاب العربی،) بی‌تا (.
[۱۴۸]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۴، ص۳۷۷، بیروت۱۹۸۱.
۹ - احکام فقهیاز جمله احکام فقهی مربوط به جنین، تبعیت او از مادر در پاره‌ای مقررات است، مانند تذکیه و بیع در حیوانات و ارتداد [۱۴۹]
یحیی بن شرف نووی، روضه الطالبین و عمده المفتین،ج۳، ص۷۲، ج۱، ص۱۲۸، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت( بی‌تا).
[۱۵۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام‌الشرعیه‌علی‌مذهب‌الامامیه، ج۵، ص۳۹۱، چاپ‌ابراهیم‌بهادری، قم۱۴۲۰ـ۱۴۲۱.
[۱۵۱]
ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۵، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۵۲]
احمد بن محمد مقدس‌اردبیلی، مجمع‌الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج۱۳، ص۳۳۱، چاپ مجتبی‌عراقی، علی‌پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج۱۳، قم۱۴۱۶.
[۱۵۳]
محمد بن احمد دسوقی، حاشیه الدسوقی علی‌الشرح‌الکبیر، ج۴، ص۳۰۵،) بیروت (: داراحیاء الکتب العربیه،) بی‌تا (.
[۱۵۴]
ابوالقاسم خوئی، مبانی تکمله المنهاج، ج۱، ص۳۳۰، نجف۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
[۱۵۵]
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۲۴، ص۱۵۴ـ۱۵۶، بیروت۱۹۸۱.
[۱۵۶]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۶۶۷ـ ۶۶۸، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
از دیگر احکام فقهی جنین؛ طهارت یا نجاست جنین در ادوار مختلف، وجوب نفقه بر جنین در پاره‌ای موارد، وجوب یا واجب نبودن زکات فطر بر او و نفی انتساب جنین به پدر از جانب او می‌باشد. [۱۵۷]
ابن قدامه، المغنی، ج۸، ص۵۹۰، بیروت: دار الکتاب العربی،) بی‌تا (.
[۱۵۸]
زین‌الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام،ج۱۰،ص۴۰، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
[۱۵۹]
محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروه‌الوثقی، ج۱، ص۶۲، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۶۰]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۱، ص۱۴۶، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۶۱]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۱، ص۱۴۸، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۶۲]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۴، ص۱۱۹، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۶۳]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۴، ص۱۴۶، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۶۴]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، ج۴، ص۱۴۸، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹.۱ - طهارتجنینى که در رحم مادر مرده و امکان سالم بیرون آوردن آن نیست، با قطعه قطعه کردن بیرون آورده مى‌شود. امام خمینی در تحریرالوسیله می‌نویسد: اگر جنین در شکم مادر بمیرد و باقی‌ماندن آن موجب خوف برای مادر باشد باید به هر نحوی که شده با انتخاب آسان‌ترین روش ممکن ولو به اینکه قطعه‌قطعه شود آن را بیرون آورند و در صورت امکان باید متصدی شوهر باشد وگرنه زنان و الا مردی که با او محرم است وگرنه مرد نامحرم. اما اگر مادر بمیرد و جنین زنده باشد باید ولو با پاره کردن شکم مادر، جنین را بیرون آورند و احتیاط (واجب) آن است که طرف چپ شکم شکافته شود درصورتی‌که فرقی بین آن و مواضع دیگر نباشد وگرنه باید موضعی را که بچه سالم‌تر بیرون آورده می‌شود، بشکافند و طفل بیرون آورده شود، سپس شکم مادر دوخته و دفن شود. و در این حکم فرقی بین اینکه امید زنده ماندن بچه بعد از بیرون آوردن آن باشد یا نباشد نیست، گرچه مورد تامل است. و اگر هر دو زنده باشند و برای زنده ماندن مادر و جنین خوفی باشد باید انتظار کشید تا قضای الهی واقع شود چنانچه زن کافر باردار شده از مرد مسلمان، همراه جنینش بمیرد، بر جنین احکام مسلمانى بار مى‌شود؛ از این رو، زن را در قبرستان مسلمانان بر پهلوى چپ، پشت به قبله مى‌خوابانند تا روى بچه به سمت قبله باشد. [۱۶۸]
توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۳۴۰، م۶۱۹.
در اینکه این حکم شامل جنینى هم که هنوز روح در آن دمیده نشده، مى‌شود یا نه، اختلاف است.جنین سقط شده مسلمانى که کمتر از چهار ماه دارد بدون غسل و کفن و نماز، تنها در پارچه‌اى پیچیده و دفن مى‌گردد و اگر چهار ماه یا بیشتر داشته باشد، غسل داده و کفن مى‌شود؛ لیکن بر آن نماز خوانده نمى‌شود. برخى دراین فرض به جاى کفن کردن، تعبیر به پیچیدن در پارچه‌اى کرده‌اند که ظاهر آن عدم وجوب کفن است. تماس با جنین سقط شده‌اى که چهار ماه یا بیشتر دارد موجب غسل مسّ میت است. وجوب غسل در تماس با جنین کمتر از چهار ماه اختلافى است.برخى تصریح به عدم وجوب آن کرده‌اند. [۱۷۳]
المعالم الزلفى ص۲۹۶.
صدق مردار بر جنین مرده قبل از دمیده شدن روح، همچنین نجس بودن آن، محل بحث است. برخى بر نجاست آن ادعاى اجماع کرده‌اند. ۹.۲ - بردگیجنین در اسلام و کفر، تابع پدر و مادر خویش است؛ بنابر این، اگر مرد کافرى مسلمان شود، لیکن همسر حامله‌اش که بر کفر باقى مانده اسیر گردد، مادر به بردگى گرفته مى‌شود، لیکن جنین به تبع پدر خود، در حکم مسلمان است و به بردگى گرفته نمى‌شود. اگر کنیز یا حیوان باردارى فروخته شود، در صورتى که به نظر عرف، جنین تابع مادر به حساب نیاید، بنابر مشهور در ملک فروشنده باقى مى‌ماند.خرید و فروش جنین در رحم حیوان صحیح نیست. آزاد کردن جنین محکوم به بردگی بابت کفاره، کفایت از کفّاره نمى‌کند.همچنین انکار جنین سبب لعان نمى‌گردد. ۹.۳ - رهنهرگاه کنیز یا حیوانى که گرو گذاشته شده حامله گردد، آیا جنین او نیز جزء مال گرو گذاشته شده محسوب مى‌شود یا نه؟ مسئله اختلافى است. قول اوّل منسوب به مشهور است. ۹.۴ - وقفوقف کردن براى جنین به تنهایى صحیح نیست، لیکن اگر مالى براى افراد موجود و کسانى که بعد متولّد مى‌شوند وقف گردد، صحیح است. ۹.۵ - وصیت،اقرار،ارثوصیت کردن براى جنین، هرچند روح در آن دمیده نشده باشد، صحیح است؛ لیکن استقرار آن منوط به زنده متولد شدن او است، وگرنه، وصیت باطل است.جنین به شرط زنده به دنیا آمدن ارث مى‌برد؛ هرچند پس از آن بمیرد. در صورتى که پسر یا دختر بودن جنین و نیز تعدّد یا یکى بودن آن نامعلوم باشد سهم دو پسر- به جهت احتیاط- کنار گذاشته مى‌شود.همچنین اقرار به نفع جنین در صورتى که اشاره به سبب محتمل بکند، مانند وصیت و ارث، بلکه در فرض عدم اشاره به سبب نیز صحیح است. ۹.۶ - نامگذارینام گذاری براى جنین مستحب است. با معلوم بودن جنسیت او، نامى از همان جنس برایش انتخاب مى‌گردد؛ و در صورت معلوم نبودن، از نام‌هاى مشترک میان دختران و پسران استفاده مى‌شود. نام گذارى جنین به محمّد مستحب است. [۱۸۸]
مهذّب الاحکام ج۲۵، ص۲۵۸.
۹.۷ - عتق و تدبیرچنانچه کنیزِ باردار آزاد گردد، جنین او نیز- به شرط عدم استثنا- آزاد مى‌شود. در اینکه با استثنا نیز آزاد مى‌شود یا نه، اختلاف است.آیا حکم تابعیت، در تدبیر نیز جریان دارد؛ بدین معنا که در تدبیر کنیز حامله، جنین نیز در حکم تدبیر تابع مادر است یا نه؟ مسئله اختلافى است. مشهور فقها، تدبیر کنیز باردار را تدبیر جنین او نمى‌دانند. برخى بین صورت علم به حاملگى کنیز هنگام تدبیر و جهل به آن تفصیل داده و تنها در فرض نخست جنین را نیز مدَبَّر و تابع حکم مادر دانسته‌اند. عتق و تدبیر جنین، خواه به طور مستقل و یا به انضمام مادر صحیح است. در فرض استقلال، تدبیر و عتق او به مادرش سرایت نمى‌کند. ۹.۸ - تذکیهتذکیه جنین به تذکیه حیوان است، به شرط آنکه روح در آن دمیده نشده و خلقتش تمام باشد. آیا در صورت دمیده شدن روح در آن نیز همین حکم را دارد؟ مسئله اختلافى است. ۱۰ - کاربرد در تحقیقات پزشکیبا گسترش‌علم‌پزشکی، مباحث جدیدی در اخلاق، فقه و حقوق مطرح شده‌است، مانند اهدای جنین و استفاده از جنین و جفت و دیگر محتویات رحم در پیوند اعضا و پژوهش‌های علمی. به سبب گسترش پژوهش‌ها و مطالعات پزشکی در باره رویان و جنین، امروزه در منابع اخلاق پزشکی، در باره محدودیت‌های خاصی که در این‌زمینه وجود دارد، بحث می‌شود. [۱۹۳]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۹۴، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
مسائل‌اخلاقی مربوط به کاربرد رویان و بافت‌های‌جنینی، مورد توجه ادیان و حقوق‌دانان قرار گرفته‌است، هر چند برخی‌از آنان‌اساساً با این گونه پژوهش‌ها مخالف اند، زیرا آن را با کرامت انسانی سازگار نمی‌دانند. [۱۹۴]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۳، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
[۱۹۵]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۹۱، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
[۱۹۶]
الستئر کمبل، معضلات اخلاقی در حرفه پزشکی، ج۱، ص۱۸۹، ترجمه حسن میانداری،( بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا ).
در برخی‌اسناد و گزارش‌های‌ملی و بین‌المللی در باره‌اخلاق‌پزشکی نیز چنین محدودیت‌هایی برای کاربرد جنین در تحقیقات توصیه شده است، از جمله در گزارش گروه بازنگری مقررات مربوط به پژوهش با استفاده از جنین و بافت‌های جنینی (۱۹۸۹) معروف به گزارش پولکینگ هورن می‌باشد. [۱۹۷]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۳، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
برطبق این گزارش، طرح‌های پژوهش‌جنینی در صورتی پذیرفته است که علاوه بر اعتبار علمی‌کافی، اهداف آن فقط از راه پژوهش بر روی جنین دست یافتنی باشد. [۱۹۸]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۳ـ ۲۸۴، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
[۱۹۹]
محمدنعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش۱۷ (ذیقعده۱۴۱۰).
کاربرد دیگر جنین در تحقیقات پزشکی، کشت و جداسازی سلول‌های بنیادی جنین انسان است که برای اولین بار در ۱۳۷۷ ش/۱۹۹۸ انجام شد. تولید یک ردیف سلول از سلول‌های بنیادی، کلونینگ نامیده می‌شود. سلول‌های بنیادی توانایی تولید هر نوع سلول انسانی را دارند. تدوین قوانین اخلاقی و حقوقی در مورد این دانش هنوز در آغاز راه است. [۲۰۰]
فایز عبداللّه کندری، «مشروعیه الاستنساخ الجینی البشری‌من‌الوجهه‌القانونیه»، ج۱، ص ۷۸۳ ـ ۸۲۹، مجله‌الحقوق، سال۲۲، ش۲ (۱۹۹۸).
۱۱ - پژوهش‌های غیراخلاقیبرخی از صاحب نظران اخلاق‌پزشکی، با توجه به حرمت حیات انسانی، هر نوع فعالیتی را که مدت زمان حیات جنین را پس از خروج از رحم کاهش دهد، مذموم شمرده‌اند. [۲۰۱]
جان ویسیک، رضایت خاموش: مواردی در زمینه اخلاق پزشکی مدرن، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، ترجمه ناصر بلیغ،) تهران) ۱۳۷۳ ش.
برخی از مهم‌ترین مصادیق پژوهش‌های غیراخلاقی در مورد جنین عبارت‌اند از: تجویز هر نوع دارو برای جنین یا انجام‌دادن هر کار دیگر به قصد ارزیابی میزان آسیب وارده به جنینی که سقط خواهد شد، استفاده از بافت عصبی جنین (جز در مورد سلول‌های مجزا یا تکه‌هایی از بافت آن) در پیوند، تصمیم گیری در مورد باردار کردن یا پایان دادن به بارداری با شیوه‌ای خاص یا در زمانی مشخص برای دستیابی به بافت مورد نظر در پژوهش مثلاً برای درمان یک بیماری خاص، قرار دادن رویان انسانی در حیوانات، جایگزین کردن هسته در سلول یک رویان با هسته سلولی از شخصی دیگر، رویان دیگر، یا از سلول رویانی که در مراحل بعدی تکامل قرار دارد و تغییر ساختار سلولی هر سلول رویان، پژوهش‌های مربوط به آسیب رساندن یا تخریب و ایجاد تغییرات ژنتیکی بر روی رویان‌های با عمر بیشتر از چهارده روز (پس از ظهور لایه اولیه)، استفاده تجاری از تکثیر سلول تخمک یا اسپرم. [۲۰۲]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۳ـ ۲۹۳، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
[۲۰۳]
سازمان کنفرانس‌اسلامی، مجمع فقه‌اسلامی،مصوبه ش۲۶/۱/ د ۴: «بهره‌گیری از اندام انسان‌مرده یا زنده دیگری»،مصوبه ش۵۸ /۷/د ۶: «بکارگیری جنین بعنوان منبع کشت اندامهای بدن»، مصوبه‌ها و توصیه‌ها: از دومین تا پایان نهمین نشست، ترجمه محمد مقدس، جده ۱۴۱۸.
۱۲ - محدودیت‌های قانونی و شرعیاز جمله محدودیت‌های یاد شده این است که انجام‌دادن پژوهش بر روی جنین و استفاده از آن تنها پس از گرفتن رضایت‌نامه از مادر امکان‌پذیر است. در گزارش پولکینگ هورن، رضایت نامه گرفتن از پدر ضروری نیست. [۲۰۴]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۸۷ـ ۲۸۸، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
[۲۰۵]
محمدنعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، ج۱، ص۱۳۵، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش۱۷ (ذیقعده۱۴۱۰).
در «آیین‌نامه اجرایی اصول‌اخلاقی در پژوهش‌های‌علوم پزشکی» (اصل (۲۵)) گرفتن رضایت نامه هم از مادر و هم از قیم جنین‌لازم است.اگر مادر رضایت‌نامه‌اش را پس بگیرد، آزمایش بر روی جنین، در هر مرحله‌ای که باشد، متوقف می‌شود. [۲۰۶]
ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ج۱، ص۲۹۰، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش.
برخی فقها، با استناد به احادیث ، بر آن‌اند که جنین بلافاصله بعد از لقاح حق حیات دارد؛ بنابراین، آزمایش‌های پزشکی بر روی تخمک‌های بارور شده و از بین بردن آن‌ها ممنوع است. [۲۰۷]
محمدنعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، ج۱، ص۱۴۱، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش۱۷ (ذیقعده۱۴۱۰).
[۲۰۸]
حسن علی‌شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، ج۱، ص۳۴۹، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، ۱۹۹۷.
[۲۰۹]
حسن جواهری، «المواکبه الشرعیه للتطوّر فی مجال الجینات و الهندسه الوراثیه»، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، فقه اهل البیت علیهم السلام، ش۱۳ (۱۴۲۰/۱۹۹۹).
ازاین‌رو، در سومین اجلاس سازمان اسلامی‌علوم‌پزشکی توصیه شد که تعداد لقاح‌های خارج از رحم‌تنها به اندازه نیاز باشد و اگر زائد بر مقدار مورد نیاز باشد، رها کردن‌آن‌ها به حال خود و مرگ طبیعی‌آن‌ها، که پس از شش روز صورت می‌گیرد، بهترین راه‌حل است [۲۱۰]
حسن علی‌شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، ج۱، ص۳۵۵ـ۳۶۰، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، ۱۹۹۷.
ولی برخی فقها، [۲۱۱]
محمدنعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۲۷، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش۱۷ (ذیقعده۱۴۱۰).
[۲۱۲]
سازمان کنفرانس‌اسلامی، مجمع فقه‌اسلامی، مصوبه‌ها و توصیه‌ها: از دومین تا پایان نهمین نشست، ترجمه محمد مقدس، جده ۱۴۱۸.
با مقایسه‌منافع پژوهش درباره این جنین‌ها با زیان‌های آن، از نظر شرعی کاربرد آن‌ها را جایز دانسته‌اند.کمبود تخمک در مراکز بارورسازی، محققان را به فکر به دست آوردن آن از جنین انداخته است. این کار را در اصطلاح، مادر بودن جنین نامیده‌اند که به سبب فقدان دانش کافی در این زمینه، آثار و مشکلات‌اخلاقی و حقوقی آن حل نشده‌است. [۲۱۳]
باقر لاریجانی، پزشک و ملاحظات اخلاقی، ج۱، ص۴۹، تهران۱۳۸۳ ش.
۱۳ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۳) «آیین‌نامه اجرای اصول اخلاقی در پژوهش‌های علوم پزشکی»، در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی، ۲۰۰۳ ـ ۲۰۰۴. (۴) ابن اثیر، النهایه فی‌غریب‌الحدیث و الاثر، چاپ طاهراحمد زاوی و محمودمحمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت (بی‌تا (. (۵) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح‌صحیح‌البخاری، مصر۱۳۴۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۷) ابن سینا، من مؤلفات ابن سینا الطبیه، چاپ محمد زهیر البابا: الاُرجوزه فی الطب، حلب ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۸) ابن فارس. (۹) ابن قدامه، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی،(بی‌تا ). (۱۰) ابن ماسویه، مقاله یحیی بن ماسویه فی‌الجنین و کونه فی‌الرحم، در ثلاث رسائل فی الطب العربی الاسلامی، چاپ محمود حاج قاسم محمد، بغداد: بیت‌الحکمه، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۱۱) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۲) ارسطو، فی کون الحیوان: المقالات۱۵ـ۱۹من کتاب الحیوان، ترجمه من الیونانیه الی‌العربیه نُسبت الی یوحنابن بطریق، چاپ یان بروکمان ویوان دروسارت لولوفس، لیدن۱۹۷۱. (۱۳) ترور اسمیت، اخلاق در پژوهش‌های پزشکی، ترجمه محمد ضرغام، تهران۱۳۸۱ ش. (۱۴) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین اساسی ـ مدنی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران ۱۳۷۹ ش الف. (۱۵) ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات‌جزائی، با آخرین اصلاحات و الحاقات، تدوین غلامرضا حجتی اشرفی، تهران۱۳۷۹ش ب. (۱۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوقی، با آخرین‌اصلاحیه‌ها و الحاقیه‌ها، تدوین‌غلامرضا حجتی اشرفی، تهران۱۳۷۹ ش ج. (۱۷) احمد بن محمد بلدی، کتاب تدبیر الحُبالی و الاطفال و الصِبیان و حفظ صحّتهم و مداواه الامراض العارضه لهم، چاپ محمود حاج قاسم محمد،) بغداد (۱۹۸۰. (۱۸) رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین، پیامبر، ج۱۱، تهران) ۱۳۵۰ ش (. (۱۹) ثلاث رسائل فی الطب‌العربی‌الاسلامی، چاپ‌محمود قاسم محمد، بغداد: بیت الحکمه، ۱۴۲۱/۲۰۰۱. (۲۰) احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن،) استانبول (۱۳۳۵ـ ۱۳۳۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۲۱) حسن جواهری، «المواکبه الشرعیه للتطوّر فی مجال الجینات و الهندسه الوراثیه»، فقه اهل البیت علیهم السلام، ش۱۳ (۱۴۲۰/۱۹۹۹). (۲۲) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ‌احمد عبدالغفور عطار، بیروت( بی‌تا )چاپ افست تهران۱۳۶۸ ش. (۲۳) حاجی خلیفه. (۲۴) انور خطیب، الاهلیه المدنیه فی الشرع الاسلامی و القوانین اللبنانیه، بیروت۱۳۸۴/۱۹۶۵. (۲۵) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم۱۴۰۵. (۲۶) ابوالقاسم خوئی، مبانی تکمله المنهاج، نجف۱۹۷۵ـ۱۹۷۶. (۲۷) محمد بن احمد دسوقی، حاشیه الدسوقی علی‌الشرح‌الکبیر،) بیروت (: داراحیاء الکتب العربیه،) بی‌تا (. (۲۸) عبدالحمید دیاب و احمد قرقوز، مع الطب فی القرآن الکریم، دمشق) بی‌تا (، چاپ افست قم۱۴۰۴. (۲۹) محمد بن زکریا رازی، کتاب الشکوک‌علی‌جالینوس، چاپ مهدی محقق، تهران۱۳۷۲ ش. (۳۰) حسین‌بن محمد راغب‌اصفهانی، المفردات فی غریب‌القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران) ۱۳۳۲ ش (. (۳۱) محمدعلی رضائی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت۱۳۸۰ ش. (۳۲) علیخان بن زین‌العابدین رئیس الاطباء، جواهر التشریح،) تهران ۱۳۰۶ (. (۳۳) علیخان بن زین‌العابدین رئیس الاطباء، کتاب احیاء الاطفال‌مظفری، ) تهران (۱۳۸۲ ش. (۳۴) محمد بن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی‌شیری، بیروت۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۳۵) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۳۶) ساپی وفر، تشریح، ترجمه ابوالحسن تفرشی،) تهران (۱۳۱۲. (۳۷) سازمان کنفرانس‌اسلامی، مجمع فقه‌اسلامی، مصوبه‌ها و توصیه‌ها: از دومین تا پایان نهمین نشست، ترجمه محمد مقدس، جده ۱۴۱۸. (۳۸) رضا سلطانی‌نسب، جنین شناسی انسان: بررسی تکامل طبیعی و غیرطبیعی انسان، تهران۱۳۵۶ ش. (۳۹) عبدالرزاق‌احمد سنهوری، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت) ۱۹۵۲ (ـ۱۹۸۶. (۴۰) سیوطی. (۴۱) حسن علی شاذلی، «الجنین: حیاته و حقوقه فی الشریعه الاسلامیه»، در السیاسه الصحیحه، الاخلاقیات و القیم الانسانیه من منظور اسلامی، تحریر احمد رجائی جندی، کویت: المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیه، ۱۹۹۷. (۴۲) محمد بن ادریس شافعی، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت) بی‌تا (. (۴۳) زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. (۴۴) حسین صفائی و مرتضی قاسم‌زاده، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، تهران۱۳۸۲ ش. (۴۵) محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴. (۴۶) محمد کاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروه‌الوثقی، بیروت۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴۷) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن‌المجید، بیروت۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۴۸) فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۴۹) طبری، جامع. (۵۰) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ‌احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت) بی‌تا (. (۵۱) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۵۲) عریب بن سعید، کتاب خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین، چاپ نورالدین عبدالقادر و هنری جاهیه، الجزائر ۱۳۷۵/۱۹۵۶. (۵۳) حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام‌الشرعیه‌علی‌مذهب‌الامامیه، چاپ‌ابراهیم‌بهادری، قم۱۴۲۰ـ۱۴۲۱. (۵۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکره الفقهاء، قم۱۴۱۴ـ. (۵۵) محمد بن‌عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره) بی‌تا (، چاپ افست‌تهران) بی‌تا (. (۵۶) محمد تقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران۱۳۴۳ ش. (۵۷) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن، ج۱۰، جزء ۱۹، قاهره۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران۱۳۶۴ ش. (۵۸) سعید بن هبه‌اللّه قطب راوندی، فقه القرآن، چاپ‌احمد حسینی، قم۱۴۰۵. (۵۹) ناصر کاتوزیان، دوره مقدماتی حقوق مدنی: اموال و مالکیت، تهران۱۳۷۴ ش. (۶۰) کلینی، اصول کافی. (۶۱) الستئر کمبل، معضلات اخلاقی در حرفه پزشکی، ترجمه حسن میانداری،) بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا (. (۶۲) فایز عبداللّه کندری، «مشروعیه الاستنساخ الجینی البشری‌من‌الوجهه‌القانونیه»، مجله‌الحقوق، سال۲۲، ش۲ (۱۹۹۸). (۶۳) باقر لاریجانی، پزشک و ملاحظات اخلاقی، تهران۱۳۸۳ ش. (۶۴) مجلسی، بحارالانوار. (۶۵) ولی اللّه محرابی، تاریخ مصوّر پزشکی جهان: از کهن‌ترین روزگاران تا دوره معاصر، ج۵، تهران ۱۳۸۴ ش. (۶۶) جعفر بن حسن محقّق حلی، شرایع الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی‌بقال، نجف۱۳۸۹/ ۱۹۶۹. (۶۷) محمداسماعیل ابراهیم، القرآن و اعجازه العلمی،) بی‌جا (: دارالفکر العربی،) بی‌جا (. (۶۸) محمد سلام مدکور، الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، قاهره۱۳۸۹/ ۱۹۶۹. (۶۹) عبداللّه معصر، «حقوق الجنین فی الفقه الاسلامی»، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، ش۲۶ (۱۴۱۶). (۷۰) احمد بن محمد مقدس‌اردبیلی، مجمع‌الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی‌عراقی، علی‌پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج۱۳، قم۱۴۱۶. (۷۱) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت۱۹۸۱. (۷۲) احمد بن محمد نحاس، معانی‌القرآن، چاپ یحیی‌مراد، قاهره۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۷۳) یحیی بن شرف نووی، روضه الطالبین و عمده المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت) بی‌تا (. (۷۴) جان ویسیک، رضایت خاموش: مواردی در زمینه اخلاق پزشکی مدرن، ترجمه ناصر بلیغ،) تهران) ۱۳۷۳ ش. (۷۵) محمد نعیم یاسین، «حقیقه الجنین و حکم الانتفاع به فی زراعه الاعضاء»، مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش۱۷ (ذیقعده۱۴۱۰)؛ ۱۴ - پانویس
۱۵ - منابع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنین»، شماره۵۱۲۶. • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۱۲۷-۱۲۹. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |