تمدن اسلامیقرآن افزون بر نظام ویژه ای که برای تمدن اسلامی ارائه می‌کند به گونه ای ملموس در جنبه های مختلف دوره های تمدن و زندگی اجتماعی مسلمانان اثرگذار بوده است. ۱ - بازتاب تعالیم قرآن در تمدن اسلامیالبته بیان این نکته لازم است که میان جامعه مطلوب قرآنی با جامعه تاریخی اسلامی همواره تفاوت‌هایی بوده و همه اصول بیان شده در کلام وحی در جوامع مسلمانان به اجرا درنیامده است. [۱]
سید حسین نصر، قلب اسلام، ص۱۶۴، ترجمه: خرازی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ ش.
۱.۱ - زندگی عمومیمسلمانان به قرآن بسیار احترام می‌گذارند. آنان بدون وضو به خط آن دست نمی‌زنند و معمولا برای تلاوت وضو می‌گیرند. آیات قرآن به فرهنگ عمومی مردم رسوخ کرده است. به کار بردن عبارات قرآنی مانند «بسم الله الرحمن الرحیم» [۲]
نمل/سوره۲۷، آیه۳۰.
«الحمد لله» [۳]
حمد/سوره۱، آیه۱.
، «إن شاء الله» [۴]
کهف/سوره۱۸، آیه۲۴.
، «سلم علیکم» [۵]
زمر/سوره۳۹، آیه۷۳.
در گفت و گوها از سوی مسلمانان گواه این مدعاست. [۶]
سید حسین نصر، قلب اسلام، ص۴۱ ـ ۴۲، ترجمه: خرازی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ ش.
تعیین ملاک تقوا برای برتری انسان ها (=>همین مقاله: اخلاق) سبب شده تا گروه های مختلف نژادی در سراسر عالم به اسلام گرایش داشته باشند. برخلاف تفاوت های فرهنگی و عقیدتی، قرآن همواره عامل وحدت و اشتراک همه مسلمانان بوده است؛ [۷]
سید حسین نصر، قلب اسلام، ص۷۲، ترجمه: خرازی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ ش.
برای نمونه آنان در سراسر جهان قرآن را به زبان عربی می‌خوانند. [۸]
سید حسین نصر، قلب اسلام، ص۱۰۵، ترجمه: خرازی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ ش.
در بسیاری از مناطق در مجالس یادبود درگذشتگان، مهمانان نسخه های چاپ شده قرآن را قرائت می‌کنند؛ همچنين كشورهاى اسلامى مسابقات قرآن برگزار كرده و بدين گونه به نگهدارى و ترويج روش هاى ويژه خود در فن قرائت مى پردازند. در نگاهى ديگر با پيشرفت و دگرگونى رسانه ها حضور قرآن در جامعه شكل جديدى به خود مى گيرد. در بسيارى از كشورهاى اسلامى مانند عربستان سعودی، مصر و مراکش قرائت قرآن به طور دائم از شبكه هاى راديويى و تلويزيونى پخش مى شود. در برخى كشورها اين كار در بخش هايى از روز انجام مى گيرد. افزون بر اين، رسانه ها و امكانات جديد مانند اینترنت و لوح های فشرده به راحتى بسيارى از برنامه هاى قرآنى شامل قرائت، حفظ و تفسیر را در اختيار علاقمندان قرار مى دهند.۱.۲ - آموزشجاذبه قرآن به اندازه ای بود که از همان روزهای نخست همه را به خود مشتاق کرد. افزون بر این، ترغیب پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به فراگیری و تعلیم قرآن [۹]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۹۱۹، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
این اشتیاق را دوچندان کرد. مردم برای شنیدن آیات وحی خود را به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) [۱۰]
السجستانی (م ۲۷۵ ق)، سنن ابی داود، ج۳، ص۷۶، به کوشش محمد محی الدین، دارالفکر.
[۱۱]
ابن اسحاق (م ۱۵۱ ق)، السیر و المغازی، ج۴، ص۱۸۶، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات والابحاث.
[۱۲]
ابن اسحاق (م ۱۵۱ ق)، السیر و المغازی، ج۴، ص۲۱۴، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات والابحاث.
یا صحابه ایشان می‌رساندند و در صورتی که به آن‌ها دسترسی نداشتند از رهگذران و کاروانیان می‌شنیدند. [۱۳]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۲۳۹، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
تازه مسلمان‌ها برای فراگیری احکام شرعی و خواندن نماز می‌بایست قرآن بیاموزند. به مرور زمان که شمار نومسلمانان افزایش یافت افراد ویژه ای مأمور تعلیم قرآن شده [۱۴]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۳۷۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
[۱۵]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۳۸۵، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
[۱۶]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۴، ص۹۱۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
و در مواردی به دستور پیامبر به مناطق دیگر سفر می‌کردند. [۱۷]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۲۴۲ ـ ۲۴۳، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
قاریان قرآن در مسجد می‌نشستند و آیات را برای یکدیگر خوانده، به تصحیح قرائت یکدیگر می‌پرداختند. [۱۸]
عبدالرحمن بن عبدالحکم (م ۲۵۷ ق)، فتوح مصر و اخبارها، ص۲۷۲، مکتبة مثنی ببغداد.
در مواردی هم آموزش بخش‌هایی از قرآن مهریه همسران قرار می‌گرفت. [۱۹]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۲، ص۸۱۱، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
[۲۰]
السجستانی (م ۲۷۵ ق)، سنن ابی داود، ج۲، ص۲۳۶، به کوشش محمد محی الدین، دارالفکر.
[۲۱]
گلستان قرآن (هفته نامه)، تهران، ج۱، ص۲۳۸، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
در دوره های بعدی نیز قرآن غالباً محور آموزش مسلمانان بوده است؛ [۲۲]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۳، ص۲۶۷، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
[۲۳]
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۱، ص۵۳۷، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر.
همچنین در برخی کشورها مدارس حفظ قرآن، اصول حفظ و تفسیر را به قرآن آموزان می‌آموختند. آیات فراوانی با کلیدواژه‌هایی مانند « اولوا الالباب » [۲۴]
آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۰.
، « علم » [۲۵]
زمر/سوره۳۹، آیه۹.
، عقل [۲۶]
بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.
و «برهان» [۲۷]
نمل/سوره۲۷، آیه۶۴.
انسان را به تفکر و علم اندوزی تشویق کرده اند. برخی از آیات به مشاهده آسمان و زمین و پدیده های آن دعوت می‌کنند [۲۸]
ق/سوره۵۰، آیه۶.
و بعضی دیگر از او می‌خواهند به گردش در زمین و بررسی آثار تاریخی بپردازد [۲۹]
روم/سوره۳۰، آیه۴۲.
، از این رو کسب دانش به ویژه نجوم، ریاضیات و تاریخ میان مسلمانان اهمیت ویژه ای یافت. نهضت ترجمه نیز که از میانه قرن دوم شروع شد و به مدت دو سده ادامه داشت پیامد ترغیب قرآن به کسب دانش بود. [۳۰]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۸۵ ـ ۸۶، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
افزون بر این، به مرور زمان دانش های لغت، نحو، معانی و بیان، کلام متأثر از قرآن و تفسیر و قرائت و تجوید و دیگر علوم قرآنی در ارتباط با آن پدید آمدند. با آمیختن عرب و عجم و از بین رفتن خلوص زبان عربی، بسیاری از واژه‌ها دستخوش دگرگونی معنایی شدند، به گونه ای که فهم قرآن نیز دچار مشکل شد. در نخستین گام خلیل بن احمد فراهیدی (م. ۱۷۵ ق.) برای حفظ واژه های عربی، کتاب العین را نوشت. [۳۱]
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۱، ص۵۴۸، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر.
اِعراب نیز همداستان با لغت مورد توجه دانشمندان مسلمان قرار گرفت و ابوالاسود دوئلی (م. ۶۹ ق.) نخستین قواعد آن را پایه ریزی کرد. سپس سیبویه (م. ۱۸۰ ق.) نخستین کتاب مبسوط نحوی را با عنوان الکتاب تألیف کرد. [۳۲]
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۱، ص۵۴۶، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر.
مسلمانان با هدف فهم اعجاز ادبی قرآن قواعد علم معانی و بیان را نیز تدوین کردند. [۳۳]
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۱، ص۵۳۲، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر.
تفاوت برداشت‌ها از آیات اعتقادی [۳۴]
شبلی نعمانی، تاریخ علم کلام، ص ۸، ترجمه: فخر داعی، تهران، رنگین، ۱۳۲۸ ش.
و اختلاف بر سر قدیم یا حادث بودن قرآن [۳۵]
محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ج ۲، ص ۱۳۰۶ ـ ۱۳۰۸، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
سبب پیدایش تدریجی دانش کلام گردید. با گسترش اسلام در میان ملت های غیر عرب، آنان برای فهم قرآن نیاز به ترجمه داشتند. گرچه جریان ترجمه مخالفانی نیز داشت؛ [۳۶]
محمد مصطفی المراغی، بحث فی ترجمة القرآن الکریم، ص۱۳ ـ ۲۳، بیروت، دارالکتاب الجدید، ۱۴۰۱ ق.
[۳۷]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۴۰ ـ ۴۱، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
ولی نیاز یاد شده سبب گردید تا از همان ابتدا کسانی به ترجمه قرآن بپردازند. گفته‌اند که سلمان فارسی نخستین مترجم قرآن بود که «بسمله» را به زبان فارسی برگرداند. [۳۸]
الزرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۱۱۴ ـ ۱۱۵، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
[۳۹]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۶۵۳، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
[۴۰]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۸۹، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
امروزه قرآن به زبان های گوناگون دنیا ترجمه شده است، گرچه در مواردی خالی از غرضورزی مترجمان و قصد تبلیغ بر ضدّ اسلام نبوده است. [۴۱]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۶۵۳ ـ ۶۵۷، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
در دوره نخست مردم به سبب آگاهی از شأن نزول آیات و عرب زبان بودن، در فهم قرآن کمتر با مشکل برمی خوردند؛ ولی با فاصله گرفتن از زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اسلام آوردن غیر عرب ها، مسلمانان بیش از پیش به تفسیر آیات نیاز پیدا کردند. تأسیس دانش تفسیر [۴۲]
زین العابدین قربانی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ص ۷۷، تهران، نشر فرهنگ اسلامی.
و دیگر علوم مرتبط با قرآن، پیامد تغییر یاد شده در زندگی مسلمانان به شمار می‌رود؛ برای نمونه دانش قرائت از شکل گیری قرائت‌ها از زمان نزول تا مرحله قرائات شاذ و نادر، اقسام قرائت‌ها از جهت مطابقت با قواعد عربی و رسم و سند آن، ریشه اختلاف‌ها و مانند آن‌ها بحث می‌کند. [۴۳]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۱۴۷۲، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
در بخش‌هایی از جهان اسلام نیز مکتب‌هایی خاص در این رابطه پدید آمدند و برای مثال تا پایان قرن چهارم قمری مردم اندلس به پیروی از مصر و افریقیه به قرائت « نافع » به روایت « ورش » قرآن می‌خواندند [۴۴]
بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، «اندلس ـ تاریخ»، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ ش.
علم تجوید نیز دو مرحله دارد: در بخش نظری از قواعد درست خواندن حروف و کلمات قرآن و دیگر مباحث آواشناسی گفت و گو می‌شود. در مرحله عملی هم قواعد را براساس استماع و اداء به افراد می‌آموزند. [۴۵]
حداد عادل و دیگران، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۶۰۱ ـ ۶۰۲، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
با گذشت زمان و رونق دانش تفسیر، مفسران با رویکردهای گوناگون به تفسیر قرآن پرداختند. تفاسیر ادبی، کلامی، عرفانی، فقهی و... نمونه‌هایی از این دست به شمار می‌روند.در سده اخیر بسیاری از مفسران با پرداختن به جنبه های اجتماعی قرآن کوشیده‌اند تا مفاهیم آن را بیش از پیش وارد زندگی مسلمانان کرده و از آن برای حل مشکلات و عقب ماندگی های سده های اخیر جهان اسلام استفاده کنند. سید قطب (م. ۱۳۸۶ ق.)، آیت الله طالقانی (م. ۱۳۹۹ق.)، علامه فضل الله و بسیاری دیگر از مفسران از این جمله اند. ۱.۳ - شعر و ادبیاتقرآن تأثیر فراوانی بر ادبیات و شعر مسلمانان داشته است. از همان نخست شاعران تازه مسلمان عرب مانند حسان بن ثابت، کعب بن مالک و عبدالله بن رواحه با بهره گیری از مضامین وحی شعر می‌گفتند. [۴۶]
حسن بن عبدالله العسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۸۱، بیروت، دارالجیل.
[۴۷]
الراغب (م ۴۲۵ ق)، محاضرات الادباء، ج۲، ص۴۵۴، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دارالقلم، ۱۴۲۰ ق.
در سده های بعدی نیز کلام خدا الهام بخش شاعران مسلمان غیر عرب بوده است. در فارسی رودکی، [۴۸]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۳۱۰ ـ ۳۱۱، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
فردوسی، سعدی، [۴۹]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۳۱۳، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
مولوی [۵۰]
جلال الدین بلخی، مثنوی معنوی، دفتر اول، ص۴، به کوشش سروش، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۷۵ ش.
و در ترکی ادیب احمد یوکنکی (م. قرن ۶ ق.) و خواجه احمد یسوی (م. ۵۶۲ ق.) [۵۱]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۳۲۵ ـ ۳۲۶، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
از این جمله اند. افزون بر این ترجمه تفسیر جامع البیان طبری و نیز نگارش تفاسیری به نثر شیوای فارسی مانند روض الجنان ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق.) و کشف الاسرار رشیدالدین میبدی (م. ۵۲۰ ق.) نمونه‌هایی از حضور قرآن در ادبیات دوره های اسلامی اند. گذشته از این، شاهکارهای ادب فارسی همچون گلستان سعدی و منشآت قائم مقام فراهانی از قرآن فراوان بهره برده اند. [۵۲]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۳۲۲، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
[۵۳]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۱، ص۳۲۴، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
۱.۴ - هنرقرآن در شکل دهی و الهامبخشی به هنرهایی که در بستر تمدن اسلامی رشد کرده‌اند تأثیر فراوان داشته است؛ از يك سو آيات همواره به هنرهاى اسلامى زینت بخشيده اند. هنر خطاطی دنباله قرآن نويسى در صدر اسلام بوده و در بستر نگارش آن رشد كرده است. در دوره نخست، خط عربی ساده و ابتدايى بود و نويسندگان، قرآن را با نوشت افزارهاى ابتدايى [۵۴]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۲۱۳ ـ ۲۱۷، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
و خطی نازیبا و دارای غلط می‌نوشتند؛ [۵۵]
عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ج۱، ص۴۱۹، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر.
ولی با گسترش اسلام و بهبود نوشت افزار، پیشرفت خط، سیر تکاملی خود را پیمود و قرآن نقطه و اعراب گذاری شد. با گذشت زمان قرآن را به « جزء »، « حزب » و... تقسیم کردند و در نسخه های آن مکی و مدنی و شماره آیات را می‌نوشتند. پس از این مرحله هنرمندان به تزیین و تذهیب در نگارش قرآن دست یازیدند، به گونه ای که عامه مردم آن را از لوازم جدایی ناپذیر نگارش پنداشتند. از اوایل قرن پنجم قمری هم خط زیبای نسخ جای کوفی را گرفت. [۵۶]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۴۷۸ ـ ۴۸۴، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
[۵۷]
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۰۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق.
گنجینه های نفیسی از نسخه های خطی در مناطق مختلف اسلامی وجود دارد که به زیبایی قرآن را نگارش کرده اند. [۵۸]
گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، ج۱، ص۴۹۳، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی.
نوشتن آیات قرآن با خط خوش به اندازه ای اهمیت داشته که برای نمونه حاکم سلسله گورکانی هند، ظهیرالدین بابر، خود قرآن را با خط زیبا نوشت و به کعبه هدیه کرد [۵۹]
علی اصغر حکمت، سرزمین هند، ص۱۲۵، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش.
افزون بر این کاشی های رنگین ایرانی به شکل اسلیمی و با گل و بوته و آیاتی از قرآن تزیین شده و در مساجد و کاخ های پادشاهان به کار می‌رفته اند. [۶۰]
هورست ولدمارجنس، تاریخ هنر، ص۲۰۶، ترجمه: مرزبان، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۵۹ ش.
؛ [۶۱]
علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج۳، ص۱۴۸، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش.
سفارش قرآن به آباد کردن مسجد [۶۲]
توبه/سوره۹، آیه۱۸.
، مشوق هنرمندان مسلمان برای خلق جلوه های هنری زیبا در مساجد بوده است. با پیدایش صنعت چاپ، قرآن‌هایی ابتدا در برخی کشورهای اروپایی و پس از آن در کشورهای اسلامی به چاپ رسید. نخستین چاپ اسلامی قرآن از سوی مولا عثمان در پطرز بورگ روسیه در سال ۱۲۰۰ هجری/۱۷۸۷ میلادی انجام گرفت. امروزه در سراسر جهان اسلام چاپ و نشر قرآن با اَشکال متنوع و زیبا صورت می‌گیرد. [۶۳]
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۰۵ و ۴۰۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق.
خواندن قرآن با غنا ممنوع است؛ [۶۴]
النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، جواهرالکلام، ج۲۲، ص۴۷، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
ولی مسلمانان با اثرپذیری از کلام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مبنی بر خواندن قرآن با صدای خوش، [۶۵]
الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۲، ص۶۱۴ ـ ۶۱۶، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
[۶۶]
البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۷۴۳، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق.
[۶۷]
السجستانی (م ۲۷۵ ق)، سنن ابی داود، ج۲، ص۷۴، به کوشش محمد محی الدین، دارالفکر.
فن نغمه شناسی یا صوت و لحن را ابداع کردند که از زیرمجموعه های تجوید است. متخصصان این هنر در سراسر جهان اسلام با توجه به معانی و موضوعات قرآن، الحان و نغمات متناسب با آن را به کار برده، حالت های متفاوتی مانند اندوه و سرور را در شنوندگان پدید می‌آورند. [۶۸]
محمد عربی القبانی، کفایة المستفید، ص۱۱۱، دمشق، دارالخیر، ۱۹۹۱ م.
از سوی دیگر هنر اسلامی در ذات خود از آموزه های وحی الهام گرفته است. حضور فراوان «خلأ تصویر و نگارگری » در هنر اسلامی که به شکل ویژه در هنرهای تجسمی نمود بیشتری دارد ثمره مبانی متافیزیکی توحید و شعار «لا إله إلا الله» [۶۹]
آل عمران/سوره۳، آیه۲.
است که پیام ناپایداری غیر خدا و وجود خدا در فراسوی همه واقعیت‌ها را القا می‌کند، از این رو جنبه ای از نیستی و خلأ در ذات هر موجودی ثابت می‌شود. در آثار هنری، وجود خلأ و غیبت جسمانیت از یک سو و جنبه های مثبت فرم، رنگ و ماده از سوی دیگر بر وجه انعکاسی اشیا و نیز نشانه های واقعیت برتر جهان تطبیق می‌کنند. سبک اسلیمی با بسط و تکرار فرم‌ها با خلأ ارتباط برقرار کرده و چشم و ذهن را از سکون و ماندن در بند موضوعات جسمانی می‌رهاند و به تعبیری با گریز از تشبه به جسد، وحدت الوهی را القا می‌کند. این روش با خودداری از شمایل نگاری، حس حضور فرازمانی و بی مکان بودن خدا را در بیننده ایجاد می‌کند؛ همان چیزی که آموزه وحی بر آن تأکید می‌کند که به هر سو رو کنید آن‌جا وجه خداست: «فَاَینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّهِ» [۷۰]
بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.
معماری سنتی اسلامی با در نظر گرفتن این ویژگی ها، کوچه ها، باغ ها، بازارها و مسجدهایی بنا کرده است که بدون حضور مادیت، امکان تجربه معنوی حضور الهی را برای بیننده فراهم می‌کند. [۷۱]
سید حسین نصر، خردنامه همشهری (ماهنامه)، «در فضای تهی پژواک؛ اهمیت خلاء در هنر اسلامی»، ش۴.
۲ - فهرست منابع(۱) عبدالمجید الشرفی، الاسلام بین الرسالة والتاریخ، بیروت، دارالطلیعة، ۲۰۰۱ م. (۲) سید یاسر ایازی، اهتمام ایرانیان به قرآن، قم، کتاب مبین، ۱۳۸۰ ش. (۳) محمد مصطفی المراغی، بحث فی ترجمة القرآن الکریم، بیروت، دارالکتاب الجدید، ۱۴۰۱ ق. (۴) طالقانی، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۰ ش. (۵) پژوهشهای علوم انسانی (فصلنامه)، دانشگاه قم. (۶) سید محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش. (۷) علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش، ۱۳۸۲ ش. (۸) جواد سلماسی زاده، تاریخ ترجمه قرآن در جهان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ ش. (۹) ویل دورانت (م ۱۹۸۱ م)، تاریخ تمدن، ترجمه: آرام و دیگران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ ش. (۱۰) شبلی نعمانی، تاریخ علم کلام، ترجمه: فخر داعی، تهران، رنگین، ۱۳۲۸ ش. (۱۱) زین العابدین قربانی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی. (۱۲) محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، تهران، سمت، ۱۳۷۵ ش. (۱۳) هورست ولدمارجنس، تاریخ هنر، ترجمه: مرزبان، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۵۹ ش. (۱۴) محمدتقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲ ش. (۱۵) العیاشی (م ۳۲۰ ق)، تفسیر العیاشی، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه. (۱۶) مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۱۷) معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق. (۱۸) التوحید (مجله)، مؤسسة التوحید للنشر الثقافی. (۱۹) محمد تقی مصباح، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات، ۱۳۷۸ش. (۲۰) النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، جواهرالکلام، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۲۱) ایولاکوست، جهان بینی ابن خلدون، ترجمه: مهدوی، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۳ ش. (۲۲) سید حسین نصر، خردنامه همشهری (ماهنامه). (۲۳) بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ ش. (۲۴) حداد عادل و دیگران، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش. (۲۵) خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان، ۱۳۷۷ ش. (۲۶) باقر ساروخانی، درآمدی بر دائرة المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، ۱۳۷۰ ش. (۲۷) حسن بن عبدالله العسکری، دیوان المعانی، بیروت، دارالجیل. (۲۸) علی اصغر حکمت، سرزمین هند، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش. (۲۹) السجستانی (م ۲۷۵ ق)، سنن ابی داود، به کوشش محمد محی الدین، دارالفکر. (۳۰) ابن اسحاق (م ۱۵۱ ق)، السیر و المغازی، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات والابحاث. (۳۱) البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامة، ۱۴۰۷ ق. (۳۲) عبدالرحمن بن عبدالحکم (م ۲۵۷ ق)، فتوح مصر و اخبارها، مکتبة مثنی ببغداد. (۳۳) جولیوس گولد، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: گروهی از مترجمان، به کوشش زاهدی، مازیار، ۱۳۸۴ ش. (۳۴) آلن پیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: ساروخانی، تهران، کیهان، ۱۳۶۶ ش. (۳۵) سید حمید طبیبیان، فرهنگ فرزان فارسی ـ عربی، فرزان، ۱۳۷۸ ش. (۳۶) علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران، خیام، ۱۳۵۵. (۳۷) مطالعات تاریخی (فصلنامه)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. (۳۸) الفکر الاسلامی (مجله)، مجمع الفکر الاسلامی. (۳۹) سید قطب (م ۱۳۸۶ ق)، فی ظلال القرآن، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق. (۴۰) سید حسین نصر، قلب اسلام، ترجمه: خرازی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ ش. (۴۱) الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۴۲) محمد عربی القبانی، کفایة المستفید، دمشق، دارالخیر، ۱۹۹۱ م. (۴۳) گلستان قرآن (هفته نامه )، تهران، مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی. (۴۴) دهخدا (م ۱۳۳۴ ش) و دیگران، لغت نامه، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ش. (۴۵) جلال الدین بلخی، مثنوی معنوی، به کوشش سروش، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۷۵ ش. (۴۶) الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۴۷) الراغب (م ۴۲۵ ق)، محاضرات الادباء، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دارالقلم، ۱۴۲۰ ق. (۴۸) توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ترجمه: بدره ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۸ ش. (۴۹) جواد علی، المفصل، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۶ م. (۵۰) عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، مقدمة ابن خلدون، به کوشش علی عبدالواحد، قاهرة، دار نهضة مصر. (۵۱) الزرقانی، مناهل العرفان، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق. (۵۲) محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م. (۵۳) سمیع دغیم، موسوعة مصطلحات العلوم الاجتماعیة والسیاسیه، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۲۰۰۰ م. (۵۴) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق. ۳ - پانویس
۴ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تمدن:دستاوردهای مادی و معنوی بشر، ضمن نظمی اجتماعی»، ج۸. رده‌های این صفحه : تمدن اسلامی | فرهنگ و اجتماع
|