تمبرتمبر به برگه‌ای دارای اعتبار مالی را گویند و عنوان تمبر از عناوین جدید است و از آن در بخش مسائل مستحدثه سخن رفته است. تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسب‌داری که در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون، با دندانه یا بی‌دندانه [۱]
هاجری، ضیاء‌الدین، تمبر، ج۱، ص۱۸، جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ش.
برای دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض به‌کار می‌رود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار است. [۲]
دایرة المعارف فارسی.
فهرست مندرجات۲ - منظور از تمبر ۳ - حکم خرید و فروش تمبر ۴ - تمبر در ایران ۴.۱ - تمبرهای دوره قاجاریه ۴.۲ - تمبر در نهضت‌های انقلابی ۴.۳ - تمبر در حکومت پهلوی ۴.۴ - تمبر بعد از انقلاب اسلامی ۵ - تاریخچه تمبر در جهان اسلام ۶ - تمبر شناسی ۷ - رفع نیازهای مالی با تمبر ۸ - نوسان داشتن قیمت تمبر ۹ - تمبر و خدمات پستی ۱۰ - موضوعات پرداخته شده روی تمبر ۱۱ - نمادهای ملی روی تمبر ۱۲ - تمبر و دوران استعمار ۱۳ - تمبر و کودتای نظامی ۱۴ - نمادهای توسعه و پیشرفت ۱۵ - توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانی ۱۶ - آغاز قرن پانزدهم هجری ۱۷ - احساسات ضد آمریکایی بر روی تمبر ۱۸ - فهرست منابع ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - واژه‌شناسی تمبرواژه تمبر فرانسوی (برگرفته از تمپانون۲ یونانی و تیمپانوم۳ لاتینی) و در لغت به معنی زنگ کوچک فلزی، اوج صدا، آواز، طنین، تمغا، تمبر، تمبرپست، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است. در ۱۶۳۵م یکی از کارمندان پست فرانسه به نام ولایریه برای مرسولات پستی پاکت مخصوصی با علامتی ویژه ابداع کرد که بهای آن اندکی بیش از تعرفۀ پستی معمول بود. [۳]
خانبابایی، ولی، پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۱۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
اولین تمبر جهان در ۱۸۴۰م به پیشنهاد رونالد هیل در انگلستان به چاپ رسید. بر این تمبر که به پنی سیاه معروف شد، تصویر ملکۀ ویکتوریا نقش بسته بود. [۴]
نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲ - منظور از تمبرتمبر به برگه‌ای کوچک و چهار گوش اطلاق می‌شود که دارای نقشی خاص است و به بهایی که روی آن درج شده مبادله و به نامه‌های ارسالی و اسناد دولتی و غیر آن چسبانیده می‌شود. ۳ - حکم خرید و فروش تمبرخرید و فروش تمبر حتی به بهای بیش از اعتبار قید شده در آن جایز است و ربا محسوب نمی‌شود. از آنجا که ارزش تمبر اعتباری است و اعتبار کننده، آن را برای یک بار استفاده اعتبار کرده است، در نتیجه با یک بار استفاده از مالیت ساقط می‌شود و اگر بر حسب اتفاق، مهر بطلان بر آن نخورده باشد به تصریح برخی معاصران، استفاده دوباره از آن جایز نیست و ضمان آور است. [۶]
استفتائات قوه قضائیه، ص۲۱۷.
۴ - تمبر در ایرانآشنایی ایرانیان با تمبر، به عنوان یکی از مظاهر پستِ جدید از طریق کشورهای همسایه (روسیه در شمـال، دولت عثمانی در غـرب و انگلیس در جنوب) صورت گرفت. نخستین بار روزنامه وقایع اتفاقیه در ۱۲۷۴ق/ ۱۸۵۸م به نقل از یک روزنامۀ روسی، تمبر را به عنوان پولی به شکل «مهری کاغذی» که برای تسهیل در امور پستی در پست‌خانه‌های دولتهای فرنگ به‌کار گرفته شده بود، معرفی کرد. [۷]
نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، ج۱، ص۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمبر، از طریق پست کنسولگری انگلستان در جنوب کشور، به‌ویژه از ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م روی دادکه نخستین پستخانۀ آن کشور زیرنظر ادارۀ کل پستخانۀ هند در بوشهر تأسیس شد [۸]
آشنایی با تمبرهای بوشهر، جام، ج۱، ص۱۴، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۹ش، س ۲، شم ۱۶.
[۹]
هاجری، ضیاء‌الدین، تمبر، ج۱، ص۲۶۱، جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۰]
کیا، ایرج، سیر استعمار انگلیس در ایران، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۵۸ش.
از سوی دیگر ایجاد تشکیلات پستی جدید در قلمرو عثمانی و استفاده از تمبر در مراسلات پستی آنجا از ۱۲۸۰ق، در آشنایی ایرانیان با تمبر بسیار مؤثر بود. [۱۱]
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران از صدارت امیرکبیر تا وزارت امین‌الدوله (۱۲۶۷-۱۲۹۷ق)، ج۱، ص۳۰، تهران، ۱۳۷۵ش.
برخی بر این باورند که اندیشۀ چاپ تمبر در ایران نخستین‌بار به ذهن میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سفیر ایران در دربار عثمانی) راه یافت. [۱۲]
سیری در تمبر ایران جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ج۱، ص۱۶، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
در ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م، هیئتی به منظور تهیۀ طرح مناسبی برای تمبر ایران، به پاریس گسیل شد. [۱۳]
روزنامۀ دولت علیه ایران، تهران، ج۱، ص۲، ۱۲۸۲ق، شم ۵۷۶.
[۱۴]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۸۷۵، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۵]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، ج۳، ص۱۴۹۱، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۶]
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران از صدارت امیرکبیر تا وزارت امین‌الدوله (۱۲۶۷-۱۲۹۷ق)، ج۱، ص۴۰، تهران، ۱۳۷۵ش.
طراحی فرانسوی به نام ریستر که از مأموریت این هیئت اطلاع حاصل کرده بود، نمونه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه و به آنها ارائه نمود. اگرچه این نمونه‌ها را هیئت ایرانی نپذیرفتند، اما بعدها ریستر آنها را در معرض نمایش و فروش گذاشت. سرانجام با طرحی که آلبرت بار (A. Barre)، کارمند ضراب‌خانۀ پاریس، تهیه نموده بود، موافقت کردند. نمونه‌های بار طرح زیبا و ظریف شرقی از شیر و خورشیدی در میان زنجیرهای متشکل از ۸۶ حلقه به شکل دایره بود. [۱۷]
دادخواه، محمد، تمبرهای اولیۀ شیر و خورشیدی ایران، ج۱، ص۱-۲، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۱۸]
نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۹]
نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، ج۱، ص۱۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۲۰]
ژوزف، ادوارد، تمبرهای ایران، ج۱، ص۶، مجلۀ تمبر، تهران، ۱۳۳۰ش، شم ۲.
[۲۱]
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۲۲]
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، ج۱، ص۱۶، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۲۳]
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، ج۱، ص۱۷، تهران، ۱۳۷۸ش.
بررسی طرحهای ریستر و بار که نخستین آن دو شیری خوابیده در میان یک بیضی، و دومی شیری ایستاده در میان یک دایره است و نیز بررسی سکه‌های شیر و خورشیدی ایران در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه پیش از ۱۲۸۲ق نشان می‌دهد که نمونه‌های تمبر ایران با الهام از نقش سکه‌های شیر و خورشیدی آن زمان طراحی شده است. [۲۴]
ترابی طباطبایی، جمال، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، ج۱، ص۳۰۳-۳۱۰، تبریز، ۱۳۵۰ش.
سرانجام نخستین تمبر ایران معروف به سری «باقری» از روی کلیشه‌های بار، به چاپ رسید (تصویر ۱). بر اساس پاکت‌پستی موجود در مجموعۀ تاپلینگ موزۀ بریتانیا، تاریخ انتشار نخستین سری تمبرهای ایران، ۱۲۸۵ق/ ۱۸۶۸م است. [۲۵]
شریفیان، جلال‌الدین، تمبرهای گمشدۀ عصر قاجار، ج۱، ص۶۰-۶۱، همان، تهران، ۱۳۷۱ش، شم ۱۸.
[۲۶]
نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، ج۱، ص۲۱، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۲۷]
پژمان ح، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۲۹۵، تهران، علمی.
بر اساس این تاریخ، ایران ۲۸ سال پس از چاپ نخستین تمبر جهان، و دومین کشور آسیایی پس از دولت عثمانی، موفق به چاپ تمبر شد. [۲۸]
پژمان ح، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۱۸۱، تهران، علمی.
[۲۹]
تمبرپست، مجلۀ تمبر، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۳۰ش، س ۱، شم ۲.
[۳۰]
کشاورزیان، محمد، سرگذشت تمبر، ج۱، ص۵۱، تلاش، تهران، ۱۳۴۶ش، شم ۷.
با وجود ورود تمبر به نظام پستی، استفاده از آن تا ۱۲۸۸ق که میرزا علی‌خان منشی حضور به ریاست چاپارخانه‌ها رسید، [۳۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۹۲۳، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
ترتیب و قاعدۀ منظمی نداشت. وی نه‌تنها با وضع مقررات جدید استفاده از تمبر را تحت ضابطه درآورد، [۳۲]
ایران، تهران، ج۱، ص۱، ۱۲۸۸ق، شم ۶۹، ۱۲۹۲ق، شم ۲۷۳.
بلکه به وضع پست کشور نیز سر و سامان بخشید، [۳۳]
ناظم‌الاسلام، کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۵۸، تهران، ۱۳۵۷ش.
اما تحول اساسی در پست ایران و تبدیل آن به یک پستِ جدید در زمان ریاست گوستاو ریدرر (G. Riederer) اتریشی (۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) آغاز شد. وی علاوه بر وضع قوانین پستی، [۳۴]
ایران، تهران، ج۱، ص۳-۴، ۱۲۸۸ق، شم ۶۹، ۱۲۹۲ق، شم ۲۷۳.
[۳۵]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
[۳۶]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
[۳۷]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
[۳۸]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
[۳۹]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
تمبرهای سری باقری را به سبب اشکالاتی که داشت، از گردونۀ پستی خارج، و با تغییراتی بر همان کلیشه‌های بار، تمبر جدید که به سبب برش دستی به سری «کاردی» معروف شد، به چاپ رساند [۴۰]
تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ج۱، ص۱۷، ۱۳۲۷ش.
[۴۱]
دادخواه، محمد، تمبرهای اولیۀ شیر و خورشیدی ایران، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۳۹ش.
به موجب نظام‌نامۀ ریدرر، دولت خسارت وارد به مرسولات پستی را برعهده گرفت که به رواج استفاده از تمبر در این دوران کمک شایانی کرد. [۴۲]
ایران، تهران، ج۱، ص۳-۴، ۱۲۸۸ق، شم ۶۹، ۱۲۹۲ق، شم ۲۷۳.
[۴۳]
اختر، استـانبـول، ج۱، ص۳، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱.
[۴۴]
پژمان ح، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، ج۱، ص۲۳۵، تهران، علمی.
۴.۱ - تمبرهای دوره قاجاریهتصویر شاه به‌عنوان اصلیترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورۀ قاجاریه به‌شمار می‌آید. نخستین تمبر تصویری ایران، با تصویر نیم‌تنۀ ناصرالدین شاه در یک سری۴ تایی، در ۱۲۹۳ق در وین به چاپ رسید و به «ناصری ۴ جور» معروف شد [۴۵]
علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، ج۱، ص۲۶، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۳۷.
[۴۶]
ارجمنـد، سیروس، تاریخچۀ تمبر ایران ۱ در دوران قاجاریه (۱۸۶۵-۱۹۲۵م/ ۱۲۴۴-۱۳۰۴ش)، ص۳۱۳، تصویر ۲: ناصـری چهار جور، ایـران‌شنـاسـی، ۱۳۷۵ش، شم ۲.
از آن پس در غالب سری‌های تمبر، نقش شاه وقت و نشانۀ شیر و خورشید (یا خورشید به تنهایی) به‌عنوان نمادهای قدرت همراه با هم بر یک تمبر، یا به صورت جداگانه به چاپ می‌رسید. [۴۷]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۹ بب ، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
تنها سری‌های موقتی یا تمبرهایی که مانند تمبر «مشهد» که بدون اجازۀ دولت به چاپ رسیدند، از این قاعده مستثنا هستند. [۴۸]
پژهان، ساسان، ایران‌شناسی در غرب، ج۱، ص۸۹۷- ۸۹۸، ایران‌شناسی، ۱۳۸۰ش، شم ۱۴.
[۴۹]
تمبرهای کاستین در مشهد! جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ج۱، ص۶، تهران، مرداد ۱۳۴۸ش، شم ۵.
تغییر نظام سلطنتی به مشروطه سبب جابه‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبر شد. در تمبر ۵۰ قرانی «سری محمدعلی‌شاه»، نخستین‌بار نشانۀ شیر و خورشید از پایین تمبر به بالای آن منتقل شد و بالاتر از نقش شاه و تاج (نمادهای سلطنت) قرار گرفت. (تصویر ۳: محمدعلی شاه قاجار). چاپ تمبرهای «شیر و خورشید مشروطه» در یک سری ۱۶ تایی بدون تصویری از شاه وقت در ۱۳۲۷ق در هلند به چاپ رسید. [۵۰]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۵۰، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
از تمبرهای شاخص این دوره، سری ۳ تایی «تاج‌گذاری احمدشاه» است که بر آن هیچ‌یک از طرحهای اصلی تمبر قاجاریه (شاه و شیر و خورشید) دیده نمی‌شود. در این سری، یک تمبر با نقش تاج است و دو تمبر با تصویر تخت جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد [۵۱]
رامی، مرجان، تمبر شیر و خورشید مشروطه، فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۱۱، شم ۴۴.
(تصویر ۴: تاج‌گذاری احمدشاه قاجار). در خمیر کاغذ این تمبر که نخستین تمبر یادگاری ایران است، نخستین بار ته نقش (فیلیگران) به شکل شیر به کار رفته است. [۵۲]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۵۶، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
[۵۳]
سیری در تمبر ایران جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
به کار نبردن ته‌نقش در تمبرهای دورۀ قاجار، تقلب را بسیار آسان نموده بود. علاوه بر این چاپ تمبرهای مکرر از کلیشه‌های المثنی، بی‌دقتی در چاپ، نبودن آمار و ارقام صحیح از تمبرهای منتشر شده، مشکل شناسایی تمبرهای اصیل از تقلبی و وجود سور‌شارژهای (مهری برای تغییر قیمت، رژیم و کاربری و نیز رسمی شدن تمبر) مکرر در اواخر این دوره، سبب دلسردی علاقه‌مندان تمبر ایران به‌ویژه در خارج را فراهم کرد و به ارزش و اعتبار تمبر ایران در سالهای پایانی حکومت قاجار، آسیب جدی وارد ساخت. [۵۴]
پروانه‌فر، باقر، کنجکاوی روی تمبرهای احمدشاهی، ج۱، ص۱۸-۱۹، همان، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
[۵۵]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۵۳-۷۹، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
در حالی که تمبرهای این دوره با طرحهای هنرمندانۀ بسیار دقیق، رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی مناسب، [۵۶]
شیردل، افسر، بررسی تاریخی، ج۱، ص۲۸۸، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش.
بسیار مورد توجه و علاقۀ مجموعه‌داران بیگانه بودند؛ چنان‌که تمبرهای شیر و خورشیدی اولیۀ ایران که از زیباترین تمبرهای کلاسیک ایران و جهان به‌شمار می‌آیند، غالباً زینت‌بخش مجموعه‌های معروف دنیا (چون تاپلینگ) است. گرانبهاترین تمبر ایران نیز از جملۀ همین تمبرها معروف به «یکتومان برنز» است. [۵۷]
شریفیان، جلال‌الدین، تمبر گرانبهاترین کاغذ جهان، ج۱، ص۴۰، کهکشان، تهران، ۱۳۶۹ش، شم ۳.
تمبرهای دورۀ قاجاریه سبک و سیاقی اروپایی داشت و از جنبۀ هنری و فن چاپ در سطحی مطلوب قرار داشت. [۵۸]
شیردل، افسر، بررسی تاریخی، ج۱، ص۲۸۸، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش.
۴.۲ - تمبر در نهضت‌های انقلابییکی از اقدامات نهضت‌های انقلابی آن زمان (چون نهضت مردم لار و کازرون، ستارخان، خیابانی و جنگل)، برای اعلام جدایی از حکومت مرکزی، چاپ تمبر یا سورشارژ تمبرهای موجود بود. [۵۹]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۳-۸۶، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
در جنگ جهانی اول (۱۲۹۴ش/ ۱۹۱۵م) که انگلیسی‌ها بوشهر را اشغال کردند، تمبرهای احمدشاهی با نوشتۀ «بوشهر تحت اشغال قوای انگلیس» سورشارژ شد. [۶۰]
هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۴۶، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۶۱]
آشنایی با تمبرهای بوشهر، جام، ج۱، ص۱۴، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۹ش، س ۲، شم ۱۶.
با قوت گرفتن اندیشۀ بیگانه‌ستیزی در نهضت مشروطه، چاپ تمبرهای ایران در کشورهای اروپایی (به جز ۳ سری) و نفوذ آنان در پست کشور، با اعتراض نمایندگان مجلس اول شورای ملی روبه‌رو شد. [۶۲]
مذاکرات مجلس، دورۀ اول تقنینیه، ج۱، ص۳۹-۴۳، تهران، ۱۳۲۵ش.
[۶۳]
علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، ج۱، ص۶۴، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۳۷.
۴.۳ - تمبر در حکومت پهلویبا گشایش چاپخانۀ مجلس در ۱۳۰۳ش، غالب تمبرها در این چاپخانه چاپ و سورشارژ شد و تنها ۵ سری در دوره پهلوی اول و ۶ سری در دورۀ پهلوی دوم به خارج سفارش داده شد. [۶۴]
علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، ج۱، ص۶۴، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۳۷.
اعلام حکومت پهلوی بر روی تمبرهای مالیاتی چاپ تهران با نوشتۀ «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبان ماه ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵م» در چاپخانۀ مجلس سورشارژ شد. [۶۵]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۸، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
در تمبرهای رضا شاهی نقش شیر و خورشید (جز بر تمبرهای دولتی) از نقش تمبرها حذف و تنها تصویرشاه بر تمبر (به جز ۳ مورد) نقش شد. [۶۶]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۸۸-۱۰۳، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
تمبر سری «پست هوایی» که در ۱۳۰۹ش در چاپخانۀ آنشدۀ هلند به چاپ رسید، نقش شاه در کنار طرح عقابی در حال پرواز بر فراز قلۀ دماوند (تصویر ۵: سری پست هوایی)، برندۀ زیباترین تمبر جهان گردید [۶۷]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۹۴، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
[۶۸]
تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ج۱، ص۳۴، ۱۳۲۷ش.
[۶۹]
علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، ج۱، ص۲۴، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۳۷.
[۷۰]
ارجمنـد، سیروس، تاریخچـۀ تمبـر ایـران ۲ در دوران پهلـوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹م/۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، ص۷۴۸، ایـران‌شنـاسـی، ۱۳۷۵ش، شم ۴.
در ۱۳۱۳ش به مناسبت دهمین سال سلطنت رضا شاه تمبری در یک سری ۹ تایی به چاپ رسید. در این سری، ۸ طرح به پیشرفت و توسعۀ کشور طی سالهای حکومت رضا شاه در ابعاد مختلف و یک طرح به تخت جمشید اختصاص داشت [۷۱]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۹۷، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۶: پل کارون، ) از این تمبر استقبال فراوانی شد. [۷۲]
سیری در تمبر ایران جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ج۱، ص۲۵، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
[۷۳]
از علاقه‌مندان به جمع‌آوری تمبر در داخل و خارج از کشور کاسته بود، آشنایی با تمبرهای بوشهر، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۹ش، س ۲، شم ۱۶.
[۷۴]
پروانه‌فر، باقر، تغییر قیمت روی تمبرهای احمدشاهی، ج۱، ص۸، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
[۷۵]
پروانه‌فر، باقر، دومیها! مواظب باشید تمبر تقلبی نخرید، ج۱، ص۹، همان، ۱۳۴۸ش، شم ۲.
در ۱۳۱۴ش به سبب تصمیم دولت به تغییر کلمۀ پارس به ایران، کلیۀ تمبرهای پستی موجود با عبارت «پست ایران (Postes Iraniennes)» سورشارژ شد و از آن پس تمام تمبرها با این عبارت به چاپ رسید. [۷۶]
تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ج۱، ص۳۱، ۱۳۲۷ش.
[۷۷]
تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ج۱، ص۳۵، ۱۳۲۷ش.
[۷۸]
اسنـاد پسـت و تلگراف و تلفن در دورۀ رضا شاه، به کوشش مرضیه یزدانی، ج۱، ص۶۶-۶۷، تهران، ۱۳۷۸ش.
از دیدگاه هنری طرحهای تمبر دورۀ پهلوی اول به سادگی گرایید، و زمینۀ تمبر ساده، و تزیینات غربی حذف و طرح‌ها شرقی‌تر شد. [۷۹]
شیردل، افسر، بررسی تاریخی، ج۱، ص۲۹۴، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش.
با سقوط رضا شاه نوعی تقسیم قدرت در نظام سیاسی کشور حاکم شد. در این دوره با توجه به تأثیر رویدادها و سیاستهای حاکم بر نقش تمبرها و تنوع موضوعی آنها با افزایش شمار تمبرهای چاپ شده در هر سال، می‌توان تمبرها را برگ‌هایی از تاریخ معاصر کشور به‌شمار آورد. طرح تمبرها تا ۱۳۳۵ش، متشکل از طرحهای پیشرفت و توسعه، ملی‌گرایی و طرح‌هایی از میراث و افتخارات گذشته بود [۸۰]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۰۵- ۱۱۸، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۷: چاه شماره ۳ البرز در قم). از ۱۳۳۴ش تمبر ایران دارای ته‌نقش تصویر شیر و خورشید شد، و در ۱۳۳۶ش عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» جایگزین آن گردید، [۸۱]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۱۹، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
[۸۲]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۲۴، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
از همین سال چاپ تمبرهای گوناگون از روابط با کشورهای دیگر (تصویر ۸: همکاری منطقه‌ای پاکستان، ایران و ترکیه) و موضوعات بین‌المللی گویای تلاش دولت برای جلب پشتوانه‌های بین‌المللی و تحکیم ارتباط با جهان غرب است. (تصویر ۹: هفتۀ حقوق بشر).از ۱۳۳۹ش به‌ویژه پس از تشکیل شورای تمبر به منظور بهبود چاپ تمبر در ۱۳۴۲ش [۸۳]
شیردل، افسر، بررسی تاریخی، ج۱، ص۴۶، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش.
آرایش و تزیین تمبرها با نقوش و طرحهای ایرانی نظیر بوته‌جقه، اسلیمی و گره همراه گشت. [۸۴]
مهرپویا، جمشید، تمبر و میراث فرهنگی، ج۱، ص۵۳، موزه‌ها، تهران، ۱۳۷۴ش، شم ۱۵.
با تأسیس شورای تمبر نقش سیاست بر طرح تمبرها پر رنگ‌تر شد (تصویرهای، ۱۰: اصلاحات ارضی، ۱۱: سال بین‌المللی زن). در دورۀ پهلوی دوم، نقش تمبر از اختصاص به تصویر شاه و خانوادۀ سلطنتی درآمد. بیشترین طرح تمبرهای این دوره به طرحهای پیشرفت و توسعه و پس از آن به گسترش ارتباطات ایران و جهان و مناسبت‌ها و موضوعات جهانی اختصاص یافت.در فاصلۀ سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ش علاوه بر تیراژ تمبرها، شمار تمبرهای منتشرشده در هر سال نیز فزونی گرفت. [۸۵]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۰۵بب ، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
تیراژ تمبرهای این دوره که از ۱۳۵۰ش به شدت افزایش یافته بود، در سالهای پایانی حکومت پهلوی به تیراژهای میلیونی رسید. [۸۶]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۹۳ بب ، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
در دورۀ پهلوی دوم تمبرها متنوع و زیباتر شدند و طراحان در نقش تمبرها از نقوش ایرانی و آثار معماری بهره بردند. با ورود دستگاه‌های پیشرفتۀ چاپ و همکاری با استادان هنر کیفیت تمبرها بهتر شد. [۸۷]
شیردل، افسر، بررسی تاریخی، ج۱، ص۳۱۶، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش.
۴.۴ - تمبر بعد از انقلاب اسلامیپیروزی انقلاب اسلامی به یکباره نقش و طرح تمبرها را دگرگون کرد. بر نقش تمبرهای این دوره، بر خلاف دورۀ پیش، حضور مردم و موضوعات مذهبی بسیار پررنگ شد. نخستین سری رسمی تمبرهای جمهوری اسلامی در ۳۱ فروردین ۱۳۵۸ در ۳ طرح مختلف از تظاهرات مردم پیش از انقلاب و یک طرح نمادی از رهایی پس از پیروزی به چاپ رسید. [۸۸]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، ج۱، ص۲۵۸، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۱۲: انقلاب اسلامی، ) در سالهای آغازین انقلاب به تمبر همچون سفیری برای بردن پیام و آرمان‌های انقلابی به اقصا نقاط جهان نگاه شد و این بینش بر نقش تمبرها تأثیر بسزایی گذاشت؛ چنان‌که بیشترین طرح و نقش تمبرهای جمهوری اسلامی به نشانه‌ها، نمادها و موضوعات مربوط به انقلاب، جنگ و اسلام، و در ارتباط با سیاست روز اختصاص یافت [۸۹]
ریاحی وفا، عباس و محمدملکی ورنامخواستی، تاریخچۀ پست، ج۱، ص۲۰۵، تهران، ۱۳۸۱ش.
(تصویرهای ۱۳: تسخیر سفارت آمریکا، ۱۴: ششمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ۱۵: ولادت حضرت فاطمه (ع)، روز زن).شورای تمبر که پس از پیروزی انقلاب دچار تغییر و تحولاتی شده بود، بر اساس مصوبۀ دولت در مرداد ۱۳۶۲ مسئولیت تمامی امور مربوط به چاپ و انتشار تمبر را عهده‌دار شد. [۹۰]
ریاحی وفا، عباس و محمدملکی ورنامخواستی، تاریخچۀ پست، تهران، ۱۳۸۱ش.
در این دوره، چهرۀ شخصیتهای فرهنگی و علمی بر تمبرها نقش بستند، [۹۱]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
اما با آغاز جنگ ایران و عراق و طولانی شدن آن بیشترین طرح به چهرۀ روحانیون فرهیخته، مبارز یا شهید اختصاص یافت و تنها گاهی چهره‌ای ملی یا مردمی بر تمبرها نقش بست. [۹۲]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۲۹۲-۳۱۲، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
مهمترین تمبر چهرۀ شخصیتی دورۀ جمهوری اسلامی، تمبرهایی است که به مناسبتهای گوناگون پس از درگذشت امام خمینی (ره) از چهرۀ ایشان بر تمبرها نقش گردید که نخستین آنها با تیراژ ۱۰ میلیونی [۹۳]
مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶.
به چاپ رسید [۹۴]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۱۶: بزرگداشت حضرت آیت‌الله امام خمینی (ره)).در این دوره گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی، بی‌توجهی به زیبایی طرحهای تمبر، نادیده گرفتن موضوعات جهانی، همسو نشدن با موازین نمایشگاهی فدراسیون بین‌المللی تمبرشناسی و بی‌اعتنایی به علایق مجموعه‌داران، با توجه به موضوعی شدن گردآوری تمبر و نیز شمارگان بسیار بالای آن (میان سالهای ۱۳۵۸ تـا ۱۳۷۰ش از ۳ تـا ۸ میلیون در نـوسان بـود) ضربۀ جبران‌ناپذیری به ارزش تمبرهای آن زمان ایران وارد ساخت؛ چنان‌که ارزش غالب تمبرهای آن دوره حتی به اندازۀ رشد تورم هم افزوده نشد. بی‌علاقگی مجموعه‌داران به جمع‌آوری تمبرهای این دوره و کاهش قابل توجه آمار مشترکان، مسئولین شورای تمبر را بر آن داشت تا از ۱۳۶۹ش از تیراژ تمبرها کاسته، به موضوع و زیبایی طرحهای تمبر توجه بیشتری مبذول نمایند. [۹۵]
توسعۀ تمبر و تمبرشناسی، مرکز تحقیقات پست، ج۱، ص۲۱، تهران، ۱۳۷۹ش، گزارش شم ۶۸.
[۹۶]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۳۳۸ بب ، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
در همین سال یک سری تمبر زیبا با تیراژ جالب توجه حدود ۳۰۰ هزار تایی به مناسبت بزرگداشت فردوسی به چاپ رسید و با اقبال مجموعه‌داران روبه‌رو شد [۹۷]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۳۳۹-۳۴۰، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۱۷: کنگرۀ جهانی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی).طرحهای توسعه و پیشرفت بر تمبرهای پس از انقلاب که نسبت به دورۀ پیشین به شدت کاسته شده بود، از ۱۳۷۶ش با چاپ یک سری پستی با ۱۴ طرح پیشرفت و توسعه رو به افزایش گذاشت [۹۸]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۳۹۹، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۱۸: سری پستی پیشرفتها). از ۱۳۷۷ش سیاستهای حاکم بر طرح تمبرها تغییر یافت و به دنبال آن تیراژ تمبرها به ۴۰۰ هزار قطعه رسید. از این سال از تمبرهایی با طرحهای رسمی کاسته شد و افزون بر نقش چهره‌های علمی و ادبی و ورزشی، طرح تمبرها به زیبایی و موضوعات مورد توجه علاقه‌مندان تمبر (همچون گل و حیوانات که در سالهای اخیر در بلوک‌های یادگاری به زیبایی به چاپ رسیده است) گرایش یـافت. همچنین تمبرهایی با موضـوعات جالب توجه جهانـی چاپ شد که با استقبال علاقه‌مندان تمبر روبه‌رو گردید [۹۹]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۰، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویر ۱۹: آخرین کسوف قرن بیستم).در ۱۳۸۰ش، به دنبال طرح گفت‌و‌گوی تمدنها یک سری تمبر با همین عنوان و به دنبال آن یک سلسله تمبرهای مشترک میان ایران و برخی کشورها به چاپ رسید [۱۰۰]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۴۱۸، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
[۱۰۱]
نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، ج۱، ص۴۲۵-۴۴۰، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش.
(تصویرهای ۲۰: گفت‌وگـوی تمدنها، ۲۱: تمبر مشترک ایران ـ افغانستان ـ سوریه ـ ترکیه (مولانا)). این اقـدامات و بهتر شدن کیفیت تمبرها در پی پیشرفت فناوری چاپ تمبر، سبب بهبود وضعیت تمبـر در سالهای اخیـر شد (تصویر ۲۲: انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای). در دورۀ اخیر به اشخاص حقیقی و حقوقی اجازۀ چاپ تمبرهای شخصی داده شد (تصویر ۲۳: آیت‌الله بجنوردی).۵ - تاریخچه تمبر در جهان اسلامتمبرهای پستی (عربی: طابِـع (بریدی)، فارسی: تمبر، ترکی: پول) از ابتکارات اروپاییان است. در واقع، نخستین تمبر پستی جهان («پنی سیاه» که تصویر ملکه ویکتوریای جوان بر آن بود) در ۱۲۵۶/۱۸۴۰ در انگلستان منتشر شد. پیوند آشکاری میان گسترش تمبر پستی و توسعة متصرفات اروپا وجود دارد. انگلیس و دیگر کشورهای اروپایی در ایجاد خدمات پستی و انتشار تمبردر شمال افریقا و خاورمیانه شرکت داشته اند. دفاتر پستی خارجی این کشورها، در لبنان، سوریه، فلسطین، مراکش، لیبی و مصر، تمبر کشورهای خود را منتشر می‌کردند؛ در نتیجه، محل ارسال این تمبرها را تنها به کمک مُهر ابطال آنها می‌توان تشخیص داد. نخستین کشورهای اسلامی که به انتشار تمبر روی آوردند، هند (۱۲۷۰/ ۱۸۵۴)، دولت عثمانی (۱۲۸۰) و مصر (۱۲۸۳/ ۱۸۶۶) بودند. به رغم این‌که تمبر پستی در شمال افریقا و خاورمیانه بیش از یکصد سال قدمت دارد، تا همین اواخر به تمبرشناسی اسلامی توجه چندانی نشده بود. این واقعیت که از ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۶۰ـ ۱۹۸۰ مضامین روی تمبرها تنوع یافته و چندین کشوراسلامی از تمبر پستی برای تبلیغ استفاده کرده اند، افزایش توجه به تمبرشناسی اسلامی را نشان می‌دهد. ۶ - تمبر شناسیتمبرشناسی را رشتة فرعی علوم تاریخی و اجتماعی می‌دانند، هرچند بندرت به شکل تخصصی از آن استفاده می‌شود. البته تمبرشناسی در تحلیل دیدگاههای رسمی و تاریخ فرهنگی و سیاسی، بیش از سکه شناسی و مدال شناسی ارزش دارد. تمبرها از لحاظ پیامهای نمادینی که حکومتها می‌کوشند به شهروندان خود و به جهان ارسال کنند، از منابع اصلی و بسیار پُر ارزش اند. بررسی تمبرها نکاتی را درباره دیدگاه رسمی دولت روشن می‌کند [۱۰۲]
E. Sivan, "The Arabs nation - state in search of a usable past", Middle East review , ص۲۱، IX/۳ (۱۹۸۷), ۲۱-۳۰ (fundamental).
امروزه مورخان از نمادهایی که در تمبرها به کار رفته، بیش از سکه‌ها بهره می‌برند، زیرا تمبرها متنوعترند، حال آن‌که تغییر نقش و تنوع و فراوانی آن در سکه‌ها بسیار تدریجیتر و محتاطانه تر است.تمبرها را می‌توان به دو گونه درونی و بیرونی مطالعه کرد. در مطالعة بیرونی تمبر را به مثابه شیئی مادّی و اقتصادی بررسی می‌کنند [۱۰۳]
H. W. Hazard, "Islamic philately as an ancillary discipline", ص۲۰۰، in The world of Islam. Studies in
از کاغذ، مرکّب، چسب و غیره ساخته شده و نوشته‌ها و چاپ روچاپها (اضافه چاپها) و قیمتها بر آن نقش بسته است. بررسی کمیّت و کیفیت اجزای تمبر (نوع کاغذ، روش چاپ، آژدار کردن (پرفُراژه)، ته نقش، نوع و محل مطالب چاپی و مانند آن)، شواهدی درباره وضع سیاسی و اقتصادی کشور منتشرکنندة تمبرها در اختیار ما قرار می‌دهد. چاپ بیشتر تمبرهای جدید معمولاً دو علت دارد: یا دولت کاملاً به ارزش تبلیغی تمبرها واقف است (مثل لیبی از اواسط دهة ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۰ به بعد و نیز عراق تحت حکومت صدام حسین) یا به دنبال کسب درآمد بیشتر است. کشورهای متعدد، بویژه کشورهای کوچک و فقیر، برای کسب منافع مالی، امتیاز و اختیار چاپ و تولید تمبر را به مؤسسات غربی واگذار کرده‌اند تا در مناسبتهای مختلف، تمبر چاپ کنند و به فروشندگان و گردآورندگان تمبر عرضه نمایند. آنچه اکثر این تمبرها به نمایش می‌گذارند (نظیر تصویر فضانوردان، نقاشیهای اروپایی، مشاهیر جهان یا رویدادهای بین المللی ورزشی) هیچ ارتباطی با فرهنگ کشور ناشرشان ندارد. در کشورهای اسلامی نیز این امر مشاهده شده است، از جمله در افغانستانِ دورة ظاهرشاه، یمن شمالی از ۱۳۴۱ ش /۱۹۶۲، قطر از ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱ و شیخ نشینهای خلیج فارس در دهة ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۰. نمونة استثنایی دیگر لبنان است که در ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۶ـ۱۹۷۷، ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ و در فاصلة سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ ش/ ۱۹۸۵ـ۱۹۸۷، به علت جنگ داخلی، هیچ تمبری چاپ نکرد.۷ - رفع نیازهای مالی با تمبربرخی از روشهای مستقیم تر رفع نیازهای مالی عبارت‌اند از: ۱) نشر تمبرهای یادگاری، که در عین حال ابزاری تبلیغاتی اند. ۲) چاپ تمبرهای پستی مالیاتی، که تمبرهای خزانه نیز نامیده می‌شوند. چندین کشور عربی، از جمله سوریه، برای تأمین مخارج جنگ با اسرائیل و نیازهای نظامی بعدی از تمبرهای مالیاتی استفاده کردند. دولت عثمانی در جریان جنگ بالکان در ۱۳۲۹ـ۱۳۳۰/ ۱۹۱۱ـ۱۹۱۲ تمبرهای مالیاتی چاپ کرد و جمهوری ترکهای جوان در ۱۳۳۸، مقادیر زیادی از این تمبرها را منتشر کرد که نشان دهندة وضع فاجعه آمیز کشور در این سالها بود. ۳) چاپ تمبرهای «نیمه پستی» با قیمتی بیشتر که صَرف اهداف خیرخواهانه می‌شد، از جمله کمک به پناهندگان جنگ دروز ــ که در ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ بین لبنان و سوریه در گرفت ــ قربانیان زلزله‌ها و آتشفشانها و غیره. افت کیفیت چاپ و کاغذ و آژدار کردن از مشکلات اقتصادی حکایت می‌کند. برای چاپ تمبر حیدرآباد در ۱۳۲۵ ش/ ۱۹۴۶، در بزرگداشت پیروزی جنگ دوم جهانی، از انواع کاغذ استفاده شد. این وضع را می‌توان به کمبود کاغذ در جریان جنگ و بلافاصله پس از آن نسبت داد [۱۰۴]
M. A. Nayeem, Hyderabad Philatelic history, ص ۱۹۸ـ ۱۹۹، New Delhi ۱۹۸۰;
در ایران نیز یکی از دلایل محتملِ تغییرندادن ته نقش تمبرهای پهلوی تا ۱۳۶۰ ش کمبود این نوع کاغذ بوده است. لیبی تا ۱۳۳۹ ش /۱۹۶۰ از ته نقشهای مصری استفاده می‌کرد، برخی از این این تمبرها در رم، ناپل، قاهره چاپ می‌شد. علت این وابستگی به فنّاوری خارجی، فقر عظیم این دولت بود تا این‌که در اواسط دهة ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۰ تولید و صادرات گستردة نفت آغاز شد.چاپ مطالب یا قیمتهای جدید روی نوشته های قبلی تمبر، به این دلیل که همیشه محصول وضعی اضطراری است، اهمیت تاریخی بسیاری دارد. اغلب، نیروهای اشغالگر به چاپ مطالب جدید روی تمبرهای چاپ شده مبادرت ورزیده اند. مثلاً، در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸، واحدهای هندی بریتانیا کشور عراق را اشغال کردند و روی تمبرهای ترک، عبارت «بغداد در اشغال انگلیس» را چاپ کردند. در لبنانِ اشغال شده نیز بر روی تمبرهای ترک رایج، حروف E. E. F. به معنای «نیروی اعزامی مصر» چاپ شد. در سوریه روی تمبرهای فرانسوی رایج در آنجا چاپ کرده بودند: T. E. O.، یعنی «سرزمینهای اشغال شدة دشمن» و بعد آن را به O. M. F. به معنای «اشغال نظامی فرانسه»، تغییر دادند. قدرتهای حمایت‌گر، قیم و استعماری نیز روی تمبرها مطالب جدید چاپ می‌کردند. تاریخ و نوع این مطالب میزان حاکمیت خارجی و میزان وابستگی کشور مورد بحث را نشان می‌دهد. در حالی که مصر از حق چاپ تمبرهای ویژة خود برخوردار بود، دیگر ایالات عثمانی، همچون عراق، استقلال کمتری داشتند. عراق مجبور بود از تمبرهای پستی ترکی استفاده کند و تا زمانی که سلطة عثمانی جای خود را به قیمومت انگلیس داد، این وضع ادامه داشت. الجزایر، که طبق قانون اساسیش بخشی از مستعمرات فرانسه به شمار می‌رفت، تنها پس از ۱۳۲۱ ش/ ۱۹۴۲ حق انتشار تمبرهای خاص خود را یافت. در آن سال روی تمبرهای فرانسوی کلمة ALG ـRIE را چاپ کردند. زبان عربی حتی از روی تمبرهایی که پس از جنگ چاپ شدند، حذف شد تا بر فرهنگ فرانسوی و حفظ منافع فرانسه و حذف فرهنگ عربی تأکید شود. قدرت استعماری ایتالیا نیز در لیبی به همین نحو عمل کرد، در حالی که حکومت تحت الحمایة فرانسه در تونس عبارت فرانسوی RـGENCE DE TUNIS را در ۱۳۲۴/۱۹۰۶ با عبارت دیگری که به فرانسه و عربی بود، عوض کرد. فلسطین نیز که تحت قیمومت انگلیس بود، از ۱۲۹۹ ش /۱۹۲۰ به بعد، بر روی تمبرهایش از نوشته ای به سه زبان عربی و انگلیسی و عبری استفاده کرد. خودمختاری مناطق علوی را، که فرانسه پس از ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۴ تضمین کرد، از عبارت N ¦ ALAWIYYI ـ ALAOUITES-AL- که روی تمبرهای فرانسوی چاپ می‌شد، می توان فهمید. در دورة استقلالِ اسمیِ شیخ نشینهایی نظیر کویت یا بحرین، تمبرها نشان می‌دادند که این شیخ نشینها عملاً تحت سلطه انگلیس اند. در این شیخ نشینها تمبرهای هندی رایج بودند که هیچ اثری از دولت منتشرکننده بر خود نداشتند، سپس بترتیب در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۳ـ۱۹۲۴ و ۱۳۱۲ ش/ ۱۹۳۳، واژگان KUWAIT/BAHRAIN را بر آنها چاپ کردند. پس از تجزیة هند (۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷) همین شیوه در مورد تمبرهای انگلیسی به کار رفت. نخستین تمبرهای پاکستان نشان دهندة تأسیس شتابزدة این کشور است. این تمبرها هندی بودند (با تصویر جورج ششم، پادشاه انگلیس) و انتشارات امنیتی هند در ناسک واژة PAKISTAN را روی آنها چاپ کرده بود. رویدادهای پس از تجزیه، به کمبود شدید تمبر در بسیاری از نقاط پاکستان منجر شد؛ ازینرو، ضروری بود که این کمبود را با چاپ مطالب جدید روی نسخه های ناسک جبران کنند. این اقدام به سبب کمبود شدید تمبرهای پاکستانی، موجودی باقی‌مانده تمبرهای غیرلازم هندی و ضرورت ادامة کار پست صورت گرفت. [۱۰۵]
D. R. Martin, Pakistan overprints on Indian stamps, ج ۷، ص ۲، ۱۹۴۸-۴۹, London ۱۹۵۹, rev. ed. ۱۹۷۴, repr. Lahore.
الجزایریها، که در الجزایرِ مستقل در وضعی مشابه قرار گرفتند، در همان آغاز کار، روی تمبرهای سابق فرانسه حروف E. A.، به معنای «دولت الجزایر»، را چاپ کردند.در برخی کشورها، در پی تغییر بنیادی رژیم، نام دولت جدید را روی تمبرهای قدیمی چاپ کرده و روشهایی به کار برده اند. نظیر مخدوش کردن چهرة حکمران سابق با نوارهای مشکی. با این کار هم ذخایر تمبر موجود را مصرف می‌کنند و هم جدایی کامل از گذشته را نشان می‌دهند (مصر، ۱۳۳۲ ش /۱۹۵۳). گاه روی مجموعه های قبلی مطالبی چاپ می‌کردند تا یاد رویداد مهمی را در کشوری زنده بدارند. برای مثال در ماورای اردن در ۱۳۰۷ ش /۱۹۲۸ روی تمبرهای ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ واژة عربی «دُستور» را چاپ کردند تا قانون اساسی را به اطلاع عموم برسانند. ۸ - نوسان داشتن قیمت تمبرنوسان ارزش تمبرها می‌تواند نشان دهندة مشکلات اقتصادی و تورم باشد. همچنین باید نتایجی را یادآور شویم که می‌توان از نوشته های یک زبانه یا دو زبانة روی تمبرها به دست آورد. استفادة انحصاری از زبان ملی در کشورهای اسلامی یا تأکیدی است بر پیوستگی فرهنگی این کشورها با گذشتة اسلامی یا رشد احساسات ملی گرایانه. مثلاً، بر روی تمبرهای عثمانی تا ۱۲۹۳ منحصراً از زبان ترکی و اعداد عربی استفاده می‌کردند. روی تمبرها نوشته شده بود: «The Ottoman Empire» (امپراتوری عثمانی) و «Postage» (پُست). در ۱۲۹۳، نوشته ای به زبان فرانسه و اعداد به سبک غربی به نقش مجموعه ای از تمبرها اضافه شد تا با عضویت در «اتحادیة جهانی پست»، که بتازگی تأسیس شده بود، همخوانی داشته باشد. با تغییر الفبای کشور در ۱۳۰۷ ش /۱۹۲۸ و پس از دورة انتقالی کوتاهی که از رسم الخط عربی و لاتین، هر دو، برای نوشتن ترکی استفاده می‌شد (۱۳۰۵ـ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۶ـ ۱۹۲۸)، خط عربی جای خود را به خط لاتین داد. روی تمبرهای حجازی (۱۳۳۴ـ۱۳۴۴ یا ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۱۶ـ۱۹۲۵) تنها از خط عربی استفاده می‌شد (تمبرهای یمنی از ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۹ ش/ ۱۹۲۶ـ۱۹۳۰). تا چهار سال پس از اتحاد با نجد در ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۹، خط لاتین جایی در ذکر نام دولت و قیمت تمبر نداشت. در مصر در جریان حکومت اسماعیل پاشا (۱۲۴۶ـ۱۳۱۳/ ۱۸۳۰ـ۱۸۹۵)) احساسات ملی آشکار شد و زبان عربی جای زبان ترکی را به عنوان زبان رسمی دولتی گرفت. نخستین تمبرهای مصر متعلق به ۱۲۸۳/۱۸۶۶، نوشته‌هایی به زبان ترکی داشتند. یک سال بعد، عربی جای ترکی را گرفت. تغییر در زبان هنگامی پدیدار شد که اسماعیل پاشا به دشواری عنوان خدیو مصر را به دست آورد و چند سال بعد ، تمبرهای چاپ شده عنوان غرورآفرین خدیونشین را به نمایش گذاردند. پس از زوال نفوذ انگلیس در مصر (۱۳۰۱ ش /۱۹۲۲)، روی تمبرهای موجود مطلبی منحصراً به زبان عربی چاپ شد که استقلال رسمی سلطان نشین مصر را در آن سال اعلام می‌کرد. اقدام ملی گرایانة حذف خط غربی، بجز ارقام قیمت تمبر، خیلی زود غیرعملی شد، زیرا زبان فرانسه از ۱۳۰۴ ش /۱۹۲۵ به بعد مجدداً کاربرد یافت. وجود نوشته های چند زبانه بر تمبرهای پستی می‌تواند نشانة وجود چندین زبان ملی یا امتیاز دادن به اقلیتهای زبانی باشد. مجموعه های تمبر پستی حیدرآباد از ۱۲۸۸/۱۸۷۱ به بعد، قیمت را به چهار زبان چاپ کرده اند (انگلیسی، مراتی، فارسی ـ اردو و تلوگو). جدایی پاکستان شرقی) بعدها بنگلادش)، در تمبرهای پاکستانی به این صورت انعکاس یافته که نوشته های سه زبانة قبلی (انگلیسی، اردو، بنگالی) به نوشته های دو زبانه (انگلیسی و اردو) تقلیل یافته است. ۹ - تمبر و خدمات پستیتمبرها را در نگاه اول می‌توان شاهدی بر وجود خدمات پستی دانست، نه شاهدی بر وجود استقلال پستی (نظیر نمونه های مَنامه و بَهاوَلپور). بهاولپور تا ۱۳۲۶ ش /۱۹۴۷ ایالتی امیرنشین در هند بریتانیا بود که بعدها بخشی از پاکستان شد. این امیرنشین از ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ ش /۱۹۴۷ـ۱۹۴۹ تمبرهای خاص خود را منتشر می‌کرد، اما دفاتر پست بهاولپور از تمبرهای پاکستانی استفاده می‌کردند. رواج تمبرهای پست هوایی و ارسال ویژه در یک کشور، معمولاً نشان دهندة وجود این خدمات در آن کشور است. مطالعة شمایل نگاری تمبر می‌تواند بسیار روشنگر باشد و ازاین‌رو از اهمیتی خاص برخوردار است. عوامل متعددی تمبرها را در خدمت اهداف تبلیغاتی قرار می‌دهند. از روزگار اختراع چاپ افست، تولید تمبر ساده و کم هزینه شده و نشر آن در سطح جهان امکان پذیر گردیده است و درک پیامهای بصری دشوار نیست؛ یعنی، می توان این پیامها را در اختیار اشخاصی قرار داد که با وسایل ارتباطی دیگر نمی‌توانند به آنها دسترسی پیدا کنند. این امر بویژه درباره کشورهای جهان سوم ــ که در آنها درصد بی سوادی بالاست ــ صادق است. ۱۰ - موضوعات پرداخته شده روی تمبرموضوعاتی را که غالباً در تمبرها بدانها می‌پردازند، می توان به این شیوه دسته بندی کرد: نمادهای ملی؛ قهرمانان درگذشتة محلی؛ میراث فرهنگی؛ رویدادها و یادبودهای تاریخی و سیاسی مهم؛ اصلاحات، پیشرفت ملی، دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی؛ سیاست خارجی (همبستگی منطقه ای، عربی یا اسلامی، پیوندهای بین المللی)؛ و مطالب متنوع (نمایشگاهها، همایشهای بین المللی و مانند آن (برخی از اصلیترین نمادهای بصری دولتهای امروزی، علاوه بر پرچم ملی، عبارت‌اند از: نشانها، شعارها، مهرهای رسمی، مظهر دولت مثل رئیس دولت (سلطان موروثی یا رئیس جمهور منتخب). در بارة چاپ تصویر رؤسای دولتها نکاتی همچون زمان انتشار نخستین تصاویر آنها، مناسبت انتشار و تعداد دفعات چاپ این تصاویر، حالت آنها و نوع لباسشان در تصویر و در نظر گرفتن تفاوتهای احتمالی میان تصاویر سلاطین و رؤسای جمهور، اهمیت دارد. چندین کشور اسلامی در آغاز از ممنوعیت اسلامیِ چاپ چهره تبعیت کردند. آنها در عوض (نظیر تمبرهای عثمانی تا ۱۳۳۱) از سه مضمون ویژه استفاده کردند: هلالِ ماه که گاه با ستاره ای همراه بود، نشان خانوادگی و طغرا همراه با طرحهای عمومیتر خوش نویسی و اسلیمی. در ۱۳۳۱، سنّت احتراز از طرحهای تصویری در عثمانی با انتشار یک مجموعه تمبر کنار گذاشته شد. پیشینة غنی نگارگری در ایران نیز موجب شد چهرة شاه از ۱۲۹۳ بر روی تمبرها نقش شود. مصر نیز از ۱۳۰۳ ش /۱۹۲۴، از منع مذهبی چاپ تصویر اشیای جاندار چشم پوشی کرد و پس از ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ نمادهای اسلامی جای خود را به ته نقشهای سلطنتی دادند. در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ و ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱، ملک فیصل در عراق از این روش پیروی کرد. افغانستان نیز در ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷ به چاپ تصویر شاهان خود پرداخت. دولتهایی نظیر عربستان سعودی (مقدّم بر آن حجاز و نجد)، یمن (ابتدا سلطان نشین و سپس جمهوری) و پاکستان، که وجهة اسلامی ویژه ای داشتند، تا دهة ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ از نقش چهرة حکام خود بر تمبرها احتراز کردند. یمن در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و عربستان سعودی در ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲، تصویری کوچک از چهرة انسان بر روی تمبرها چاپ کردند. برای نخستین بار در ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴ تصویر ملک فیصل، پادشاه عربستان سعودی، بر تمبرها ظاهر و سپس بارها تکرار شد. حَمدی، تنها رئیس جمهور یمن شمالی است که تصویرش روی تمبر چاپ شده است (۱۳۵۷ ش/ ۱۹۷۸). در پاکستان، ایوب خان، نخستین رئیس جمهوری بود که تصویرش بر تمبرها چاپ شد و در پی آن چهرة قهرمانان درگذشتة ملی، محمدعلی جناح و محمد اقبال، بر تمبرها چاپ گردید. (۱۳۴۵ـ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۶ـ۱۹۶۷). جمهوریهایی نظیر ترکیه، سوریه، لبنان، تونس و عراق از همان آغاز چهرة رؤسای جمهور خود را بر تمبرها چاپ کردند. مصر و لیبی پس از انقلاب، روش دیگری را به کار گرفتند. اگرچه قهرمان سازی از عبدالناصر، رئیس جمهور مصر، در رسانه های دیگر مجاز شمرده می‌شد، چهرة وی تنها به سه مناسبت بر تمبرهای مصر چاپ شد. اما پس از مرگش، یاد او را در تمبرهای مصر و نیز تمبرهای چندین کشور عربی دیگر گرامی داشتند. چهرة قذافی برای نخستین بار در تمبر یادبودی در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ ظاهر و از آن پس به چهرة اصلی تمبرها بدل شد. در این زمینه الجزایر، استثنایی شایان توجه است؛ تصویر هیچ‌یک از رؤسای جمهور الجزایر در دوران حیاتشان بر روی تمبرها چاپ نشده است (چهرة هواری بومدین برای نخستین بار پس از مرگش در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ چاپ شد). برخی از سلاطین کشورهای اسلامی (فؤاد اول در مصر، ظاهرشاه در افغانستان، شاه حسین دوم در اردن و شاه حسن دوم در مراکش) به طور گسترده و مستمر تمبرهایی برای بزرگداشت رویدادهای سلطنتی ویژه، به همراه تصویر این رخدادها، منتشر می‌کردند. این رویدادها شامل تولدها و سالروزهای تولد (افراد خاندان سلطنتی، بویژه تولد ولیعهد)، ازدواجها، مرگها، تاجگذاریها و مانند اینها بود. در لیبی چهرة ادریس اول تنها یک بار، درست پس از استقلال، بر تمبرها چاپ شد. در این کشور با تجلیل از اسلاف حاکم، گاه همراه با تجلیل از شاه حاکم، سعی می‌شد پیوستگی سلسله ای خاص نشان داده شود. در ایران، شاهان پهلوی حتی می‌کوشیدند سلطنت خود را، بر خلاف واقع، تداوم پادشاهی در ایران از دورة هخامنشیان جلوه دهند و این نیت در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، یعنی زمانی که نام پرشیا به ایران تغییر یافت، آشکارتر شد. رهبران موروثی دولتها غالباً تلاش کرده‌اند تا یا در قالب یک تصویر، میان حکومت خود با نمادهای پیشرفت رابطة مستقیمی به وجود آورند یا با تأکید بر نقش سلسلة خود در مبارزه برای استقلال (برای مثال در مراکشِ تحت حکومت محمد پنجم و پسرش حسن دوم و نیز در اردن) مشروعیت خود را تقویت کنند. تفاوتهای میان حکومتهای سلطنتی و جمهوری در این زمینه مبهم به نظر می‌رسد: چهرة سران حکومتهای جمهوری نیز در مناسبتهای مشابه، مانند روز استقلال یا روز ملی و روز انقلاب، به تصویر کشیده می‌شود؛ محبوبیت حبیب بورَقیبه (ابورقیبه)، که تاریخ زندگیش حاکی از مهمترین مراحل نبرد مردم تونس با فرانسه است، با نقش او به عنوان مجاهدی والا گره خورده است. در تمبرها چهرة بورقیبه اغلب همراه با چهره های زنان تصویر می‌شود که اشاره ای است به بهبود موقعیت اجتماعی زنان، در نتیجة تجدیدنظر در «قانون احوال شخصیه» در ۱۳۳۵ ش/ ۱۹۵۶. گاه حتی سالروز تولد رؤسای جمهور (برای مثال صدام حسین از ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) بر تمبرها منعکس می‌شود. اغلب اوقات نقوش این تمبرها یادآور مشارکت آنان در روند نوسازی کشور است. رؤسای جمهور ترکیه خود را پسران آتاتورک می‌خوانند. در تمبری که در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ منتشر شد، نقش آتاتورک را با نقش جورج واشنگتن در ایالات متحده مقایسه کرده اند. تصویر سلاطین غالباً با دستار و ردای سنّتی بر تمبرها نقش می‌بندد، مانند تصویر فیصل اول (سلطان عراق از ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۸/ دهة ۱۹۲۰) و برادرش عبداللّه در ماورای اردن و همچنین حکمرانان امارات متحدة عربی و عربستان سعودی. بعدها آنان با پوشیدن لباس نظامی بر پیوند خود با ارتش تأکید، یا با پوشیدن لباسهای غربی حمایت خود را از اصلاحات و غربی شدن اعلام کردند. تصاویر نخستین رؤسای جمهور (مثلاً رئیس جمهور ترکیه و سوریه) را ملبس به کت و کراوات، به سبک غربی، چاپ می‌کردند و بدین طریق نیت آنها را در امروزی کردن کشور و غیرمذهبی کردن آن به نمایش می‌گذاردند. تصویر سیاستمداران نظامی، نظیر آتاتورک یا انور سادات، به تناوب در لباس نظامی یا شخصی چاپ می‌شد. حافظ اسد، به رغم حرفة نظامیش، همیشه با لباس غیرنظامی تصویر می‌شد تا بر مشروعیت خود تأکید کند، در حالی که سادات لباس نظامی را ترجیح می‌داد. تصویر قذافی بر تمبرها با لباسهای گوناگون است و ظاهراً علاوه بر لباس نظامی، جامة سنّتی بیش از همه مورد علاقة اوست. تصویر او گاه سوار بر اسب و در حالی است که گرد او را یا جنگجویان گرفته‌اند یا توده های مسرور از پیروزی یا «کتابهای سبز» که به عنوان سومین نظریة جهانیِ او به همراه پیامی آزادیبخش برای کل جهان تبلیغ می‌شود. تصویر قذافی نیز نظیر تصویر صدام حسین (۱۳۶۷ ش /۱۹۸۸) به عنوان مسلمانی آرمانی در مراسم حج یا در حال عبادت (۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵) بر تمبرها چاپ شده است. این تأکید پس از روی آوردن آشکار قذافی به سکولاریزه کردن در ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵ و تعبیرات غیرسنّتی او از اسلام (رد سنّت به عنوان منبع فقه اسلامی و مانند آن) لازم به نظر می‌رسیده است. ۱۱ - نمادهای ملی روی تمبرنمادها و نشانه های ملی مهم و ویژه نیز غالباً بر تمبرها ظاهر می‌شوند، برای مثال درخت سدر در لبنان و ستارة پنج پر در مراکش. ترکیه گاه از گرگ خاکستری (بوز قورت) اساطیری به عنوان تجسم وحدت مردمانش استفاده کرده است. چهره ای تمثیلی، نماد ملت، که معمولاً یک زن است که در تمبرهای فرانسوی از آن بسیار استفاده می‌شود)، یک بار در سوریه به کار رفت، اما بیگانگی این نماد با سنّت اسلامی مانع از ادامة استفاده از آن در این کشور شد. شخصیتهای بزرگ تاریخی یا قهرمانان محلی از دیگر نمادهای قدرت اند. هر رژیمی قهرمانان درگذشته و مورد احترامی دارد که تصاویر آنها در تمبرها نیز به چشم می‌خورد. میزان توجه به این قهرمانان با عوض شدن رژیم، تغییر می‌کند، هرچند که معمولاً از قهرمانان محلی بیش از اشخاص مشهوری که بر کل جهان عربی ـ اسلامی تأثیر داشته اند، تجلیل می‌شود. سلاطین بر نقش اجداد خود، بویژه بنیانگذار سلسله، تأکید می‌کنند (مثلاً، در مصر سلطنتی غالباً محمدعلی پاشا؛ در لیبی بنیانگذار سَنوسیه، سیدی محمدبن علی سنوسی؛ و در عربستان سعودی ابن سعود)، اما رژیمهای جمهوری به یادبود جمعی از ملی گرایان (برای مثال، ترکیه در گرامیداشت نامق کمال و ضیا گوکالپ؛ مصر در یادبود عمر مَکرَم، عَرابی پاشا و مصطفی کامل؛ عراق در تجلیل از ساطع الحُصری که پدر گرایشهای ایدئولوژیک گوناگون پان عربیسم است؛ و سوریه در تجلیل از کواکبی، نظریه پرداز پان عربیسم اهل سوریه)، اصلاح طلبان (رَفاعه رافع طَهطاوی، سیدجمال الدین اسدآبادی، محمد عَبده، طاهر حَدّاد و دیگران)، مبارزان راه آزادی و رهبران فرهنگی (در زمینة ادبیات، هنر یا عرصه های خلاقانه) تمبر منتشر می‌کنند. در برخی موارد از نبرد مداوم استقلال طلبانة مردم، اسطوره ای به وجود آمده است (برای مثال در تمبرهای لیبی از ۱۳۵۰/ ۱۹۷۱، بویژه از ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۸۰). جستجوی تصاویر قهرمانان تاریخی در تمبرهای لبنانی کار دشواری است. انتخاب امرای دروزی و مارونی شاهدی بر سلطة مسیحیت بر این منطقه تا وقوع جنگ داخلی و بی توجهی به میراث اسلامی است. تقریباً همه کشورها در استفاده از برخی تصاویر بر تمبرها اشتراک نظر دارند، از جمله لباسهای سنّتی، صنایع دستی ملی، جشنها و آلات موسیقی، حیوانات و گیاهان، مناظر زیبا و اشیای عتیقه، کاوشهای باستان شناسانه، یادمانهای تاریخی (مساجد، قلعه‌ها و قصرها) و بناهای جدید (هتلها، بانکها، موزه‌ها و غیره). هدف از چاپ این تصاویر تأکید بر اهمیت میراث ملی است. از این مضامین برای نشان دادن اهداف سیاسی یا جهت گیریهای ایدئولوژیک نیز بهره می‌گیرند. برخی رژیمها به رغم عبارت پردازیهای پس از استعمار، مانند وحدت عربی و وحدت اسلامی، غالباً بر تاریخ پیش از اسلام و پیش از اعراب تأکید ویژه ای دارند که از غرور ملی و وطن پرستی آنها حکایت می‌کند. در مصر، امروزه نیز همچون ۱۲۸۳/ ۱۸۶۶، استفاده از تصاویر یادمانهای دوران فرعونی در تمبرها رایج است، در نخستین تمبرها از ته نقش اهرام استفاده می‌کردند. در همة تمبرهایی که از ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۱/۱۸۶۷ـ۱۹۱۳ منتشر شده اند، از طرحهای هِرَم (بخصوص اهرام جیزه) و ابوالهول استفاده شده است. پس از ۱۳۳۱ ش /۱۹۵۲، که توجه به دیگر مضامین افزایش یافت، میراث پیش از اسلام کمتر به تصویر کشیده شد. عراق، بویژه از زمانی که صدام حسین سیاستهای افراطی وحدت عربی خود را تغییر داد و به سیاست «وطنیه» روی آورد، به اجداد بابلی خود توجه بیشتری نشان داد (مجموعه تمبری که در ۱۳۴۲ ش/ ۱۹۶۳) منتشر شده و با یادمانهای اسلامی همراه است؛ نیز قیاس کنید با تمبر منتشر شده در ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸ به مناسبت جشن بابل). در این رژیم، فرهنگِ ملهم از بین النهرین ابزار مناسبی برای تغییر ایدئولوژی بنیادی به حساب می‌آمد. [۱۰۶]
نتایج به دست آمده از بررسی بارام، ص ۴۲۵ـ۴۵۵.
در تمبرهای اردنی نیز از ۱۳۱۲ ش/ ۱۹۳۳ تصویر شهر نَبَطیِ پترا یا معبد جَرَش چاپ شده است. این الگو در دیگر کشورهای مسلمان عربی (الجزایر، تونس) و غیرعربی (پاکستان، افغانستان و مانند آن) نیز تکرار شده است.چاپ تصاویر باستانی یا دیگر نمادهای میراث ملی را می‌توان ابزاری تبلیغاتی و نیز شاهدی بر وجود صنعت جهانگردی دانست (لبنان در دهة ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ تا ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵؛ مصر از دهة ۱۳۳۹ ش/ ۱۹۵۰ به بعد با وقفه ای کوتاه به دلیل رویدادهای ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷). به طور عمده این نمادهای بصری را باید اقدامی رسمی برای ایجاد هویت ملی مشترک و تقویت وفاداری به سرزمین دانست. بنابراین، گذشتة باستانی جزئی از آن تبارشناسی است که به دولت جدید مشروعیت می‌بخشد [۱۰۷]
E. Sivan, "The Arabs nation - state in search of a usable past", Middle East review , ص۲۳، IX/۳ (۱۹۸۷), ۲۱-۳۰ (fundamental).
امیرنشینهای خلیج فارس در این زمینه هیچ گذشته ای ندارند تا از آن سخن بگویند، و نیز عربستان سعودی با پیشینه ای که با جاهلیت پیوند دارد. لبنان نمونه ای خاص در جهت مخالف است، در این کشور نخبگان مارونی از ایدئولوژی فنیقی حمایت می‌کنند.۱۲ - تمبر و دوران استعمارتمبرها بخش اعظم دوران توسعة استعماری و نیز به پایان رسیدن آن را به تصویر می‌کشند. قدرتهای استعماری پس از استفاده از تمبرهای خود در سرزمینهای اسلامی تحت سلطه شان (با چاپ مجدد یا بدون آن)، به «سبک نقاشی گونه استعماری» روی آوردند. موضوع تصاویر، آثار تاریخی یا مناظر طبیعی بود. بومیان بندرت و فقط گاهی سوار بر اسب یا شتر در این تصاویر به نمایش در می‌آمدند، در حالی که از نمایندگان استعمار اروپا تجلیل می‌شد (نظیر مارشال لیوتی در تمبرهای مراکشیِ ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ و ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱ و ژنرال گوردن در تمبرهای سودانیِ ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱ و ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵ و ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷). در این تمبرها قدرتهای استعماری به صورت کشورهایی متمدن، و سرزمینهای وابسته به صورت کشورها و جوامعی عقب مانده ترسیم می‌شدند که برای پیشرفت نیازمند قدرتهای استعماری اند. پس از استقلال، تمبرهای پستی بسرعت به ابزاری برای نمایش اقتدار و حاکمیت، ابراز هویت و پیشبرد توسعة اقتصادی و اجتماعی تبدیل شدند. از آن پس در تمبرهای مصور غالباً از سبکی نیمه تجریدی و نشانه های بین المللی استفاده می‌کردند: پرچم ملی که بیانگر استقلال است، زنجیرهای گسسته و طلوع خورشید و شعله های فروزان و مانند آن‌که مظهر استقامت برای کسب آزادی و آینده ای نویدبخش است، کبوتر به نشانة صلح، کرة زمین به نشانة موضوعات جهانی، ترازوهای متعادل که مظهر عدالت اند، مار و عصای اسقلبیوس به معنای طب، و کتاب و مشعل به معنای آموزش. در بررسی روند شکل گیری برخی روزهای یادبود و تعطیلات ملی، با نمونه‌هایی از عدم استمرار (بویژه در دولتهای انقلابی) و استمرار (عمدتاً در دولتهای محافظه کار) روبرو می‌شویم. اما همة این روزهای یادبود ویژگی مشترکی دارند، یعنی رویدادهای ملی را جشن می‌گیرند، نظیر روز استقلال، روز خروج نیروهای خارجی از کشور (مثلاً عقب نشینی انگلیس از منطقة کانال سوئز، تخلیة پایگاههای نظامی امریکا در لیبی، خروج نیروهای اشغالگر فرانسوی از سوریه)، روز انقلاب (۱۷ اسفند ۱۳۴۱/ ۸ مارس ۱۹۶۳ در سوریه، ۱۰ شهریور ۱۳۴۸/ اول سپتامبر ۱۹۶۹ در لیبی) که بیانگر تغییر حکومت بود یا روز ارتش (روزی که ارتش به ابزار انقلاب تبدیل شد، نظیر عراق). دیگر رویدادها و تغییرات سیاسی عمده در مشروعیت رژیم که می‌توان با تمبر به بزرگداشت آنها پرداخت، از این قبیل اند: اصلاحات قانونی، حقوقی یا برنامه ای، برای مثال پاکستان در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳ به مناسبت اعلام قانون اساسی جدید و الجزایر در ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۷۶ (قانون اساسی جدید، چارت ناسیونال) و ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶ (چارت ناسیونال)؛ سرنگونی رژیمهای اقتدارگرا (سودان، ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶؛ تونس، ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸)؛ برگزاری نخستین انتخابات منظم پس از یک دورة طولانی حکومت نظامی یا استبدادی (ترکیه، ۱۳۲۹ ش/ ۱۹۵۰؛ پاکستان، ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰؛ ایران، ۱۳۵۷ ش)؛ همه پرسی سرنوشت ساز (پاکستان، ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵، «حکم قاطع مردم» به نفع ضیاءالحق و سیاست اسلامی کردن او در همه پرسی ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴)؛ ملی شدنِ کانال سوئز در مصر (چاپ ۱۳۳۵ ش/ ۱۹۵۶، ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱ یا ۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶) یا صنایع نفت (عراق، ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)؛ و «انقلاب اصلاحی» یا روز به قدرت رسیدن حکمران فعلی (حافظ اسد در سوریه یا سادات در مصر). چندین رژیم استبدادی به مناسبت تأسیس حزب فراگیر واحد، تمبر منتشر کرده اند. مثلاً در تونس، حزب دستور که به حزب سوسیالیست دستوری (الحزب الاشتراکی الدستوری) تبدیل شد و در یمن جنوبی، جبهة آزادیبخش ملی که سپس به صورت حزب سوسیالیست یمن در آمد؛ در سوریه و عراق، حزب بعث؛ در مصر، اتحادیة سوسیالیست عرب؛ و در الجزایر، جبهة آزادیبخش ملی. تمبرهای پستی، حماسة نبرد استقلال طلبانة مردمی را تقویت می‌کنند. تمبرهای ترکیه خاطرة نبردهای مشهور مبارزات آزادیبخش (برای مثال نبرد اینونو) را گرامی می‌دارند. لیبی توانست بسیاری از نبردهای کوچک و بزرگ علیه اشغالگران ایتالیایی در دورة ۱۲۹۰ـ۱۳۲۲ ش/ ۱۹۱۱ـ۱۹۴۳، را در تمبرهای منتشر شده از ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ به بعد منعکس کند. ۱۳ - تمبر و کودتای نظامیپس از سرنگونی حکومتهای پادشاهی با کودتاهای نظامی، تصویر مردم روی تمبرها به نمایش درآمد (مانند تمبر ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲ مصر). برای نخستین بار گروههای اجتماعی، نظیر دهقانان و کارگران صنعتی، روی تمبرها ظاهر شدند و به سربازان، که بر پیشگام بودن آنان تأکید می‌شد، پیوستند (لیبی در ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹، ش ۲۸۴ـ۲۸۹ و ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، ش ۲۹۰ـ ۲۹۵ با نوشتة «جَیشُنا دَرْعُنا الو'اقی» یعنی ارتش ما زره محافظ ماست). کمبود تصاویر مربوط به مشاغل دیگر در آن دوره تصادفی نبود. زنان اغلب در لباس امروزی به نمایش در می‌آیند، در حالی که در کشورهای محافظه کار یا زنی به نمایش در نمی‌آید یا در نقش سنّتی خود یا در حرفه های خاص زنانه ظاهر می‌شود. در یمن جنوبی و لیبی، زنان حتی در کسوت کارگر کارخانه (یمن جنوبی، ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵، ۱۳۵۸ـ ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۰؛ در مورد جمهوری خلق یمن، باید کمبود نیروی کار و تشویق زنان کارگر را در نظر گرفت) و در لباس نظامی (یمن جنوبی، ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۱، ۱۳۵۶ ش /۱۹۷۷؛ لیبی ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) به تصویر در می‌آمدند. ترکیه از خالده ادیب تجلیل می‌کرد (۱۳۴۵ ش/ ۱۹۶۶) و مصر از فمینیستهای ملی پیشگام، نظیر قاسم امین (۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸) و هُدی شَعراوی (۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳). در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، یعنی یک سال پس از اعلام حق رأی داشتن زنان، یک دوره تمبر در ترکیه به مناسبت بیستمین همایش بین المللی زنان منتشر شد. برخی دولتها به رغم اعتراضات محافل مذهبی محافظه‌کار، به تبلیغ برنامه های تنظیم خانواده بر روی تمبرها می‌پردازند، که نماد آن یک خانوادة سه و اغلب چهار نفره است (پاکستان، ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹؛ مصر و تونس، ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳؛ الجزایر، ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶). در زمان جمال عبدالناصر در مصر، ایدئولوژی انقلابی به‌صراحت روی تمبرها تبلیغ نمی‌شد، حال آن‌که لیبی پس از ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷، به تبلیغ مندرجات کتاب سبز می‌پردازد و عبارات مهم آن را به عربی و انگلیسی روی تمبرهای پستی چاپ می‌کند. ۱۴ - نمادهای توسعه و پیشرفتاز دهة ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، نمادهای توسعه و پیشرفت ملی همسان شده است. این نمادها از الگوی غربی پیشرفت تبعیت می‌کنند: چرخ دنده و دودکش و غیره به نشانة صنایع امروزی و تراکتور یا تأسیسات آبیاری پیشرفته به علامت مکانیزه کردن کشاورزی. برخی از مضامین پرطرفدار روی تمبرها عبارت‌اند از: بهبود شبکه های ارتباطات و حمل ونقل (احداث خیابان، راه آهن، بندر، فرودگاه، پل، نصب تلگراف)؛ شهرنشینی (ساختمان‌ها و شهرهای امروزی)؛ صنعتی شدن (کارخانه های صنعتی، به‌ویژه فولاد و سیمان، پالایشگاه‌های نفت)؛ تولید برق و آبیاری (سدهای بزرگ، تلمبه های آبیاری). اهمیت مشکل آب در خاورمیانه با تأکید بر طرحهای عظیم آبیاری (نظیر النهر الصِناعی، رودخانة مصنوعی، در لیبی که به عنوان شاهکار رهبر انقلابی به نمایش در آمده است) نشان داده می‌شود و به یکی از مهمترین موضوع‌های تمبرها از ۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳ به بعد بدل شده است. عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس کارخانه های تولید آب شیرین از آب دریا را به تصویر می‌کشند (عربستان سعودی در ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۷۴، ۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹). در چندین کشور عربی تصاویر صنایع نفت («تمبرشناسی نفت») بر تمبرها نقش بسته است و رشد خاورمیانه را به عنوان منطقه تولید کننده نفت ترسیم می‌کند. تقریباً کل فرآیند استخراج نفت از زمین و انتقال آن به مصرف کنندگان گوناگون، در مجموعه ای از تمبرهای کشورهای عربی تصویر شده است. برخی از تمبرهایی که صنایع نفت را با جزئیات فراوان به تصویر می‌کشند، در دُبی و کویت منتشر شده اند. دیگر اقلام عمده صادراتی نیز بر تمبرها ظاهر می‌شوند (پنبه بر تمبرهای مصری و سوری، کنف بر تمبرهای پاکستانی پیش از جدا شدن پاکستان شرقی با عنوان بنگلادش، و قهوه بر تمبرهای یمنی)، طرحهای اقتصادی آینده ای شکوفا را نوید می‌دهند. ۱۵ - توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانیتمبرها از توجه به تأمین خدمات آموزشی و درمانی رایگان خبر می‌دهند. ساختمان دانشگاهها و مدارس جدید با افتخار به نمایش گذاشته می‌شوند. گاهی موضوعات و فنّاوری‌های جدید (مهار کردن آلودگی محیط زیست یا انرژی خورشیدی) به کمک تمبر آگهی می‌شوند (عراق، ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵؛ تونس، ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸). تمبرهایی که به روابط خارجی اشاره دارند، به پیوندهای منطقه ای و بین المللی مربوط می‌شوند (مانند پیمان همکاری عمران منطقه ای که میان ترکیه و ایران و پاکستان منعقد شد و تا ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ وجود داشت، یا شورای همکاری خلیج فارس). در قیاس با چاپ تمبرهایی که تنشهای منطقه ای و اختلافات مرزی را مطرح می‌کنند و شواهدی از وجود دعاوی ارضی اند، به تمبرهایی که بیانگر همبستگی منطقه ای باشند، توجه کمتری شده است. مراکش از ۱۳۵۴ ش/ ۱۹۷۵، که بخشی از صحرای سابق اسپانیا را به خود ملحق ساخت، همه ساله تمبری به مناسبت «مارس سبز» منتشر کرده است؛ نخست برای تأکید بر دعاوی مشروعش در مورد این سرزمین و سپس استفاده از آن به عنوان عامل وحدت بخش ملی. از سوی دیگر الجزایر همبستگی خود را با پولیساریو، جنبش چریکی این سرزمین، به نمایش گذارد (۱۳۵۵ ش /۱۹۷۶). افغانستان چندین تمبر در حمایت از آرمان پشتونستان مستقل منتشر ساخت. نخستین تمبر از این مجموعه، بر خلاف تمبرهای بعدی، موجب اختلاف سیاسی با پاکستان شد و ناگزیر آن را جمع آوری کردند. رؤیای حافظ اسد دربارة «سوریة بزرگتر» در یک تمبر مصور شد. کشمکشهای هندوپاکستان بر سر کشمیر سه بار به تصویر کشیده شده است. موضوع تمبرهای ایران و عراق از ۱۳۶۰ ش/ ۱۹۸۱ بر جنگ خلیج متمرکز است. تمبرهایی که تا ۱۳۷۱ ش/ ۱۹۹۲ انتشار یافتند، نمونه ای عالی از تبلیغات جنگی اند. هر دو کشور برای بسیج مردم به احیای رویدادهایی از تاریخ اسلام (قادسیه یا کربلا) دست زده اند؛ ازینروست که تمبری ایرانی پرچم قرمز را به نشان خون و فداکاری، بر فراز گنبد مرقد امام حسین در کربلا به‌نمایش در می‌آورد. روی این تمبر با خط خوش عربی عبارت «کلُّ یومٍ عاشورا و کلُّ ارضٍ کربلا» نقش بسته است (۱۳۶۴ـ۱۳۶۵ ش). عراق تمبرهای متعددی در تبلیغ قادسیة صدام (۱۳۶۰ ش /۱۹۸۱) منتشر ساخته است. تمبرهای یادگاری ویژه ای به مناسبت روزهای یادبود ابتکاری (روز بسیج، بسیج مستضعفان، روز ارتش و غیره) منتشر شده است. کشور مهاجم، از آتش بس موقت به منزله روز پیروزی عراق تجلیل می‌کند، در حالی که ایران قطعنامة ۵۹۸ سازمان ملل را با یک علامت سؤال به نمایش می‌گذارد و از این راه تردید خود را در مورد میزان دوام این توافقنامه نشان می‌دهد. بازپس گیری سرزمینهای اشغال شده (عراق ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸؛ ایران ۱۳۶۴ ش) و سپس بازسازی مناطق ویران شده (۱۳۶۸ ش/ ۱۹۸۹ در هر دو کشور) از مضامینی است که در تمبرها گرامی داشته می‌شوند. مضمون وحدت عربی از دهة ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۰ محبوبیت پیدا کرد. به طور کلی رویدادهای مرتبط با جامعة عرب، بزرگ داشته می‌شوند؛ مانند اجلاسهای عربی در مورد موضوعات گوناگون، اردوهای پیشاهنگی جوانان عرب، مسابقات کشورهای عربی، اتحادیة پستی عرب و غیره. جمهوری متحدة عربی در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸ در تمبرهایی بازتاب یافت که در آنها نقشة مصر و سوریه در زیر یک هلال به وحدت می‌رسیدند. عقاب (نمادی انقلابی که پیشتر در تمبرها ظاهر شده بود) و پرچم جدید جمهوری متحدة عربی موضوعاتی بودند که از آن پس در تمبرها تکرار شدند. تمبرهایی به مناسبت بزرگداشت سالروز این وحدت کم دوام، به طور منظم و سالانه منتشر می‌شد. پس از شکست وحدت عربی (۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱)، تنها چیزی که از آن برجا ماند، نام جمهوری متحدة عربی بود که مصر همچنان آن را به کار می‌بُرد. تقریباً همة کشورهای عربی و برخی از کشورهای اسلامی، مکرراً تمبرهایی چاپ می‌کنند که در آنها همبستگی با آرمان مردم فلسطین مطرح شده است: تمبرهایی با تصویر قبة الصخره یا مسجدالاقصی در بیت المقدّس، با نوشته ای حاکی از همبستگی، و یادبود قتل عامها (مانند قتل عام دیریاسین در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ و صَبرا و شَتیلا در ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲)؛ تمبرهایی با تصاویری در اشاره به مشکل پناهندگان، انتفاضه و اعلام دولت فلسطین. موضع گیریهای مبارزه جویانه تر روی تمبرهای یمن جنوبی، سوریه، عراق، ایران، لیبی و کویت دیده می‌شود. بیشتر این دولتها تنها امکان آزادسازی فلسطین را در نبرد مسلحانه می‌بینند. ۱۶ - آغاز قرن پانزدهم هجریتمبرهایی که به مناسبت آغاز قرن پانزدهم هجری، اجلاسهای اسلامی یا حج منتشر می‌شوند، عموماً علایق مذهبی را بیان می‌کنند. با چاپ تصاویر یادمانها، شخصیتها و رویدادهای قرون میانة اسلامی، به تاریخ اسلام در این دوره اشاره می‌شود. اما جالب توجه است که بسیاری از نمادهای اسلامی معمولاً مساجد محلی اند، بجز کعبه در تمبرهای مربوط به حج و مساجد مشهورِ بیت المقدس. شخصیتهای اسلامی تاریخی غالباً مردان بومی اند. شخصیتهای تاریخ اسلام که به کشور چاپ کنندة تمبرها مربوط نمی‌شوند، معمولاً کسانی هستند که زندگیشان بیانگر مشارکت مسلمانان در تمدن جهانی است، بویژه در زمینه های علم و فنّاوری، نظیر ابن سینا، ابن رشد، فارابی، کِنْدی، رازی. کشورهای محافظه کار نظیر عربستان سعودی، به شکلی کاملاً معنادار، تصاویر چنین اشخاصی را روی تمبرهایشان چاپ نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند به جای آنها از تصاویر افرادی نظیر بنیانگذاران مذاهب چهارگانه یاد کنند. تقریباً همة کشورهای عربی از مبارزان ضدصلیبی یاد کرده اند (در اغلب موارد با بزرگداشت یاد نبرد حِطّین و صلاح الدین ایوبی فاتح). تنها استثنا لبنان مارونی بود که از صلیبیان به عنوان متحدان مارونی تجلیل کرد. نادیده گرفتن کامل گذشتة اسلامی یک کشور، برای نمونه در لبنان، همچنین می‌تواند بیانگر نگرش سکولار حکومت باشد (نظیر مصر پیش از انقلاب). اغلب دولتهای کشورهای مسلمان، به دلیل مخالفت فزایندة بنیادگرایان با این دولتها، در بهره گیری از احساسات اسلامی تردید می‌کنند. استثنای قابل توجه جمهوری اسلامی ایران است که به مناسبت عید مبعث و تولد امام زمان (روز جهانی مستضعفین) تمبرهایی منتشر می‌کند. در تمبرهای لیبی از ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷ به بعد، قصد صدورایدئولوژی دولتی متجلی است، اما قبل از آن رژیم مصر تحت رهبری جمال عبدالناصر برای ورود نوگرویدگان به اردوی چپ گرایان ابراز خرسندی کرده بود. تمبرهایی که به انقلابهای عراق و یمن و استقلال الجزایر از فرانسه می پردازند، احساس پیروزی و برادری انقلابی را منتقل می‌کنند. الجزایر همبستگی خود را با ویتنام (۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳)، زیمبابوه و نامیبیا (۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷) ابراز داشت. برخی کشورها بر پیوند خود با افریقا و با جنبش عدم تعهد تأکید می‌کنند. ۱۷ - احساسات ضد آمریکایی بر روی تمبراحساسات ضد امریکایی بر تمبرهای لیبی منعکس شده است. مجموعه ای از تمبرهای لیبیایی، ایالات متحده را به دلیل حمله به لیبی در ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶، محکوم و هم زمان قذافی را بانی صلح معرفی می‌کند. ترکیه در نقطة مقابل، شرکت خود را در جنگ کره در کنار قدرتهای غربی و پیوند متعاقب خود را با ناتو به تصویر کشیده است. افغانستان از ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۸۰ تمبرهای متعددی با تصویر لنین منتشر کرد که نشان دهندة حضور نیروهای اشغالگر شوروی در افغانستان بود. به مناسبت صدمین سال تولد لنین تمبرهایی در برخی کشورهای اسلامی نیز منتشر شد (برای مثال در مصر و سوریه در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۷۰). از دهة ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۰ به بعد، اغلب موضوعات بین المللی رایج در تمبرها منعکس شده و تمبرهایی به تجلیل از یونیسف، سازمان بهداشت جهانی، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، کارگزاری سازمان ملل متحد برای کمک به آوارگان فلسطینی در خاورمیانه، یونسکو و نیز سازمان ملل متحد منتشر شده اند. برخی دیگر از مضامین جهانی عبارت‌اند از: روز بین المللی ریشه کن ساختن تبعیض نژادی، روز مادر، روز کودک و مانند آن. تمبرها با ترسیم یک مؤذن سیاه پوست، در اشاره به نخستین مؤذن تاریخ اسلام، بلال بن رَباح، ضدیت با نژادپرستی را دستاوردی اسلامی تفسیر می‌کنند. تأکید بر این موضوعات جهانی دلایل اقتصادی نیز دارد، زیرا گردآورندگان تمبر در سراسر جهان به این موضوعات علاقه دارند. گاه تمبرهایی که به موضوعات ورزشی و فعالیتهای سنّتی می‌پردازند، بازتاب غرور و میراث ملی اند، مانند تمبرهای لیبیایی که به ورزشهای باستانی یا ملی می‌پردازند. افغانستان چندین تمبر با مضمون بازیهای سنّتی با اسب، ترکیه تمبرهایی از ورزش کشتی، پاکستان تمبرهایی از ورزش هاکی، و دولتهای عرب خلیج فارس تمبرهایی از شکار با باز چاپ کرده اند. ۱۸ - فهرست منابعاطلاعات و نکاتی که در این مقاله درباره تمبرها ارائه شده یا برمبنای فهارس زیر بوده است : (۱) Michel-Katalog (Asien ۱۹۹۱/۹۲, غbersee, V/۱-۲, Munich ۱۹۹۱. (۲) Afrika ۱۹۸۹, غbersee, III/۱-۲, Munich ۱۹۸۹. (۳) Europa-Katalog West ۱۹۹۲/۹۳ , pt ۲, Munich ۱۹۹۲). یا بر پایة مشاهدة خود تمبرها شماره (یا مجموعة شماره ها) یا سالهای انتشار داخل پرانتز با شمارة کشور مربوط در فهرست میشل مطابقت دارد سایر آثار مرجع معتبر عبارت‌اند از این فهارس : (۴) Catalogue de timbres-postes , Paris: Yvert et Tellier. (۵) Publications.(این فهرست به صورت سالانه تجدید نظر نشده و بسط نیافته است) (۶) New York, issued annually. (۷) Stanley Gibbons' priced postage stamp catalogue, London, issued annually. (۸) ع کیلانی، الدلیل العربی للطوابع العربیة المصریة، قاهره ۱۹۶۷. (۹) M H Bale, The stamps of the Palestine Mandate , rev and enlarged ed, Ilfracombe, England ۱۹۷۸. (۱۰) Scott's Zeheri catalogue for Postage stamps of Egypt, U A R, and the Sudan, ed Mehanny Eid, ۸th ed, Cairo ۱۹۸۷. (۱۱) Minkus new world wide postage stamp catalog . (۱۲) Scott's standard postage stamps catalogue , New York, issued annually. اطلاعات اساسی درباره اصطلاحات تمبرشناسی و تمبرهای پستی کشورهای اسلامی را در واژه نامه‌ها یا دستینه های تمبرشناسی می‌توان یافت، برای مثال : (۱۳) C Brدhl, Geschichte der Philatelie , Hildesheim ۱۹۸۵-۱۹۸۶. (۱۴) W Grallert and W Gruschke, Lexikon der Philatelie , Berlin ۱۹۷۶. (۱۵) U Hجger, Grobes Lexikon der Philatelie, Gدtersloh ۱۹۷۳. (۱۶) J A Mackay, The dictionary of stamps in color , New York ۱۹۷۳. (۱۷) G Schenk, Sie war dabei Die Geschichte der Briefmarke , Gدtersloh ۱۹۵۹. مقالات و تک نگاشتهای ویژه درباره تمبرهای منتشر شده در کشورهای اسلامی : (۱۸) T Azzabi, De la poste arabe au timbre poste tunisien, Tunis ۱۹۸۶. (۱۹) R Badry and J Niehoff, Die ideologische Botschaft von Briefmarken-dargestellt am Beispiel Libyens und des Iran , Tدbingen ۱۹۸۸. (۲۰) A Baram, "Mesopotamian identity in Ba ـ thi Iraq", Middle East studies, XIX (۱۹۸۳) . (۲۱) B Bryan, "The private posts of Morocco, Philatelic. (۲۲) literature review, X/۲ (۱۹۶۱) , ۱۲ ff. (۲۳) P Chelkowski, "Khomeini's Iran as seen through banknotes", in The Iranian revolution and the Muslim world, ed D Menashri, Boulder, Col ۱۹۹۰, ۸۵-۱۰۱. (۲۴) idem, "Stamps of blood", The American philatelist (June ۱۹۸۷) , ۵۵۶-۵۶۶. (۲۵) R K Clough, British post offices andagencies in Morocco ۱۸۵۷-۱۹۰۷ and local posts ۱۸۹۱-۱۹۱۴, Lancashire ۱۹۸۴. (۲۶) N Donaldson, The postal agencies in Eastern Arabia and the Gulf, Batley, West Yorks ۱۹۷۵. (۲۷) P R Feltus, Gatalogue of Egyptian revenue stamps with Sudanese revenues and Egyptian cinderellas, Southfield, Mich ۱۹۸۲. (۲۸) J Firebrace, British Empire campaigns and occupations in the Near East, ۱۹۱۵-۱۹۲۴: a postal history, London ۱۹۹۱. (۲۹) H W Hazard, "Islamic philately as an ancillary discipline", in The world of Islam Studies in honour of Philip K Hitti , ed J Kritzeck and R B Winder, New York ۱۹۸۰, repr of ۱۹۵۹, ۱۹۹-۲۳۲. (۳۰) W Hoexter and S Lachmann, The stamps of Palestine , Haifa ۱۹۵۹. (۳۱) D keep, History through stamps A survey of modern world history, London ۱۹۷۴ (see, above all, ۷۲ ff) . (۳۲) D R Martin, Pakistan overprints on Indian stamps, ۱۹۴۸-۴۹, London ۱۹۵۹, rev ed ۱۹۷۴, repr Lahore. (۳۳) M A Nayeem, Hyderabad Philatelic history, New Delhi ۱۹۸۰. (۳۴) R S Newman, "Orientalism for kids: postage stamps and، creating' South Asia", Journal of developing societies , V (۱۹۸۹) , ۷۰-۸۲. (۳۵) R Obojski, "Mosques, minarets and stamps", Aramco world Magazine, XXXII/۲ (۱۹۸۱) , ۸-۱۱. (۳۶) Palestine: stamps) ۱۸۶۵-۱۹۸۱) , Beirut ۱۹۸۱. (۳۷) A Passer, The stamps of Turkey, London ۱۹۳۸. (۳۸) F W Pollack, The stamps of Palestine mandate, Tel Aviv ۱۹۶۱. (۳۹) Postal cancellations of the Ottoman Empire, vol۱-۳, ed J H. (۴۰) Coles and H E Walker, London ۱۹۸۴-۱۹۹۰. (۴۱) D M Reid, "Egyptian history through stamps", The Muslim world, LXII (۱۹۷۲) , ۲۰۹-۲۲۹. (۴۲) idem, "The postage stamp: a window on Saddam Hussein's Iraq", MEJ , XLVII (۱۹۹۳) , ۷۷-۸۹. (۴۳) idem, "The symbof postage stamps: a source for the historian", Journal of contemporary history, XIX (۱۹۸۴) , ۲۲۳-۲۴۹ (fundamental) . (۴۴) R Schuessler, "Petrophilately", Aramco world magazine, XXXIX/۱ (۱۹۸۸) , ۳۸-۴۱. (۴۵) E Sivan, "The Arabs nation - state in search of a usable past", Middle East review , IX/۳ (۱۹۸۷) , ۲۱-۳۰ (fundamental). (۴۶) آشنایی با تمبرهای بوشهر، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۹ش، س ۲، شم ۱۶. (۴۷) اختر، استـانبـول، ۱۲۹۳ق، شم ۲۵- ۲۸، ۳۱. (۴۸) ارجمنـد، سیروس، تاریخچۀ تمبر ایران ۱ در دوران قاجاریه (۱۸۶۵-۱۹۲۵م/ ۱۲۴۴-۱۳۰۴ش)، ایـران‌شنـاسـی، ۱۳۷۵ش، شم ۲. (۴۹) ارجمنـد، سیروس، تاریخچـۀ تمبـر ایـران ۲ در دوران پهلـوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹م/۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، ایـران‌شنـاسـی، ۱۳۷۵ش، شم ۴. (۵۰) اسنـاد پسـت و تلگراف و تلفن در دورۀ رضا شاه، به کوشش مرضیه یزدانی، تهران، ۱۳۷۸ش. (۵۱) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۵۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش. (۵۳) ایران، تهران، ۱۲۸۸ق، شم ۶۹، ۱۲۹۲ق، شم ۲۷۳. (۵۴) پروانه‌فر، باقر، تغییر قیمت روی تمبرهای احمدشاهی، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶. (۵۵) پروانه‌فر، باقر، دومیها! مواظب باشید تمبر تقلبی نخرید، همان، ۱۳۴۸ش، شم ۲. (۵۶) پروانه‌فر، باقر، کنجکاوی روی تمبرهای احمدشاهی، همان، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶. (۵۷) پژمان، ح.، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران، علمی. (۵۸) پژهان، ساسان، ایران‌شناسی در غرب، ایران‌شناسی، ۱۳۸۰ش، شم ۱۴. (۵۹) تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ۱۳۲۷ش. (۶۰) ترابی طباطبایی، جمال، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، تبریز، ۱۳۵۰ش. (۶۱) تمبرپست، مجلۀ تمبر، تهران، ۱۳۳۰ش، س ۱، شم ۲. (۶۲) تمبر و تمبرشناسی، بررسی نارساییها و موانع رشد و توسعۀ آنها در ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۶۳) تمبرهای کاستین در مشهد! جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، مرداد ۱۳۴۸ش، شم ۵. (۶۴) توسعۀ تمبر و تمبرشناسی، مرکز تحقیقات پست، تهران، ۱۳۷۹ش، گزارش شم ۶۸. (۶۵) خانبابایی، ولی، پست و تلگراف و تلفن، تهران، ۱۳۷۶ش. (۶۶) دادخواه، محمد، تمبرهای اولیۀ شیر و خورشیدی ایران، تهران، ۱۳۳۹ش. (۶۷) دایرة المعارف فارسی. (۶۸) رامی، مرجان، تمبر شیر و خورشید مشروطه، فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۱۱، شم ۴۴. (۶۹) روزنامۀ دولت علیه ایران، تهران، ۱۲۸۲ق، شم ۵۷۶. (۷۰) ریاحی وفا، عباس و محمدملکی ورنامخواستی، تاریخچۀ پست، تهران، ۱۳۸۱ش. (۷۱) ژوزف، ادوارد، تمبرهای ایران، مجلۀ تمبر، تهران، ۱۳۳۰ش، شم ۲. (۷۲) سیری در تمبر ایران جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم ۱۶. (۷۳) شریفیان، جلال‌الدین، تمبر گرانبهاترین کاغذ جهان، کهکشان، تهران، ۱۳۶۹ش، شم ۳. (۷۴) شریفیان، جلال‌الدین، تمبرهای گمشدۀ عصر قاجار، همان، تهران، ۱۳۷۱ش، شم ۱۸. (۷۵) شیردل، افسر، بررسی تاریخی، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش. (۷۶) عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران از صدارت امیرکبیر تا وزارت امین‌الدوله (۱۲۶۷-۱۲۹۷ق)، تهران، ۱۳۷۵ش. (۷۷) عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، تهران، ۱۳۷۸ش. (۷۸) علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم ۳۷. (۷۹) کشاورزیان، محمد، سرگذشت تمبر، تلاش، تهران، ۱۳۴۶ش، شم ۷. (۸۰) کیا، ایرج، سیر استعمار انگلیس در ایران، تهران، ۱۳۵۸ش. (۸۱) مذاکرات مجلس، دورۀ اول تقنینیه، تهران، ۱۳۲۵ش. (۸۲) مهرپویا، جمشید، تمبر و میراث فرهنگی، موزه‌ها، تهران، ۱۳۷۴ش، شم ۱۵. (۸۳) ناظم‌الاسلام، کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، ۱۳۵۷ش. (۸۴) نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۸۵) نوین فرح‌بخش، فریدون، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش. (۸۶) وقایع اتفاقیه، تهران، ۱۲۷۴ق، شم ۳۷۵. (۸۷) هاجری، ضیاء‌الدین، تمبر، جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ش. (۸۸) هدایت، مهدی‌قلی، خاطرات و خطرات، تهران، ۱۳۴۴ش. ۱۹ - پانویس
۲۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر»، شماره۶۰۸۱. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر»، شماره۳۸۵۸. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۲۹. |