گورستان تخت فولادتختِ فولاد، گورستانی بسیار مشهور و مورد احترام در اصفهان می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - قدمت تخت فولاد ۳ - نام دیگر تخت فولاد ۴ - اقوال در وجه تسمیه تخت فولاد ۴.۱ - قول اول ۴.۲ - قول دوم ۵ - وجه تسمیه تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین ۶ - اختلاف در تاریخ بنای مقبره لسان الارض در تخت فولاد ۷ - رخدادهای مهم تخت فولاد در روزگار دیلمیان و آل زیار ۸ - ساکن شدن عرفای بزرگ در تخت فولاد ۹ - تخت فولاد در زمان صفویه ۱۰ - تخته فولاد در زمان قاجار ۱۱ - مصلای تخت فولاد ۱۲ - تحولات تخت فولاد در نیم قرن اخیر ۱۳ - تخت فولاد کنونی ۱۴ - احداث بناهای یادبود در دوره معاصر در تخت فولاد ۱۵ - آثار هنری تخت فولاد ۱۵.۱ - در رشته معماری و کاشی کاری ۱۵.۲ - در خوش نویسی ۱۵.۳ - شعر ۱۵.۴ - نقاشی ۱۵.۵ - سنگ تراشی ۱۵.۶ - نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - تخت فولاد سالها تنها گورستان اصفهانتخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا ۱۳۶۳ ش ــ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ــ تنها گورستان اصفهان بود [۱]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۷۰، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
[۲]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۱۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.
۲ - قدمت تخت فولادتخت فولاد از دوره الجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) گورستان بوده است. [۳]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۷۰، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
۳ - نام دیگر تخت فولادتخت فولاد تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می‌شد. [۴]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص۴۹۳، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
۴ - اقوال در وجه تسمیه تخت فولاددر سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست. ۴.۱ - قول اولاز جمله آن‌که امام حسن علیه‌السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت، این قول مورد مناقشه قرار گرفته است. [۵]
عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری، تذکرة القبور، ج۱، ص۳۴ـ ۳۵، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۱ش.
۴.۲ - قول دومقول دیگر آن‌که در اوایل قرن پنجم، در ری پسر پولاد، از اتباع بُوَیهیان ( آل بویه )، یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می‌نشست. [۶]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۲۲، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه‌ای قرار داشت که در سال۱۳۶۶ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد. [۷]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۲۱، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرّم سال ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیا می‌دانند و از کرامات او حکایت می‌کنند. [۸]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، یادداشتهای مظاهری، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
۵ - وجه تسمیه تخت فولاد به مزار بابا رکن الدینوجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم در غرب این گورستان است. [۹]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص۴۹۳، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
[۱۰]
ژان شاردن، سیاحتنامه شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، ترجمه محمدعباسی، ج۸، تهران ۱۳۴۵ش.
[۱۱]
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، ج۱، ص۴۴، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
۶ - اختلاف در تاریخ بنای مقبره لسان الارض در تخت فولاداگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره الجایتو دانسته‌اند، شهرت وجود مقبره‌ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می‌زند. لسان الارض را متعلق به یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل، دانسته اند [۱۲]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۷۳، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
[۱۳]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۴، ص۴۴۴، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
[۱۴]
خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السّادات، ج۱، ص۱۹.
و از قدیم مردم در شب‌های جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می‌آمده اند. [۱۵]
محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ج۱، ص۴۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ش.
برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. ۷ - رخدادهای مهم تخت فولاد در روزگار دیلمیان و آل زیاراین ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله: آتش بازی معروف مرداویچ، پسر زیار، در جشن سده ۳۲۳ که به کشته شدن وی انجامید. [۱۶]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۲۹، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
[۱۷]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان وری و همه جهان، ج۱، ص۷۷، (اصفهان) ۱۳۲۱ش.
[۱۸]
حبیب اللّه بزرگزاد، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، ج۱، ص۱۰۶ـ ۱۰۸، اصفهان ۱۳۵۰ ش.
عارفان و زاهدان سده‌های پنجم تا نهم، در این ناحیه زوایا و عبادتگاه‌هایی ساخته بودند. [۱۹]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۲۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵)، شاعر معروف، در یکی از همین تکایای تخت فولاد به دست مغولان کشته شد. [۲۰]
مسعودمیرزا بن ناصر ظلّ السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸ - ساکن شدن عرفای بزرگ در تخت فولاددر سده‌های هفتم وهشتم شماری از عرفای بزرگ ــ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ــ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاق‌هایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه، سابقاً مرتاضان چله نشینی می‌کرده‌اند. [۲۱]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص۵۰۰، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
۹ - تخت فولاد در زمان صفویهتخت فولاد در زمان صفویه از قبرستان‌های دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی . [۲۲]
ژان شاردن، سیاحتنامه شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ج۱، ص۱۲۱، ترجمه محمدعباسی، ج۸، تهران ۱۳۴۵ش.
[۲۳]
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، ج۱، ص۴۴ـ۴۶، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
[۲۴]
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، ج۱، ص۴۹، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
[۲۵]
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، ج۱، ص۵۸ ـ۵۹، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا ( چهارباغ علیای عباسی ) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می‌گذشت. [۲۶]
عباس بهشتیان، ج۱، ص۴۰، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
[۲۷]
عباس بهشتیان، ج۱، ص۴۲، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، اصفهان ۱۳۴۳ ش.
[۲۸]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
۱۰ - تخته فولاد در زمان قاجارچهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوض‌های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به « چهارباغ امین آباد » معروف شد. [۲۹]
محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ج۱، ص۴۳ـ۴۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ش.
امروزه این خیابان به نام « فیض » نامیده می‌شود. در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود. [۳۰]
حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ منوچهر ستوده، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
از سال۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می‌داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. ۱۱ - مصلای تخت فولادمصلاّی تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد. [۳۱]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۴۳، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
در ۱۳۱۸ در مغرب دروازه تخت فولاد ــ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ــ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است [۳۲]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۴۳، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
[۳۳]
لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص۸۰۵ ـ۸۰۶، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ ش بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت. [۳۴]
سیروس شفقی، جغرافیای اصفهان، اصفهان ۱۳۵۳ش.
۱۲ - تحولات تخت فولاد در نیم قرن اخیردر نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی ؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، بویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا. در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه‌ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکان‌ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است. [۳۵]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۲۲۲، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
[۳۶]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۲۲۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
انتقال آثار مقبره ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیه کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیه آغاباشی در چند سال گذشته از مهمترین تغییرات در این گورستان است. [۳۷]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۳۸]
محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ج۲، یادداشتهای مظاهری، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش.
۱۳ - تخت فولاد کنونیتخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابان‌های سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه‌ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد، به امامت آیت اللّه شیخ عباسعلی ادیب، در مکان مصلاّی این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاه‌ها و مصلاّیِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه‌های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است. ۱۴ - احداث بناهای یادبود در دوره معاصر در تخت فولاددر دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی ( فاضل هندی )، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت الحاجیه امین . ۱۵ - آثار هنری تخت فولادتخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان . ۱۵.۱ - در رشته معماری و کاشی کاریاز جمله آثار هنری در رشته معماری و کاشی کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است. ۱۵.۲ - در خوش نویسیدر خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگنوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی ( سمسوری )، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگنوشته مادّه تاریخ مسجد مصلاّ به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می‌توان نام برد. ۱۵.۳ - شعراشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی ( رکن الملک )، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است. ۱۵.۴ - نقاشیاز جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است. ۱۵.۵ - سنگ تراشیاز نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است. [۳۹]
جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷، هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۵ ش.
مقصوره کوچک مسجد مصلاّ که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است. [۴۰]
مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، ج۱، ص۳۳، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
۱۵.۶ - نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبورنگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ــ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ــ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره‌های مختلف است. ۱۶ - فهرست منابع(۱) محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ش. (۲) حبیب اللّه بزرگزاد، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، اصفهان ۱۳۵۰ ش. (۳) عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران، اصفهان ۱۳۴۳ ش. (۴) حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، اصفهان ۱۳۴۲ ش. (۵) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان ۱۳۷۸ش. (۶) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان وری و همه جهان، (اصفهان) ۱۳۲۱ش. (۷) خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السّادات. (۸) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش. (۹) ژان شاردن، سیاحتنامه شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ترجمه محمدعباسی، ج۸، تهران ۱۳۴۵ش. (۱۰) سیروس شفقی، جغرافیای اصفهان، اصفهان ۱۳۵۳ش. (۱۱) مسعودمیرزا بن ناصر ظلّ السلطان، خاطرات ظل السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۲) منوچهر قدسی، خوشنویسی در کتیبه های اصفهان، اصفهان ۱۳۷۸ش. (۱۳) انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ش. (۱۴) عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری، تذکرة القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۱ش. (۱۵) مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش. (۱۶) جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج۱: هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۷)لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تخت فولاد»، شماره۳۳۶۲. |