الشافی فی العقاید و الاخلاق و الاحکام (کتاب)

---

کتاب «الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام»، کتاب جامعی است که عالم بزرگ مرحوم ملا محمدمحسن فیض کاشانی آن را در عقائد، اخلاق و احکام، به زبان عربی تالیف نموده است.
این کتاب که ظاهرا خلاصه‌ای است از کتاب وافی، در قرن یازدهم هجری تالیف شده است و به خاطر جامعیت و نیز به دلیل جایگاه والای مؤلف آن، از موقعیت کم نظیری در میان اهل علم برخوردار می‌باشد.

۱ - ساختار کتاب

---

کتاب فیض در دو جلد تنظیم شده که جزء اول مشتمل بر کتاب عقل و جهل، کتاب علم و فقه، کتاب توحید و تمجید، کتاب صنع و ابداع، کتاب نبوت و امامت، کتاب ابتلا و تمحیص، کتاب ایمان و مقابل آن، کتاب فضایل و رذایل، کتاب معاشرت و حقوق، کتاب زی و تجمل، کتاب مواعظ و رسائل، کتاب موت و بعث می‌باشد. در جلد دوم نیز کتاب‌های صلاة و توابع آن، کتاب زکات و توابع آن، کتاب صیام، کتاب حج، جهاد و سیاسات، قضا و شهادات، معایش و مکاسب، کتاب فقه بیع و ربا، کتاب نکاح و ولد، کتاب فراق و عدد و کتاب تجهیز میت و مواریث مطرح شده‌اند.

۲ - گزارش محتوا

---

همان گونه که ملاحظه شد مؤلف بدون در نظر گرفتن نظم و ترتیب خاصی به پاره‌ای از مسائل مهم و مبتلابه در زمینه‌های اعتقادی، عملی و فقهی اشاره کرده و توضیحات مفصلی در باره آنها داده است.

۲.۱ - مقدمه

در مقدمه کتاب مسائل مهمی در باره حدیث و کتب حدیثی مطرح گردیده که ریشه در عنایت ویژه، نسبت به احادیث معصومین علیهم‌السّلام دارد؛ این مطالب خود بسیار مفید بوده و در حد کتاب یا رساله مستقلی در زمینه مذکور می‌باشند. مطالب مقدمه از حجیت حدیث و سنت گرفته تا کتابت و تدوین حدیث در اسلام و آثار منع از تدوین حدیث که در عهد خلفا واقع شد و ضربات مهلکی را بر پیکره اسلام وارد کرد و نیز اصول اربعمائه را در بر گرفته است.

۲.۲ - کتاب عقل و جهل

کتاب عقل و جهل، دارای روایات بسیار مهمی است که مرحوم کلینی نیز در کافی آورده و احادیثش را بیان نموده است.
فیض در این کتاب چهار باب به وجود آورده که باب اول در ادبار و اقبال عقل می‌باشد؛ این مطلب در واقع شرحی است بر حدیثی از امام باقر علیه‌السّلام که در کافی آمده است.
باب بعدی در باره جنود عقل و جهل می‌باشد که آن هم توضیح روایت امام صادق علیه‌السّلام است که کلینی در کافی آورده است.
اما باب سوم در فضل و عقل است که شرح حدیث امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) در توضیح آیه ۱۷ و ۱۸ سوره زمر می‌باشد.
اما آخرین باب این کتاب در صفت و درجات عقل می‌باشد و اولین حدیثش از امام صادق علیه‌السّلام است.

۲.۳ - کتاب العلم و الفقه

این کتاب از کتب مفصل بوده و دارای بیست و پنج باب می‌باشد.
ایشان سعی نموده در این کتاب با اشاره به جایگاه مهم علم و عالم و فقه و فقاهت با استناد به احادیثی، اقسام مردم و برخورد آنان با علم و فقه و فضل مجالست با اهل علم و بذل علم و دانش و نیز لزوم اخذ علم از اهل آن و اهمیت روایت و فضیلت کتابت حدیث را تبیین نموده است.
قیاس و مذمت آن و نیز وجود مطلب در تمام زمینه‌ها، در دین اسلام و کتاب و سنت دیگر مطالب بازگو شده در این بخش می‌باشند.

۲.۴ - کتاب توحید و تمجید

فیض در این کتاب به پاره‌ای از مباحث توحیدی و اعتقادی اشاره کرده که حدوث عالم و اثبات محدث و نیز توحیدی بودن فطرت انسان‌ها و تعریف معرفت و نقض و ابطال تشبیه، رؤیت و متصف نمودن خداوند به غیر آنچه که در موردش آمده و مطالبی راجع به اسما و صفات الهی از آن جمله می‌باشند.

۲.۵ - کتاب الصنع و الابداع

اولین چیزی که خداوند خلق نموده و ابتدای خلقت و اخذ میثاق از انسان‌ها و هم چنین عرش و کرسی و مفهوم واقعی آنها، شروع خلقت اجسام و ترتیب آنها، اصناف خلق و اجرام سماوی و احکام نجوم و همین طور زلزله، بادها و باران و حقیقت آنها در کنار توضیحات مفیدی راجع به قضا و قدر، مطالب این کتاب را تشکیل داده‌اند.

۲.۶ - کتاب نبوت و امامت

مؤلف، در این کتاب به اثبات نبی و امام پرداخته و احادیث مذکور در این باب را نقل کرده است. خالی نبودن زمین از حجت و فرق بین رسول و نبی و امام، طبقات انبیا و رسل و علت تخصیص بعضی معجزات به بعضی از پیامبران و چندین مطلب دیگر، مباحث این کتاب را به خود اختصاص داده‌اند.

۲.۷ - کتاب الابتلاء و التمحیص

ابتلائات الهی که غالبا آزمون برای انسان‌های گوناگون می‌باشند، در این باب مطرح شده‌اند که مؤلف برای تبیین هر چه بهتر مطلب به ابتلائات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، امیر المؤمنین، صحابه، اهل بیت علیهم‌السّلام ، ائمه، اولیاء و مؤمنین اشاره کرده و موضوعات گوناگونی را برای ابتلای افراد گوناگون مطرح نموده است. فقر و نداری، قرض و بیماری و همسایه بد و زمانه بد از جمله این ابتلائات می‌باشند.

۲.۸ - کتاب ایمان و کفر

فیض، نام این کتاب را ایمان و مقابل آن، معین کرده است که نشانه توسعه معنای مقابل ایمان است که چیزی فراتر از کفر می‌باشد. معنی ایمان، دعائم اسلام، اختلاف معنی ایمان به حسب زمان، درجات ایمان و منازل آن، طبقات مردم به حسب ارواح و چندین مطلب دیگر مطالبی هستند که مؤلف در این کتاب مطرح نموده است.

۲.۹ - کتاب الفضائل و الرذائل

مؤلف، با استفاده از روایات، محدوده فضایل و رذایل را مشخص کرده و از یقین، رضا به قضای الهی، خوف و رجا، حسن ظن به خداوند، اعتراف به تقصیر، اطاعت و تقوا، ادای فرایض و چند مطلب دیگر سخن گفته است.

۲.۱۰ - کتاب المعاشرة و الحقوق

از جمله نشانه‌های عظمت اسلام و حقانیت و جهان شمولی آن اهمیتی است که برای مسائل حقوق و آداب معاشرت قائل شده است. مؤلف در این جا پیرامون مطلب فوق روایاتی را جمع کرده و به توضیحشان پرداخته است که جوامع معاشرت، نیکی به والدین، صله رحم، حسن همسایگی، تقیه، کتمان، اهتمام به امور مسلمانان، اصلاح بین مردم و... از آن جمله می‌باشند.

۲.۱۱ - کتاب الزی و التجمل

از جمله آداب اسلامی که به مؤمنین توصیه شده، چگونه ظاهر شدن در اجتماع و منزل می‌باشد که نظافت ظاهر و باطن، تطهیر و تمیزی و پاکیزگی و بهداشت از جمله این توصیه‌های دینی ماست؛ فیض هم در این کتاب روایات مربوط به غسل، حمام و آداب آن، اصلاح سر و صورت، مسواک، کوتاه کردن ناخن‌ها و... را جمع کرده و به تشریح و تبیینشان پرداخته است.

۲.۱۲ - کتاب المواعظ و الرسائل

مؤلف، مواعظی را از خدا، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، امیرالمؤمنین علیه‌السّلام، حسنین (علیهما السلام)، امام سجاد علیه‌السّلام ، امام باقر علیه‌السّلام، امام صادق علیه‌السّلام و ابوذر ذکر کرده و شرح داده است.

۲.۱۳ - کتاب الموت و البعث

از بزرگ‌ترین مواعظ و قطعی‌ترین واقعیات عالم، مردن و محشور شدن پس از آن می‌باشد که روایات بسیاری نیز در جزئیات آن وجود دارد.
مؤلف نیز روایاتی را در باره وصیت، علل مرگ، قبض روح، سؤال قبر، عذاب قبر، مکان ارواح مؤمنین، مکان ارواح کفار، حکم حساب و کتاب اطفال، شفاعت ، صفات بهشت و... جمع کرده و برای خوانندگان مطالبش شرح نموده است.

۲.۱۴ - کتاب الصلاه و توابعها

فیض کاشانی، جامع منقول و معقول بوده که در کنار اخلاق و عرفان یک فقیه نام دار و صاحب نظر نیز به شمار می‌رود، برای همین در جلد دوم کتاب به بازگویی پاره‌ای از مباحث فقهی پرداخته که اولین آنها نماز است؛ وی در دو بخش ابواب صلاه و ابواب لواحق صلاة به تبیین این واجب الهی پرداخته است.

۲.۱۵ - کتاب زکات و توابع آن

در این کتاب نیز به مثابه کتاب صلاة عمل شده؛ یعنی ابواب زکات از ابواب توابع آن جدا گردیده است. مؤلف، با بیان احادیث مربوط به هر موضوعی در ضمن «بیان» ذیل آن چگونگی استفاده از آن روایات و میزان دلالتشان را مشخص نموده است.
کتاب بعدی صیام و التزام است که در اولی راجع به روزه و احکام آن سخن گفته و در دومی از اعتکاف، نذر و عهد و قسم و کفاره قسم بحث کرده است. در کتاب حج از ابواب حج و ابواب شهود مشاهد و اتیان مساجد، سخن به میان آمده که آنها هم مانند دیگر ابواب و موضوعات کتاب مستند به روایات اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد. مؤلف در کتاب حج و سیاسات بعد از آنکه از حج و احکامش صحبت کرده در باب سیاسات به تبیین مسئله قصاص، دیات و حدود پرداخته است که نوعا در کتب فقهی غیر از این جا مورد بحث واقع می‌گردد.
قضا و شهادات عنوان کتاب بعدی بوده و پس از آن از مکاسب و معایش بحث کرده است. از آن جایی که مؤلف عناوین بحث را از روایت اخذ کرده، فلذا عناوین کتب بر خلاف معمول کتب فقهی می‌باشند؛ برای مثال در کتاب بیع و ربا که کتاب بعدی است، از بازار و آداب آن، آداب بیع و شرا، غش در معامله، کیل و وزن، شرط و خیار، شفعه و... سخن به میان آمده است.
کتاب مطاعم و مشارب همان کتاب اطعمه و اشربه کتب فقهی است. کتاب فراق و عدد نیز که یازدهمین کتاب از جلد دوم شافی است همان طلاق و عده می‌باشد. تجهیز میت و ارث هم دو باب جداگانه آخرین کتاب می‌باشند.

۳ - پانویس

---